൪. അത്ഥാലങ്കാരാവബോധപരിച്ഛേദ

൧൬൪.

അത്ഥാലങ്കാരസഹിതാ, സഗുണാ ബന്ധപദ്ധതി;

അച്ചന്തകന്താ കന്താവ [യതോഅച്ചന്തകന്താവ (ക॰)], വുച്ചന്തേതേ തതോ’ധുനാ.

൧൬൪. ഏവം സദ്ദാലങ്കാരേ പരിച്ഛിജ്ജ സമ്പത്യത്ഥാലങ്കാരം ബോധയിതുമാഹ ‘‘അത്ഥാലങ്കാര’’ഇച്ചാദി. സഗുണാ യഥാവുത്തേഹി പസാദാദീഹി സദ്ദഗുണേഹി സഹിതാ ബന്ധപദ്ധതി കബ്ബരചനം. അലങ്കരീയതി കന്തിം നീയതി ബന്ധോ ഏതേഹി സരീരമിവ ഹാരാദീഹീതി അലങ്കാരാ, തേഹി അത്ഥാലങ്കാരേഹി ജാത്യാദിലക്ഖണേഹി സഹിതാ സംയുത്താ സതീ സഗുണാ പതിബ്ബതാദിഗുണോപേതാ അത്ഥേന ധനേന അലങ്കാരേന ആഭരണേന സഹിതാ യുത്താ കന്താവ അങ്ഗനാ വിയ. യതോ അച്ചന്തകന്താ അതിസയരമണീയാ സിയാ, തതോ തേന കാരണേന യേ അത്ഥാലങ്കാരാ അവസരം പത്താ, തേ അധുനാ ഇദാനി വുച്ചന്തേ കഥീയന്തി.

൧൬൪. ഏവം സദ്ദാലങ്കാരവിഭാഗം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തന്നിസ്സയംയേവ അത്ഥാലങ്കാരബന്ധമാരഭന്തോ ‘‘അത്ഥാലങ്കാരി’’ച്ചാദിമാഹ. സഗുണായഥാവുത്തപസാദാദിസദ്ദഗുണയുത്താ ബന്ധപദ്ധതി പജ്ജഗജ്ജാദിപഭേദാ രചനാവലി അത്ഥാലങ്കാരസഹിതാ സഭാവവുത്തിവങ്കവുത്തിസങ്ഖാതേന അത്ഥാലങ്കാരേന സംയുത്താ സഗുണാ അത്ഥാലങ്കാരസഹിതാ കന്താ ഇവ പതിബ്ബതാദീഹി ഗുണേഹി യുത്താ സുവണ്ണരജതമണിമുത്താദിധനേഹി ഗീവേയ്യകടകനൂപുരാദീഹി ആഭരണേഹി ച യുത്താ അങ്ഗനാവ അച്ചന്തകന്താ യതോ അതിസയേന രമണീയാ, തതോ തസ്മാ തേ അത്ഥാലങ്കാരാ അധുനാ ദാനി വുച്ചന്തേ. അലങ്കരോന്തി ബന്ധം സരീരം വാ ഏതേഹീതി ച, അത്ഥസ്സ അലങ്കാരാതി ച, തേഹി സഹിതാതി ച, ഗുണേഹി സഹ വത്തതീതി ച, ബന്ധസ്സ പദ്ധതീതി ച, അച്ചന്തം അതിസയേന കന്താതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൧൬൫.

സഭാവവങ്കവുത്തീനം, ഭേദാ ദ്വിധാ അലംക്രിയാ;

പഠമാ തത്ഥ വത്ഥൂനം, നാനാവത്ഥാവിഭാവിനീ.

൧൬൫. കതിപ്പഭേദാ തേ ഇച്ചാഹ ‘‘സഭാവ’’ഇച്ചാദി. സഭാവവുത്തി വങ്കവുത്തീതി ഇമേസം ഭേദാ പഭേദേന അലംക്രിയാ അത്ഥാലങ്കാരാദ്വിധാദ്വിപ്പകാരാ. തേസു സഭാവവുത്തി കീദിസീതി ആഹ ‘‘പഠമാ’’തിആദി. തത്ഥ താസു പഠമാ സഭാവവുത്തി വത്ഥൂനം പദത്ഥാനം ജാതിഗുണക്രിയാദബ്ബസഭാവാനം നാനാ വിചിത്താ, ന ദ്വേകാവ അവത്ഥാ അവസരാ വിഭാവിനീ പകാസികാ വിഞ്ഞേയ്യാ. ജാത്യാദീനം പദത്ഥാനം യഥാസഭാവമനേകപ്പകാരം സമ്മദേവ വിവരന്തീ സഭാവം പദത്ഥാനം വിചിത്തം വദതീതി സഭാവവുത്തി നാമാതി അധിപ്പായോ, സാവ ജാതിയാ പദത്ഥസരൂപസ്സ തഥാതഥാപടിപാദകത്തേന വുത്തിയാ [ദത്തിയാ (ക॰)] ജാതിപി വുച്ചതി.

൧൬൫. പസത്ഥാലങ്കാരാ [പസത്ഥാദിഅലങ്കാരാ (ക॰)] പഭേദതോ ഏത്തകാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘സഭാവി’’ച്ചാദിമാഹ. അലംക്രിയാ അത്ഥാലങ്കാരാ സഭാവവങ്കവുത്തീനം ഭേദാ പഭേദതോ ദ്വിധാ ദ്വിപ്പകാരാ ഹോന്തി. തത്ഥ താസുദ്വീസു പഠമാ സഭാവവുത്തി വത്ഥൂനം ജാതിഗുണക്രിയാദബ്ബലക്ഖണാനം പദത്ഥാനം നാനാവത്ഥാവിഭാവിനീഅനേകപ്പകാരസ്സ പകാസിനീ ഹോതി. ഏത്ഥ ജാത്യാദീനം പദത്ഥാനം അനേകപ്പകാരസഭാവപകാസിനീ സഭാവവുത്തി നാമ. ഏസാവ ജാതി ഗുണാദിചതുബ്ബിധപദത്ഥാനം സരൂപസങ്ഖാതജാതിയാ തേഹി ആകാരേഹി പടിപാദനതോ ഉപചാരതോ ജാതി നാമ ഹോതി. ജാത്യാദിപദത്ഥാനംയേവ യഥാസഭാവം ഹിത്വാ വത്ഥുപരികപ്പിതഅതിസയോപമാരൂപകാദിസരൂപസങ്ഖാതം വങ്കസഭാവം പകാസേന്തീ വങ്കവുത്തി നാമ. യഭാവോ ച വങ്കോ ചാതി ച, തേസം വുത്തീതി ച, അലംകരോന്തി ഏതാഹീതി ച, നാനാ അനേകാ ച സാ അവത്ഥാ ചാതി ച വാക്യം.

