ആത്മാവ് ബ്രഹ്മം, പ്രാണൻ ആത്മാവിന്റെ ഛായ. പ്രശ്നോപനിഷദ്. സ്ഥൂലസുക്ഷ്മകാരണ ശരീരങ്ങളിൽ നിന്നും വേറിട്ടതും,പഞ്ചകോശങ്ങൾക്കതീതമായുള്ളതും,അവസ്ഥാത്രയസാക്ഷിയും, സച്ചിദാനന്ദ സ്വരൂപമായി എന്താണോ ഉള്ളത് അതാണാത്മ (തത്വബോധം) പഞ്ചതന്മാത്രകളുടെ സമഷ്ടി രാജസാംശമാണ് പ്രാണൻ ആത്മ(ബ്രഹ്മം)ൽ നിന്നും ത്രിഗുണങ്ങളോടുകൂടിയ മായ,മായയിൽ നിന്നും സൂക്ഷ്മ മായ ആകാശം, ആകാശത്തിൽ നിന്നും വായു,വായുവിൽ നിന്നും അഗ്നി, അഗ്നിയിൽ നിന്നും ജലം,ജലത്തിൽ നിന്നും പൃഥ്വി... തുടർന്നാണ് പഞ്ചഭൂതതന്മാത്രകളുടെ സമഷ്ടിരാജസാംശത്തിൽ നിന്നും പ്രാണൻ ഉണ്ടാകുന്നത് (തത്വബോധം) ആത്മ,പ്രാണൻ ഈ വാക്കുകൾ പല അർത്ഥത്തിലും പ്രയോഗിച്ച് കാണാം. വളരെ പ്രധാനപ്പെട്ട ഒരു വിഷയമാണ് പ്രാണനും ആത്മാവും. പഞ്ചഭൂതനിർമ്മിതമായ ശരീരത്തിൽ പ്രാണൻ വായുവായിട്ടാണ് നിലകൊള്ളുന്നത്. ഈ പ്രാണനാണ് ശരീരത്തിൻറെ ഊർജ്ജം. എങ്ങനെയാണോ ഒരു യന്ത്രത്തെ ചലിപ്പിക്കാൻ വിദ്യുച്ഛക്തി അഥവാ ഇന്ധനം പ്രവർത്തിക്കുന്നുവോ അതുപോലെയാണ് പ്രാണനും ശരീര ത്തിൻറെ പല പ്രവർത്തികളിൽ വർത്തിക്കുന്നതും. ശരീരത്തിന് ആവശ്യമുള്ള ചൂട്, ദഹനശക്തി തുടങ്ങിയ ഇന്ദ്രിയ പ്രവത്തനങ്ങളെല്ലാം പ്രാണൻറെ ചുമതലയാണ്. പഞ്ചപ്രാണനുകൾക്കു പുറമെ അഞ്ചു ഉപപ്രാണനു കളും ശരീരത്തിൽ പ്രവർത്തിക്കുന്നു. എന്നാൽ ജീവൻ എന്നത് ആത്മാവാണു. ശ്രീമദ് ഭാഗവതത്തിലും ഭഗവത് ഗീതയിലും ജീവനെ ചൈതന്യമായാണ് വിശേഷിപ്പിക്കുന്നത്. ശരീരത്തിൻറെ പ്രവർത്തനത്തെ നിയന്ത്രിക്കുന്നത് ജീവചൈതന്യമാണ്‌. ഉദാഹരണം ഉറങ്ങുന്ന ശരീരത്തെ ഉണർത്തുകയും, ഓർമശക്തിയെ വർദ്ധിപ്പിക്കുകയും എല്ലാം ആ ചൈതന്യത്തിൽക്കൂടിയാണ്. ഇത് ശരീരത്തിലെ നാഡീവ്യൂഹങ്ങൾ വഴി ശരീരത്തെ പ്രവർത്തന സജ്ജമാക്കുന്നു. പ്രാണനും ആത്മാവും ഒന്നാണെന്നും രണ്ടല്ലെന്നുമാണ് ശാസ്ത്രം തെളിയിക്കുന്നത്. കാരണം ജീവൻ അഥവാ ചൈതന്യം വിട്ടുപോകുമ്പോൾ പ്രാണനും ഒന്നൊന്നായി ശരീരത്തെ വിടുന്നു. ആദ്യം ജീവൻ അഥവാ ആത്മാവ് വിടുമ്പോൾ, ശരീരത്തിലുള്ള പ്രാണൻ ഒന്നൊന്നായി പിൻവലിയുന്നു. ഒരു ശരീരത്തിൽ നിന്നും ജീവൻ വേർപെടുമ്പോൾ നിശ്ചിതകാലയളവുവരെ പ്രാണൻ ശരീരത്തിലുണ്ടായിരിക്കുo. ധനഞ്ജയൻ എന്ന അവസാനത്തെ പ്രാണൻ വേർപെടുമ്പോൾ ശരീരം ജഡമായി മാറും. അങ്ങനെയാണ് മരിച്ച ആളിൻറെ അവയങ്ങൾ നിശ്ചിത കാലയളവിനുള്ളിൽ എടുത്ത് വേറെ ശരീരത്തിൽ വച്ചുപിടിപ്പിക്കുന്നതും.