സ്തോത്രങ്ങളെ രണ്ടു രീതിയിൽ വിഭാഗീകരിക്കാം: 1. കാലപരിധി അനുസരിച്ച് – വേദകാലത്ത്, പുരാണകാലത്ത്, പുരാണാനന്തരകാലത്ത്. 2. രചനാശൈലി അനുസരിച്ച് – സഹസ്രനാമം, അഷ്ടകം, കവചം തുടങ്ങിയ വകഭേദങ്ങൾ. A. സ്തോത്ര സാഹിത്യത്തിന്റെ ചരിത്രം 1. വേദകാലഘട്ടത്തിലെ സ്തോത്രങ്ങൾ വേദകാലത്തെ പ്രശസ്ത സ്തോത്രങ്ങൾ ശ്രീരുദ്രം, ചമകം എന്നിവയാണ്, ഇവ ശിവനെ അഭിമുഖീകരിച്ച് എഴുതപ്പെട്ടവ. നാരായണ സൂക്തം, പുരുഷ സൂക്തം എന്നിവ വിഷ്ണുവിനെയും, ശ്രീസൂക്തം, ദുർഗാസൂക്തം, ലക്ഷ്മിസൂക്തം എന്നിവ ദേവിയെ അഭിമുഖീകരിച്ചും രചിക്കപ്പെട്ടവയാണ്. ഭാഗ്യസൂക്തം, ഭൂസൂക്തം, മേധാസൂക്തം, ഏകമത്യ സൂക്തം തുടങ്ങിയവയും വലിയ പ്രാധാന്യമുള്ളവയാണ്. ഗണേശാതർവശീർഷോപനിഷത് (അഥർവവേദത്തിൽ നിന്നുള്ളത്) ഗണേശനെ അഭിമുഖീകരിച്ച പ്രാർത്ഥനയാണ്. ഇവയെല്ലാം നേരിട്ട് ദൈവസ്തുതിയല്ലെങ്കിലും ദൈവത്തിന്റെ ദർശനം, തത്ത്വചിന്ത, രൂപങ്ങൾ എന്നിവ വിവരിക്കുന്നവയാണ്. വേദകാലത്ത് ഇവ പ്രധാനമായും യാഗങ്ങൾക്കായി ഉപയോഗിച്ചിരുന്നതാണ്. ഇന്നും പല ഭാഗങ്ങളിൽ യാഗങ്ങളിലും ഹോമങ്ങളിലും ഇവ ചൊല്ലപ്പെടുന്നു. 2. പുരാണകാലഘട്ടത്തിലെ സ്തോത്രങ്ങൾ പുരാണങ്ങളുടെ ഉദയത്തോടെ വ്യക്തിഗത ദേവന്മാരുടെ ആരാധന കൂടുതൽ വ്യാപിച്ചു. ലോകപ്രശസ്തമായ ചില സ്തോത്രങ്ങൾ: ആദിത്യഹൃദയം – വാൽമീകി രാമായണത്തിൽ. വിഷ്ണു സഹസ്രനാമം – മഹാഭാരതത്തിൽ. ലളിതാ സഹസ്രനാമം, ലളിതാ ത്രിശതി – മാർകണ്ഡേയ പുരാണത്തിൽ. ദേവീമാഹാത്മ്യം – മാർകണ്ഡേയപുരാണത്തിൽ. ഗോപികാഗീതം – ശ്രീമദ് ഭാഗവതത്തിൽ. കൂടാതെ, പല സഹസ്രനാമങ്ങൾ, കവചങ്ങൾ (ദേഹ-മനസ്സിനെ സംരക്ഷിക്കാൻ) എന്നിവയും ഈ കാലഘട്ടത്തിലാണ് ഉണ്ടായത്. 3. പുരാണാനന്തര സ്തോത്രങ്ങൾ പുരാണങ്ങൾ മുഴുവൻ എഴുതിക്കഴിഞ്ഞ ശേഷം, നിരവധി കവി-സന്തന്മാർ അനവധി സ്തോത്രങ്ങൾ രചിച്ചു. ആദി ശങ്കരാചാര്യർ – സ്തോത്രസാഹിത്യത്തെ ജനപ്രിയമാക്കി. Soundarya Lahari, Sivananda Lahari, Subramanya Bhujangam എന്നിവ മഹത്തായവയാണ്. നയന്മാർ (ശൈവ സന്യാസികൾ, തമിഴ്) – ശൈവ സ്തോത്രങ്ങൾ. ആഴ്വാർമാർ (വിഷ്ണുഭക്തന്മാർ, തമിഴ്) – വൈഷ്ണവ സ്തോത്രങ്ങൾ. ശ്രീരാമാനുജർ – ഗദ്യത്രയം (പ്രോസിലുള്ള പ്രാർത്ഥനകൾ). വേദാന്ത ദേശികർ – അനവധി ഉജ്ജ്വല