യഥാ –

൧൬൬.

ലീലാവികന്തിസുഭഗോ,

ദിസാഥിരവിലോകനോ;

ബോധിസത്തങ്കുരോ ഭാസം,

വിരോചി വാചമാസഭിം.

൧൬൬. ‘‘യഥേ’’തി തം ഉദാഹരതി. ലീലായ വിലാസേന വിഹിതായ വികന്തിയാ ഗമനേന സത്തപദവീതിഹാരസങ്ഖാതേന സുഭഗോ സുന്ദരോ ദിസാസു ദസസു ഥിരമചലം വിലോകനം യസ്സ സോ ബോധിസത്തങ്കുരോ തദഹുജാതോ മഹാബോധിസത്തോ ആസഭിം വാചം ‘‘അഗ്ഗോഹമസ്മീ’’തിആദികമുത്തമം നിബ്ഭയവചനം ഭാസം വദന്തോ വിരോചി വിസേസേന രമണീയത്തം പത്തോ. അയം സഭാവവുത്തി. ഏവം ജാതിസഭാവവുത്യാദയോപി പരികപ്പനീയാ.

൧൬൬. ഇദാനി സഭാവവുത്തിയാ ഉദാഹരണം ആഹ ‘‘യഥാ – ലീലാവികന്തി’’ച്ചാദി. ലീലാവികന്തിസുഭഗോ വിലാസഗമനേന സത്തപദവീതിഹാരേന സുന്ദരോ ദിസാഥിരവിലോകനോ ദസദിസാസു അചലഓലോകനോ ബോധിസത്തങ്കുരോ മഹാബോധിസത്തങ്കുരോ ആസഭിം വാചം ‘‘അഗ്ഗോഹമസ്മീ’’തിആദിനാ അഭീതവചനം ഭാസംവദന്തോ വിരോചി അസോഭീതി. ഇഹ ബോധിസത്തസങ്ഖാതസ്സ ദബ്ബസ്സ ലീലാവികന്തിദിസാഥിരവിലോകനവചോനിച്ഛാരണസങ്ഖതാനം അവത്ഥാനം പകാസിതത്താ ദബ്ബസഭാവവുത്തീതി ഞാതബ്ബാ. ഏസായേവ ദബ്ബഗതഗത്യാദിവിചിത്രസരൂപം അലങ്കരണതോ അലങ്കാരോ നാമ, ദബ്ബഗതഗത്യാദയോ പന അലംകിരിയമാനത്താ അലംകിരിയാ നാമ. ജാതിഗുണക്രിയാസഭാവവുത്തിയോപി ഏവമേവ ദട്ഠബ്ബാ. ലീലായ യുത്താ വികന്തീതി ച, തായ സുഭഗോതി ച, ദിസാസു ഥിരം വിലോകനം യസ്സേതി ച, ബോധിയാ പഞ്ഞായ സത്തോതി ച, സോയേവ അങ്കുരോതി ച, ഉസഭസ്സ ഭാവോതി ച വാക്യം. ഉസഭസ്സ ഭാവസങ്ഖാതാ അകമ്പനീയാ ഠിതി ആസഭം നാമ, അകമ്പഭാവതോ തേന സമാപി വാചാ ഉപചാരതോ ആസഭീ നാമ ഹോതി.

൧൬൭.

വുത്തി വത്ഥുസഭാവസ്സ, യാ’ഞ്ഞഥാ സാ പരാഭവേ;

തസ്സാ’നന്തവികപ്പത്താ, ഹോതി ബീജോപദസ്സനം.

൧൬൭. ദുതിയമാഹ ‘‘വുത്തി’’ച്ചാദിനാ. വത്ഥുനോ ജാത്യാദിരൂപസ്സ പദത്ഥസ്സ സഭാവോ യസ്സം അവത്ഥായം യാദിസം രൂപം തസ്സ അഞ്ഞഥാഭാവേന തസ്സ രൂപസ്സ തഥേതം ദബ്ബാപനേന വുത്തി വചനം. പരാ ഭവേ അഞ്ഞാ വങ്കവുത്തി നാമ സിയാ. കിം സാ സാകല്ലേന വത്തും സക്കാതി ആഹ ‘‘തസ്സാ’’ഇച്ചാദി. തസ്സാവങ്കവുത്തിയാ അനന്തവികപ്പത്താ അപരിമിതഭേദകത്താ ബീജസ്സ കാരണത്താ സകലബ്യത്തിബ്യാപിസാമഞ്ഞരൂപസ്സ യതോ പരേ വിചിത്താലങ്കാരാ പസവന്തി, ഉപദസ്സനം കഥനം ഹോതി നിരവസേസാഭിധാനസ്സ കേനാപ്യസക്കുണേയ്യത്താ.

൧൬൭. ഇദാനി വങ്കവുത്തിം ദസ്സേതി ‘‘വുത്തി’’ച്ചാദിനാ. വത്ഥുസഭാവസ്സ ജാത്യാദിപദത്ഥസമ്ബന്ധിനോ താസു താസു അവത്ഥാസു യോ സഭാവോ വിജ്ജതി, തസ്സ സഭാവസ്സ അഞ്ഞഥാ വിജ്ജമാനാകാരം ഹിത്വാ വത്തുപരികപ്പിതേന അതിസയഉപമാരൂപകാദിഅഞ്ഞപകാരേന യാ വുത്തി യം കഥനം അത്ഥി, സാ പരാഭവേസഭാവവുത്തിതോ അഞ്ഞാ വങ്കവുത്തി നാമ സിയാ. തസ്സാ വങ്കവുത്തിയാ അനന്തവികപ്പത്താ അപ്പമാണപക്ഖത്താ കഥനേന പരിസമാപേതും അസക്കുണേയ്യത്താ നയതോ തസ്സ അനന്തപക്ഖസ്സ പരിഗ്ഗഹണത്ഥം ബീജോപദസ്സനം കാരണമത്തസ്സ നിദസ്സനം ഹോതി. വക്ഖമാനഭേദതോ ഏകമേകമ്പി അത്തനാ സദിസം അനന്തഭേദപരിഗ്ഗഹജാനനത്ഥം പഹോതീതി അധിപ്പായോ. വത്ഥൂനം സഭാവോതി ച, അനന്താ വികപ്പാ യസ്സ സഭാവസ്സേതി ച, തസ്സ ഭാവോതി ച, ബീജസ്സ ഉപദസ്സനന്തി ച വിഗ്ഗഹോ.

വങ്കവുത്തിഅത്ഥാലങ്കാരഉദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൬൮.

തത്ഥാ’തിസയഉപമാ-

രൂപകാവുത്തിദീപകം;

അക്ഖേപോ’ത്ഥന്തരന്യാസോ,

ബ്യതിരേകോ വിഭാവനാ.

൧൬൯.

ഹേതുക്കമോ പിയതരം, സമാസപരികപ്പനാ;

സമാഹിതം പരിയായ-വുത്തിബ്യാജോപവണ്ണനം.

൧൭൦.

വിസേസ രുള്ഹാഹങ്കാരാ,

സിലേസോ തുല്യയോഗിതാ;

നിദസ്സനം മഹന്തത്തം,

വഞ്ചനാ’പ്പകതത്ഥുതി.

൧൭൧.

ഏകാവലി അഞ്ഞമഞ്ഞം, സഹവുത്തി വിരോധിതാ;

പരിവുത്തിബ്ഭമോഭാവോ, മിസ്സ’മാസീ രസീ ഇതി.

൧൭൨.

ഏതേ ഭേദാ സമുദ്ദിട്ഠാ, ഭാവോ ജീവിതമുച്ചതേ;

വങ്കവുത്തീസു പോസേതി, സിലേസോ തു സിരിം പരം.

൧൬൮-൧൭൨. യഥോദ്ദേസം നിദ്ദിസിതുകാമോ ഉദ്ദിസതി ‘‘തത്ഥേ’’ച്ചാദി. തത്ഥാതി തസ്സം വങ്കവുത്തിയം ‘‘ഏതേ ഭേദാ സമുദ്ദിട്ഠാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. സമുദ്ദിട്ഠാതി സങ്ഖേപനയേന വുത്താ. അതിസയോ ഉപമാ രൂപകം ആവുത്തി ദീപകഞ്ച, സമാസോ സമാസവുത്തി പരികപ്പനാ ച, വിസേസോ രുള്ഹാഹങ്കാരോ ച, ജീവിതമുച്ചതേതി തദഭാവേ ബന്ധസ്സ ഛവസ്സേവ ഹേയ്യത്താ വുത്തം, സിലേസോ തു വങ്കവുത്തീസു സഭാവവുത്തിം ഹിത്വാ വത്ഥുസഭാവതോ അഞ്ഞഥാ യഥാ തഥാ പരികപ്പനരൂപാസു അതിസയാദീസു വുത്തീസു പരം സിരിം കന്തിം പോസേതി തം പൂരേതി ആവഹതീതി.

൧൬൮-൧൭൨. ഭേദവന്താനം പദത്ഥാനം സഭാവകഥനം ഉദ്ദേസക്കമേന പാകടം ഹോതീതി വത്തമാനേഹി അലങ്കാരേഹി ഉദ്ദിസന്തോ ‘‘തത്ഥാതിസയ…പേ॰… രസീ’’തി ഗാഥാചതുക്കമാഹ. തത്ഥ തത്ഥാതി തിസ്സം വങ്കവുത്തിയം ഇതി ഏവം ഏതേ പഞ്ചതിംസ ഭേദാ സമുദ്ദിട്ഠാ സങ്ഖേപേന വുത്താതി. ഏതേസം പന പദാനം അത്ഥോ നിദ്ദേസേ ആവിഭവിസ്സതി. ഇമിനാ ഭാവോ ച സിലേസോ ച അതിപ്പസത്ഥോതി ദീപേതി. ഭാവോ ഭാവാലങ്കാരോ ജീവിതം ബന്ധസ്സ പാണഭൂതോതി വുച്ചതേ,ഭാവരഹിതസ്സ ബന്ധസ്സ ഛവസരീരസ്സ വിയ അനുപാദേയ്യത്താ, സിലേസോ തു സിലേസാലങ്കാരോ പന വങ്കവുത്തീസു അതിസയോപമാദിവങ്കവുത്തീസു പരമുക്കംസഭൂതം സിരിം സോഭം പോസേതി പൂരേതി.

നിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൭൩.

പകാസികാ വിസേസസ്സ,

സിയാ’തിസയവുത്തി യാ;

ലോകാതിക്കന്തവിസയാ,

ലോകിയാതി ച സാ ദ്വിധാ.

൧൭൩. തത്ഥാതിസയവുത്തീനം താവ നിദ്ദിസന്തോ ആഹ ‘‘പകാസികാ’’ഇച്ചാദി. വിസേസസ്സ വത്ഥുഗതസ്സാതിമത്തസ്സ പകാസികായാതി അനുവദിത്വാ സാ അതിസയവുത്തി സിയാതി വിധീയതേ, അതിസയസ്സ വത്ഥുനോ ഉക്കംസസ്സ പടിപാദികാ വുത്തി അതിസയവുത്തി. സാ ച ദുവിധാതി ആഹ ‘‘ലോക’’ഇച്ചാദി. ലോകം ലോകപ്പതീതിം അതിക്കന്തോ വിസയോ ഗോചരോ യസ്സാ സാ ലോകാതിക്കന്തവിസയാ ച ലോകേ ഭവാ ലോകഠിതിമനതിക്കന്തത്താതി ലോകിയാ ചാതി അതിസയവുത്തി ദ്വിധാ ദ്വിപ്പകാരാ ഭവതി.

൧൭൩. ഇദാനി ഉദ്ദേസക്കമേന അതിസയവുത്തിം ദസ്സേതി ‘‘പകാസി’’ച്ചാദിനാ. വിസേസസ്സ ജാത്യാദിപദത്ഥഗതഅധികവിസേസസ്സ യാ വുത്തി പകാസികാ, സാ അതിസയവുത്തി നാമ സിയാ, സാ അതിസയവുത്തി ലോകാതിക്കന്തവിസയാ ച ജാത്യാദിപദത്ഥാനം യഥാസഭാവസങ്ഖതലോകഠിത്യാതിക്കന്തവിസയത്താ ലോകാതിക്കന്ത വിസയാതി ച ലോകിയാതി ച യഥാവുത്തലോകമനതിക്കമ്മ പവത്തനതോ ലോകിയാതി ചേവം ദ്വിധാ ദ്വിപ്പകാരാ ഹോന്തി. വദതീതി വുത്തി, അതിസയസ്സ വുത്തീതി ച, ലോകം അതിക്കന്തോ വിസയോ ഏതിസ്സാതി ച, ലോകേ ഭവാതി ച വിഗ്ഗഹോ. ‘‘വിസേസസ്സ പകാസികാ’’തി പസിദ്ധഗുണാനുവാദേന സാ അതിസയവുത്തി സിയാതി അപസിദ്ധം അതിസയവുത്തിവിധാനം കരോതി, യഥാ ‘‘യോ കുണ്ഡലീ, സോ ദേവദത്തോ’’തി. അനുവാദകഅനുവാദനീയഭേദോ ഉപരിപ്യേവമേവ ദട്ഠബ്ബോ.