സ്തോത്രങ്ങൾ. മധ്വാചാര്യർ, ഹരിദാസർ (കർണാടക) – വിഷ്ണു സ്തോത്രങ്ങൾ. തുളസിദാസ്, കബീർദാസ്, സൂർദാസ് – ഹിന്ദി ഭക്തിഗാനങ്ങൾ. ജയദേവൻ – ഗീതഗോവിന്ദം. ബംഗാളിലെ കൃഷ്ണഭക്തരും ദുർഗാഭക്തരും – മഹത്തായ രചനകൾ. മഹാരാഷ്ട്ര ഭക്തി പ്രസ്ഥാനം – അഭംഗങ്ങൾ. ആധുനികകാലത്ത് സ്തോത്രരചന വളരെ കുറവാണ്. B. സ്തോത്ര സാഹിത്യത്തിന്റെ വകഭേദങ്ങൾ 1. സഹസ്രനാമങ്ങൾ – ദൈവത്തിന്റെ ആയിരം നാമങ്ങൾ. (വിഷ്ണു സഹസ്രനാമം, ലളിതാ സഹസ്രനാമം ഏറ്റവും പ്രശസ്തം). കൂടാതെ: ത്രിശതി (300 നാമങ്ങൾ), അഷ്ടോത്തര (108), ശതനാമം (100), ഷോഡശനാമം (16), ദ്വാദശനാമം (12). 2. അഷ്ടകം – എട്ട് ശ്ലോകങ്ങളുള്ള സ്തോത്രം. (ഫലശൃതി അടക്കം). 3. കവചം – ദേഹ-മനസ്സിന്റെ സംരക്ഷണത്തിനായി. (നാരായണ കവചം പ്രസിദ്ധം). 4. ദശകം – പത്ത് ശ്ലോകങ്ങളുള്ള സ്തോത്രം. 5. പഞ്ചകം – അഞ്ച് ശ്ലോകങ്ങൾ. 6. ഷട്കം – ആറു ശ്ലോകങ്ങൾ. 7. സ്പതകം – ഏഴ് ശ്ലോകങ്ങൾ. 8. പഞ്ചദശി – അമ്പത് ശ്ലോകങ്ങൾ. 9. പഞ്ചശതി – 500 ശ്ലോകങ്ങൾ. 10. സ്ഥവരാജം – “സ്തോത്രങ്ങളുടെ രാജാവ്” എന്ന് കരുതുന്ന മഹത്തായ സ്തോത്രം. 11. ഭുജംഗസ്തോത്രം – പാമ്പിന്റെ ചലനത്തിന് സമാനമായ ഛന്ദസ്സിലുള്ളത്. (സുബ്രമണ്യ ഭുജംഗം പ്രശസ്തം). 12. ദണ്ഡകം – ശ്ലോകങ്ങളുടെ നീളത്തിന് നിയന്ത്രണമില്ലാത്ത സ്തോത്രം. (ശ്യാമളാ ദണ്ഡകം – കാളിദാസൻ). 13. കരവലമ്പ സ്തോത്രം – ദൈവത്തോട് കരുണാനിധിയായ കൈ നീട്ടി രക്ഷിക്കണമെന്ന് അപേക്ഷിക്കുന്നത്. (ലക്ഷ്മീനരസിംഹ കരവലമ്പ സ്തോത്രം). 14. സുപ്രഭാതം – ദൈവത്തെ ഉണർത്തുന്ന സ്തോത്രം. (തിരുപ്പള്ളിയെഴുച്ചി, വെങ്കടേശ്വര സുപ്രഭാതം). 15. ലഹരി – തിരമാല പോലെ ഒഴുകുന്ന ശ്ലോകങ്ങൾ. (Soundarya Lahari). 16. പാശുരം – തമിഴ് ആഴ്വാർമാരുടെ വൈഷ്ണവഭക്തിഗാനങ്ങൾ. 17. തിരുവാഴക്കം – തമിഴ് നയന്മാർ രചിച്ച ശിവസ്തോത്രങ്ങൾ. 18. ആർത്തി – ഹിന്ദി സ്തോത്രങ്ങൾ. 19. ചാലിസാ – 40 ശ്ലോകങ്ങളുള്ള ഹിന്ദി സ്തോത്രം (ഹനുമാൻ ചാലിസാ – തുളസിദാസ്). 20. ഗദ്യങ്ങൾ – പ്രോസിലുള്ള പ്രാർത്ഥനകൾ (ഗദ്യത്രയം – രാമാനുജർ). 21. അഭംഗങ്ങൾ – മഹാരാഷ്ട്രയിലെ പണ്ഡരിപുര്‍ ഭക്തരുടെ സ്തോത്രങ്ങൾ. 22. മംഗളം – എല്ലാ പ്രാർത്ഥനകളും കഴിഞ്ഞ് പാടുന്ന അവസാന ശ്ലോകം – “മംഗളാശംസ”.