൧൭൪.

ലോകിയാതിസയസ്സേ’തേ,

ഭേദാ യേ ജാതിആദയോ;

പടിപാദീയതേ ത്വ’ജ്ജ,

ലോകാതിക്കന്തഗോചരാ.

൧൭൪. അയം ദ്വിപ്പകാരാ അതിസയവുത്തി സഭാവവുത്യാദീഹി ഭിന്നാതി ചേ? ആഹ ‘‘ലോക’’ഇച്ചാദി. ജാതിആദയോ യതോ പദത്ഥസ്സ വിചിത്തം സരൂപം വദതീതി വിചിത്തസരൂപപടിപാദികാ സഭാവവുത്തിപി അലങ്കാരോ, അലങ്കാരിയം തു വത്ഥുമത്തം, തതോ സഭാവവുത്യാദയോ യേ ഭേദാ വിസേസാ, ഏതേ ലോകിയാതിസയസ്സ ഭേദാ, യഥാ സരീരേ യം സഹജം സുന്ദരത്തം, തസ്സ പോസകാപി മുത്താവലിപ്പഭുതി അലങ്കാരോതി വുച്ചതി, ഏവം ബന്ധേപ്യലങ്കാരിയവത്ഥുനിമിത്തം ധമ്മത്തം യായ ഉക്കംസീയതി, സാ ഉക്കംസോതി വുച്ചതി. സാ ച വുത്തി അലങ്കാരസദ്ദേന വുച്ചതേ. സാ പന അതിസയവുത്തിയേവ. തേനേവാഹ ‘‘ലോകിയാതിസയസ്സേതേ, ഭേദാ യേ ജാതിആദയോ’’തി. യതോ ഏവം, തതോ ലോകാതിക്കന്തവിസയാ ച വിസും ദസ്സനീയാതി ആഹ ‘‘പടീ’’തിആദി. തുസദ്ദോ ഭേദേ. അജ്ജ തു ഇദാനി പന ലോകാതിക്കന്തഗോചരാ പടിപാദീയതേതി സമ്ബന്ധോ.

൧൭൪. ഇദാനി ഏസാ ദ്വിപ്പകാരാപി അതിസയവുത്തിസഭാവവുത്യാദീഹി അനഞ്ഞാതി ദസ്സേതും ‘‘ലോകിയേ’’ച്ചാദിമാഹ. ജാതിആദയോജാതിഗുണാദിപദത്ഥഗതവിചിത്തസരൂപസ്സ പകാസനതോ നിസ്സയവോഹാരേന ‘‘ജാത്യാദയോ’’തി നിദ്ദിട്ഠാ ജാതിസഭാവവുത്തിഗുണസഭാവവുത്യാദയോ യേ ഭേദാ വിസേസാ, ഏതേ ലോകിയാതിസയസ്സ ലോകിയാതിസയവുത്തിയായേവ ഭേദാ അവയവാ. തത്ഥ ലോകിയാതിസയവുത്തി നാമ ജാതിസഭാവവുത്തിഗുണസഭാവവുത്യാദയോയേവാതി. ഏസായേവ വിചിത്രരൂപപടിപാദികാ ഉക്കംസാതി ച വുച്ചതി. ഏവം ലോകിയാതിസയവുത്തിയാ ‘‘ലീലാവികന്തിസുഭഗോ’’തി ഉദാഹരണസ്സ ഗമ്യമാനത്താ വക്ഖമാനം പടിജാനാതി ‘‘പടിപാദീയതേ’’ച്ചാദിനാ. അജ്ജ തു ഇദാനി പന ലോകാതിക്കന്തഗോചരാ അതിസയവുത്തി പടിപാദീയതേ ഉദാഹരണതോ നിപ്ഫാദീയതി. ലോകേ ഭവോതി ച, തസ്സ അതിസയോ ആധിക്കമിതി ച വാക്യം.

൧൭൫.

പിവന്തി ദേഹകന്തീ യേ,

നേത്തഞ്ജലിപുടേന തേ;

നാ’ലം ഹന്തും ജിനേ’സം ത്വം,

തണ്ഹം തണ്ഹാഹരോപി കിം.

൧൭൫. തമുദാഹരതി ‘‘പിവന്തി’’ച്ചാദിനാ. ജിന തേ ദേഹകന്തീ സരീരസോഭായോ യേ ജനാ നേത്തഞ്ജലിപുടേന അത്തനോ നയനദ്വന്ദസങ്ഖാതേന അഞ്ജലിപുടേന പിവന്തി, ഏസം ജനാനം തണ്ഹം പിപാസം ലോഭമേവ വാ ഹരതി അനുപതതി [അപനയതി (?)]. തണ്ഹാഹരോപി സമാനോ ത്വം ഹന്തും നിവത്തിതും കിം നാലം കസ്മാ അസമത്ഥോസി. തണ്ഹാഹരാ നാമ തണ്ഹമേവ നുദന്തി. അത്ര ഹനന്താമപിഹ സമ്പനുദതി ലോകഠിതിം അതിക്കമ്മ ദേഹകന്തിയാ ബഹുത്തനധമ്മോ വുത്തോ.

൧൭൫. ഇദാനി പടിഞ്ഞാതാനുസാരേന പടിപാദേതി ‘‘പിവന്തി’’ച്ചാദിനാ. ഭോ ജിന തേ തുയ്ഹം ദേഹകന്തീ സരീരസോഭായോ യേ ജനാ നേത്തഞ്ജലിപുടേനനേത്തസങ്ഖാതേന ഹത്ഥപുടേന പിവന്തി, ഏസം സാധുജനാനം തണ്ഹം പിപാസം ലോഭമേവ വാ തണ്ഹാഹരോപി ത്വം സബ്ബേസം തണ്ഹാവിനാസകോപി ഹന്തുംനിവാരേതും കിം നാലം കസ്മാ അസമത്ഥോസീതി. ഏത്ഥ പിവനം നാമ പിപാസം വിനേതീതി ലോകസഭാവോ. തണ്ഹം ഹന്തും നാലമിതി ലോകസഭാവമതിക്കന്തത്ഥോ. കന്തീനം അധികപിയതാ അതിസയധമ്മോ, തസ്സ വുത്തി പന തണ്ഹം ഹന്തും നാലമിതി ലോകാതിക്കന്തഅത്ഥം വിസയം കത്വാ പവത്തോ ഹോതി. സാ പന കഥേതുമിച്ഛിതം കന്തീനം അധികപിയതം തണ്ഹാഹനനേ അസമത്ഥം വത്വാ ദീപേതീതി വങ്കവുത്തി നാമ. വുച്ചമാനാനം ഉപമാരൂപകാദീനമ്പി വങ്കവുത്തിതാ ഇച്ഛിതത്ഥസ്സ പകാരന്തരേന പകാസനതോയേവ. യഥാ നാമ സരീരസഹജം പീനത്താദിസുന്ദരത്തം ഉദ്ദീപനാകാരേന ഠിതാ കടകഉണ്ഹീസഹാരാദയോ അലങ്കാരാ നാമ ഭവന്തി, ഏവം ബന്ധസരീരസങ്ഖാതേ അലങ്കരണീയവത്ഥുമ്ഹി വിജ്ജമാനഅതിപിയതാദിമേവ ഉദ്ദീപേത്വാ അലങ്കുരുമാനാ ‘‘തണ്ഹാഹരോസി ത്വം ഏസം കന്തീ പിവന്താനം തണ്ഹം ഹന്തും നാല’’മിതി വാചാഭങ്ഗീ അലങ്കാരോ നാമ. അലങ്കാരിയം നാമ അലങ്കാതബ്ബകന്തിപിയതായ ബഹുത്തന്തി. ഉത്തരിപി അലങ്കാരഅലങ്കാരിയവിഭാഗോ ച അനുരൂപതോ യോജനക്കമോ ച ഏവമേവ ദട്ഠബ്ബോ. ദേഹേ കന്തീതി ച, അഞ്ജലീയേവ പുടോതി ച, നേത്താനിയേവ അഞ്ജലിപുടോതി ച, തണ്ഹം ഹരതീതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൧൭൬.

ഉപമാനോപമേയ്യാനം, സധമ്മത്തം സിയോ’പമാ;

സദ്ദത്ഥഗമ്മാ വാക്യത്ഥ-വിസയാതി ച സാ തിധാ.

൧൭൬. ഉപമം നിദ്ദിസതി ‘‘ഉപമാനേ’’ച്ചാദിനാ. ഉപമീയതേ അനേനാതി ഉപമാനം, പദുമാദികവത്ഥു. പദുമാദികോ തു സദ്ദോ ഉപമാനവാചകോ. ഉപമീയതീതി ഉപമേയ്യം, മുഖാദികവത്ഥു. മുഖാദികോ സദ്ദോ തു ഉപമേയ്യവാചകോ. തേസം ഉപമാനോപമേയ്യാനം പദുമാദിമുഖാദിവത്ഥൂനഞ്ച. സധമ്മത്തന്തി സമാനോ ധമ്മോ കന്തിമന്തതാ യസ്സ സോ സധമ്മോ, തസ്സ ഭാവോ സധമ്മസദ്ദസ്സ പവത്തിനിമിത്തസമാനേന ധമ്മേന സഹ സമ്ബന്ധോ സധമ്മത്തം ഉപമാനോപമേയ്യപതിട്ഠിതം ഉപമാ സിയാ, ഉപമീയതി യഥാവുത്തോ സമ്ബന്ധോതി കത്വാ. സാ പനാലങ്കാരിയസ്സ ധമ്മസ്സാതിസയപടിപാദനപ്പകാരോ. കതിവിധാ സാതി ആഹ ‘‘സദ്ദ’’ഇച്ചാദി. സദ്ദോ ച അത്ഥോ ച, തേഹി ഗമ്മാ പതീയമാനാ സദ്ദത്ഥഗമ്മാ. വാക്യം പദസമുദായോ. തസ്സ അത്ഥോ വിസയോ ഗോചരോ യസ്സാ വാക്യത്ഥവിസയാതി ച സാ ഉപമാ തിവിധാസദ്ദഗമ്മഅത്ഥഗമ്മവാക്യത്ഥവിസയാതി തിധാ ഹോതി.

൧൭൬. ഇദാനി ഉപമാലങ്കാരം നിദ്ദിസതി ‘‘ഉപമാനോ’’ച്ചാദിനാ. ഉപമാനോപമേയ്യാനം ചന്ദനീലുപ്പലദലാഭാദീനം ആനനനയനാദീനഞ്ച പദത്ഥാനം സധമ്മത്തംകന്തിമന്തതാപീനതാദിതുല്യധമ്മസമ്ബന്ധോ ഉപമാ നാമ സിയാ, സാ അലങ്കരണീയവത്ഥുനോ ആധിക്കപടിപാദനപ്പകാരാ ഉപമാ സദ്ദത്ഥഗമ്മാ സദ്ദഗമ്മാ ച അത്ഥഗമ്മാ ച വാക്യത്ഥവിസയാ ച, ഇതി ഏവം തിധാ തിപ്പകാരാ ഹോതി. ഏത്ഥ ഉപമാനോപമേയ്യഭൂതാനം ചന്ദാനനാദിപദത്ഥാനം സധമ്മസങ്ഖതോ അഞ്ഞമഞ്ഞതുല്യകന്തിമന്തതാപീനതാദിധമ്മയോഗോ പദത്ഥാനം ഉപമത്ഥസ്സ പതിട്ഠിതത്താ ഉപട്ഠാനതായ ഉപമാ നാമ ഹോതി, തന്നിസ്സയചന്ദാദയോ പന നിസ്സിതവോഹാരേന ഉപമാ നാമ ഹോതി, ഉപമാനഭൂതചന്ദാദിഅത്ഥപടിപാദകോ ചന്ദിമാദിസദ്ദോപി തദത്ഥേന ഉപമാ നാമ ഹോതി, ഉപമേയ്യുപമേയ്യനിസ്സയതപ്പടിപാദകാനമ്പി ഉപമേയ്യഭാവോ ഏവമേവ ദട്ഠബ്ബോ. ഉപമീയതേ അനേനാതി ഉപമാനന്തി കത്വാ ചന്ദാദി ഉപമാനം വുച്ചതി, ഉപമീയതീതി ഉപമേയ്യം, ആനനാദി, ഉപമാനഞ്ച ഉപമേയ്യഞ്ചാതി ച, സമാനോ ച സോ ധമ്മോ ചേതി ച, തസ്സ ഭാവോതി ച, സദ്ദോ ച അത്ഥോ ചാതി ച, തേഹി ഗമ്മാതി ച, വാക്യസ്സ അത്ഥോതി ച, സോ വിസയോ യസ്സാ ഉപമായാതി ച വാക്യം.

൧൭൭.

സമാസപച്ചയേവാദീ, സദ്ദാ തേസം വസാ തിധാ;

സദ്ദഗമ്മാ സമാസേന, മുനിന്ദോ ചന്ദിമാനനോ.

൧൭൭. തത്ഥ സദ്ദഗമ്മാപി തിധാ സിയാതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സമാസ’’ഇച്ചാദി. സമാസോ ച പച്ചയോ ച ഇവാദി ച, തേ സദ്ദാ നാമ, സദ്ദസദ്ദേന സമാസാദയോ വത്തുമധിപ്പേതാതി അത്ഥോ. തേസം സമാസാദീനം വസാ സദ്ദഗമ്മാ തിധാ ഹോതി സമാസസദ്ദഗമ്മാ പച്ചയസദ്ദഗമ്മാ ഇവാദിസദ്ദഗമ്മാതി, സമാസേന സമാസസദ്ദേന ഗമ്മാ ഉപമാ വുച്ചതീതി സേസോ. ഉദാഹരതി ‘‘മുനിന്ദോ ചന്ദിമാനനോ’’തി, ചന്ദിമാ വിയ രുചിരമാനനം മുഖം യസ്സ സോ ചന്ദിമാനനോ. ഏത്ഥ ച ചന്ദിമം ഉപമാനം, ആനനം ഉപമേയ്യം, രുചിരത്തം ധമ്മോ, ചന്ദിമാനനാനം സമാനധമ്മസമ്ബന്ധിജോതകോ വിയസദ്ദോ, തേസു സാധാരണധമ്മവാചകസ്സ വിയസദ്ദസ്സ ചോപമാജോതകസ്സാപ്പയോഗോ സമാസേനേവ വുത്തത്താ, ഏത്ഥ പന വിയസദ്ദോ ചന്ദിമാസദ്ദേന ഉപമാനവാചകേന സമ്ബന്ധമുപഗതോ ചന്ദഗതമേവ സദിസത്തം വദതി, മുഖഗതം പന സാമത്ഥിയാ പദീയതേ, ഏവമീദിസം ദട്ഠബ്ബം.

൧൭൭. തേസു യഥാവുത്തേസു സദ്ദഗമ്മസ്സ തിവിധത്തം ദസ്സേതും ആഹ ‘‘സമാസേ’’ച്ചാദി. സമാസപച്ചയേവാദീ സമാസോ, ആയാദിപച്ചയാ, ഇവാദയോ ച സദ്ദാ നാമ, തേസം സമാസാദീനം വസാ ഭേദേന സദ്ദഗമ്മാ തിധാ സമാസസദ്ദഗമ്മാ പച്ചയസദ്ദഗമ്മാ ഇവാദിസദ്ദഗമ്മാതി തിവിധാ ഹോതി. സമാസേന സമാസസദ്ദേന ഗമ്മോപമാ വുച്ചതി ‘‘മുനിന്ദോ ചന്ദിമാനനോ’’തി. മുനിന്ദോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ചന്ദിമാനനോ ചന്ദസമാനമനോഹരമുഖമണ്ഡലേന യുത്തോ ഹോതി, സമാസോ ച പച്ചയോ ച ഇവഇതി ഇദം ആദി യേസം വാദീനന്തി ച, സദ്ദേന ഗമ്മാതി ച, മുനീനം ഇന്ദോതി ച, ചന്ദിമാ വിയ രുചിരം ആനനം മുഖം യസ്സേതി ച വിഗ്ഗഹോ. ഏത്ഥ ‘‘ചന്ദിമാ’’തി ഉപമാനം, ‘‘ആനന’’ന്തി ഉപമേയ്യം, രുചിരത്തം ഉപമാനോപമേയ്യാനം സാധാരണധമ്മോ, ‘‘വിയാ’’തി സദ്ദോ ചന്ദാനനാനം ദ്വിന്നം ആനനഗതരുചിരത്തം ചന്ദേ ച, ചന്ദഗതരുചിരത്തം ആനനേ ച അത്ഥീതി സമാനധമ്മസമ്ബന്ധം ജോതേതി, ഇഹ സാധാരണധമ്മവാചകസ്സ രുചിരസദ്ദസ്സ, തുല്യധമ്മസങ്ഖാതോപമാജോതകസ്സ വിയസദ്ദസ്സ ച അപ്പയോഗോ തേസം അത്ഥാനം സമാസേന വുത്തത്താ. ഏത്ഥ ഉപമാനവാചകേന ചന്ദിമാസദ്ദേന യുത്തോ വിയ സദ്ദോ ചന്ദഗതസദിസത്തം ജോതേതി, മുഖഗതസദിസത്തം പന സാമത്ഥിയാ പതീയതേ. തഥാ ഹി മുഖം ചന്ദസമാനമാഗച്ഛന്തം ചന്ദസ്സ മുഖസദിസത്തം വിനാ ന ഭവതീതി അഞ്ഞഥാനുപപത്തി സാമത്ഥിയന്തി.

൧൭൮.

ആയാദീ പച്ചയാ തേഹി, വദനം പങ്കജായതേ;

മുനിന്ദനയനദ്വന്ദം, നീലുപ്പലദലീയതി.

൧൭൮. ഇദാനി പച്ചയസദ്ദഗമ്മം ദസ്സേതി ‘‘ആയാദി’’ച്ചാദിനാ. ആയാദീതി ആയഈയകപച്ചയാദയോ പച്ചയാ പച്ചയസദ്ദാ നാമ, തേഹി പച്ചയസദ്ദേഹി ഗമ്മാ ഉപമാ വുച്ചതി. ഉദാഹരതി ‘‘വദന’’മിച്ചാദി. പങ്കജമിവ രുചിരമാചരതി പങ്കജായതേ. ഏത്ഥാപി പങ്കജമുപമാനം, ആചരണക്രിയായ കത്തുഭൂതം ആനനമുപമേയ്യം, രുചിരത്തം സധമ്മോ, പങ്കജാനനാനം സമാനധമ്മസമ്ബന്ധജോതകോ ഇവസദ്ദോ. തത്ഥ രുചിര ഇവസദ്ദാനം പുബ്ബേ വിയാപ്പയോഗോ പച്ചയേന വുത്തത്താതി സബ്ബത്ഥ വിഞ്ഞേയ്യം. ഏവമുപരിപി.

൧൭൮. ഇദാനി പച്ചയസദ്ദഗമ്മോപമം നിദസ്സേതി ‘‘ആയാദി’’ച്ചാദിനാ. ആയാദീ ‘‘ആയ ഈയ ക’’ഇതിആദയോ പച്ചയാ പച്ചയസദ്ദാ നാമ, തേഹി പച്ചയസദ്ദേഹി ഗമ്മോപമാ വുച്ചതി ‘‘വദനം…പേ॰… ദലീയതീ’’തി. വദനം മുഖം പങ്കജായതേ പദുമമിവ രുചിരം ആചരതി. മുനിന്ദനയനദ്വന്ദം സബ്ബഞ്ഞുനോ നേത്തയുഗളം നീലുപ്പലദലീയതി നീലുപ്പലപത്തമിവ രുചിരമാചരതി. ആയോ ആദി യേസം ഈയാദീനന്തി ച, പങ്കജമിവ രുചിരമാചരതി പവത്തതീതി ച, മുനിന്ദസ്സ നയനദ്വന്ദമിതി ച, നീലുപ്പലസ്സ ദലമിതി ച, തമിവ രുചിരമാചരതീതി ച വാക്യം. ഏത്ഥ ‘‘പങ്കജ’’മിതി ച ‘‘നീലുപ്പല’’മിതി ച ഉപമാനം, ആചരണക്രിയായ കത്തുഭൂതം വദനംനയനദ്വന്ദഞ്ച ഉപമേയ്യം, രുചിരത്തം ഉപമാനോപമേയ്യാനം സധമ്മോ, ഉപമാനോപമേയ്യാനം സമാനധമ്മജോതകോ ഇവസദ്ദോ, തേസം അത്ഥാനം പച്ചയേന വുത്തത്താ തേസമപ്പയോഗോ. ഏവരൂപേസു അഞ്ഞേസുപി ഏവമേവ വേദിതബ്ബോ.

൧൭൯.

ഇവാദീ ഇവ വാ തുല്യ-സമാന നിഭ സന്നിഭാ;

യഥാസങ്കാസ തുലിത-പ്പകാസ പതിരൂപകാ.

൧൮൦.

സരീസരിക്ഖ സംവാദീ, വിരോധീ സദിസാ വിയ;

പടിപക്ഖപച്ചനീക-സപക്ഖോ’പമിതോ’പമാ.

൧൮൧.

പടിബിമ്ബ പടിച്ഛന്ന-സരൂപ സമ സമ്മിതാ;

സവണ്ണാ’ഭാ പടിനിധി, സധമ്മാദി സലക്ഖണാ.

൧൮൨.

ജയത്യ’ക്കോസതി ഹസതി, പതിഗജ്ജതി ദൂഭതി;

ഉസൂയത്യ’വജാനാതി, നിന്ദതി’സ്സതി രുന്ധതി.

൧൮൩.

തസ്സ ചോരേതി സോഭഗ്ഗം, തസ്സ കന്തിം വിലുമ്പതി;

തേന സദ്ധിം വിവദതി, തുല്യം തേനാധിരോഹതി.

൧൮൪.

കച്ഛംവിഗാഹതേ തസ്സ, തമന്വേത്യ’നുബന്ധതി;

തംസീലം, തം നിസേധേതി, തസ്സ ചാനുകരോതി’മേ.

൧൭൯-൧൮൪. ഇവാദീ ഇവാദയോ നാമ ഇമേതി സമ്ബന്ധോ. ഇവോ ച വാ ച തുല്യോ ച സമാനോ ച നിഭോ ച സന്നിഭോ ചാതി ദ്വന്ദേ ഇവ…പേ॰… സന്നിഭാ. സദ്ദമപേക്ഖിയ പുല്ലിങ്ഗതാ. ഏവമുപരിപി യഥായോഗം. ‘‘സധമ്മാദീ’’തി ആദിസദ്ദേന സാധാരണസച്ഛായാദീനം പരിഗ്ഗഹോ. ജയതിച്ചാദീസു കമ്മം.

൧൭൯- ൧൮൪. ഇവാദിസദ്ദഗമ്മോപമാധികാരേ പഠമം താവ ‘‘ഇവാദയോ നാമ ഏതേ’’തി ദസ്സേതി ‘‘ഇവാദി’’ച്ചാദിനാ. ഇവാദീതി പദസ്സ ഛട്ഠമഗാഥായ ഇമേതി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ, തസ്സ ചാതി ചസദ്ദം യുജ്ജനട്ഠാനേ യോജേത്വാ സന്നിഭാ ചാതിആദയോ യോജേതബ്ബാ. ‘‘സധമ്മാദീ’’തിആദിസദ്ദേന സാധാരണസച്ഛായാദയോ ഗഹിതാ. നിന്ദതി ഇസ്സതീതി പദച്ഛേദോ, ഇമേ ദ്വേപഞ്ഞാസ ഇവാദയോ നാമ. ‘‘ജയതി അക്കോസതി ഹസതി’’ഇച്ചാദികം തംതംക്രിയാപദസങ്ഖതഅനുകാരിയാനം അനുകരണന്തി കത്വാ ദ്വന്ദോയേവ, ‘‘സന്ധിസമാസാ അദ്ധസ്സാ’’തി [സന്ധിസമാസോ തദദ്ധസ്സാതി (ക॰)] വുത്തത്താ സന്ധിസമാസാനം ഗാഥദ്ധസ്സ വിനാ ഉഭയദ്ധമജ്ഝേ അലബ്ഭനതോ ദൂഭതിപദതോ പുബ്ബേയേവ സമാസോ കാതബ്ബോ, നോ ചേ, അസമാസോതി ഗഹേതബ്ബോ. തസ്സ ചോരേതി സോഭഗ്ഗമിച്ചാദികമ്പി വാക്യാനുകരണന്തി കത്വാ തത്ഥ സമാസോ, വാക്യേ കേവലപദാനീതി വാ ഗഹേതബ്ബോ. ഇമേസം സബ്ബേസമ്പി ഇവ സദ്ദപരിയായത്താ സദിസത്ഥാതി സബ്ബത്ഥ ഭാവത്ഥോ, അവയവത്ഥോ പന പാകടോയേവ.

൧൮൫.

ഉപമാനോപമേയ്യാനം, സധമ്മത്തം വിഭാവിഹി;

ഇമേഹി ഉപമാഭേദാ, കേചി നിയ്യന്തി സമ്പതി.

൧൮൫. ഇവാദീനം വിനിയോഗവിസയം ദസ്സേത്വാ ഉപമാഭേദം ദസ്സേതും പടിജാനാതി ‘‘ഉപമാന’’ഇച്ചാദി. കേചീതി ഇമിനാ അപരിയന്തത്തമേസം [അപരിയന്തപഭേദം (ക॰)]ദസ്സേതി. തഥാ ച വക്ഖതി ‘‘പരിയന്തോ വികപ്പാന’’ന്തിആദി. നിയ്യന്തി ഉദാഹരീയന്തി.

൧൮൫. ഇദാനി ഇവാദിസദ്ദഗമ്മോപമം ദസ്സേതും പടിജാനാതി ‘‘ഉപമാനോ’’ച്ചാദിനാ. ഉപമാനോപമേയ്യാനം സധമ്മത്തം സമാനധമ്മസമ്ബന്ധോ. വിഭാവിഹിപകാസകേഹി. ഇമേഹി ഇവാദീഹി സദ്ദേഹി ജാനിതബ്ബാ കേചി ഉപമാഭേദാ അപരിയന്തത്താ സമ്പതി ദാനി ലദ്ധാവസരേ നിയ്യന്തി ഉദാഹരണമത്തേന പടിപാദീയന്തി.

൧൮൬.

വികാസിപദുമം’വാ’തി-സുന്ദരം സുഗതാനനം;

ഇതി ധമ്മോപമാ നാമ, തുല്യധമ്മനിദസ്സനാ.

൧൮൬. ‘‘വികാസി’’ച്ചാദി. സുഗതാനനം മുനിന്ദസ്സ വദനം അതിസുന്ദരം അച്ചന്തരമണീയം. കിമിവ? വികാസിപദുമംവ പബുജ്ഝമാനപദുമംവിയ. ഇതി അയമേവംവിധാ ധമ്മോപമാ നാമ ഹോതി. കസ്മാ? ആനനപദുമാനം സമാനസ്സ ധമ്മസ്സ ഗുണസ്സ സുന്ദരസ്സ ലക്ഖണസ്സ നിദസ്സനാ സുന്ദരത്തന്തി പടിപാദനതോ.

൧൮൬. ഉദാഹരണമാഹ ‘‘വികാസി’’ച്ചാദിനാ. സുഗതാനനം ഭഗവതോ മുഖം വികാസിപദുമംവ ബുജ്ഝമാനപങ്കജമിവ അതിസുന്ദരം ഹോതി. ഇതി ഈദിസാ ഉപമാ തുല്യധമ്മനിദസ്സനാ അതിസുന്ദരമിതി സമാനഗുണദസ്സനേന ധമ്മോപമാ നാമ ഹോതി. പദുമാനനാനം സാധാരണഗുണസ്സ പകാസനതോ അതിസുന്ദരമിതി തുല്യധമ്മോ നാമ ഹോതി. ഏത്ഥ പദുമഗതതുല്യധമ്മസമ്ബന്ധസങ്ഖാതായ ഉപമായ ഇവസദ്ദേന ജോതിയമാനത്തേപി അതിസുന്ദരന്തി വുത്തത്താ യഥാവുത്തോപമായ ധമ്മേന യുത്തത്താ ധമ്മോപമാ നാമ ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

൧൮൭.

ധമ്മഹീനാ മുഖ’മ്ഭോജ-സദിസം മുനിനോ ഇതി;

വിപരീതോപമാ തുല്യ-മാനനേന’മ്ബുജം തവ.

൧൮൭. ‘‘ധമ്മ’’ഇച്ചാദി. മുനിനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ മുഖം അമ്ഭോജേന പദുമേന സദിസം സമാനം. ഇതി അയം ധമ്മഹീനോപമാ നാമ സുന്ദരസങ്ഖാതസ്സ ഗുണസ്സ അനിദ്ദിട്ഠത്താ, സാ തു അത്ഥവസാ ഗമ്യതേ. കഥമഞ്ഞഥാ യുജ്ജതീതി? ഏത്ഥ പന സദിസസദ്ദോ ഉപമേയ്യസ്സ മുഖസ്സ വിസേസനന്തി മുഖഗതമേവ സദിസത്തം വദതി, അമ്ഭോജഗതം തു സാമത്ഥിയാ ഗമ്യതേ. ഏവമീദിസം ഞേയ്യം. ‘‘വിപരീതേ’’ച്ചാദി. മുനീതി ഗമ്യതേ സുതത്താ, ഭോ മുനി തവ ആനനേന മുഖേന അമ്ബുജം തുല്യന്തി അയം വിപരീതോപമാ. ധമ്മഹീനത്തേപി പസിദ്ധിവിപരിയയേനാഭിഹിതത്താ തന്നാമേനേവ വുത്താ. ഏവമുപരിപി.

൧൮൭. ‘‘ധമ്മഹീനേ’’ച്ചാദി. ‘‘മുഖമ്ഭോജസദിസം മുനിനോ’’ത്യയം ഉപമാ. ധമ്മഹീനാ തുല്യധമ്മപകാസകസുന്ദരാദിസദ്ദഹീനത്താ ധമ്മഹീനാ നാമ. വാചകാഭാവേ തുല്യധമ്മോ കഥം പതീയതീതി ചേ? മുനിനോ മുഖം വദനം അമ്ഭോജസദിസം പദുമസദിസമിതി. ഏത്ഥ മുഖസ്സ അമ്ഭോജസമാനത്തം മുഖമ്ഭോജാനം സാധാരണധമ്മേ അസതികഥം ഭവതീതി? അഞ്ഞഥാനുപപത്തിലക്ഖണസാമത്ഥിയാതി, ഇവപരിയായോ സദിസസദ്ദോ മുഖസ്സ വിസേസനം യസ്മാ ഹോതി, തസ്മാ മുഖഗതസദിസത്തം വദതി, അമ്ഭോജഗതസദിസത്തം പന സാമത്ഥിയാ ഏവ വിഞ്ഞായതേ. ഹേ മുനി തവ തുയ്ഹം ആനനേന അമ്ഭോജം തുല്യം സമാനന്തി അയം വിപരീതോപമാ. ‘‘അമ്ബുജേന ആനനം തുല്യ’’ന്തി ലോകപ്പസിദ്ധിയാ വിപരിയയേന ‘‘ആനനേന അമ്ബുജം തുല്യ’’ന്തി വുത്തത്താ ധമ്മഹീനത്തേ സതിപി വിപരീതോപമാ നാമ ഹോതി. ‘‘സുതാനുമിതേസു സുതസമ്ബന്ധോ ബലവാ’’തി [പരിഭാസേന്ദുസേഖര ൧൧൨] വുത്തത്താ ഏത്ഥ ‘‘മുനീ’’തി അവിജ്ജമാനേപി പുബ്ബദ്ധേ ‘‘മുനിനോ’’തി സുതത്താ ലബ്ഭമാനോ ‘‘തവാ’’തി തുമ്ഹസദ്ദസന്നിധാനേന ആമന്തനത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. ഏത്ഥ ഇവപരിയായോ തുല്യസദ്ദോ അമ്ബുജവിസേസനഭൂതോ അമ്ബുജഗതസദിസത്തം വദതി, ആനനഗതസദിസത്തഞ്ച അമ്ബുജാനനാനം സാധാരണധമ്മോ ച സാമത്ഥിയാ ഞായതിച്ചാദികം വുത്തനയേന ഞാതബ്ബം. ഉപരിപി പാകടട്ഠാനം യഥാരഹം യോജേതബ്ബം.

൧൮൮.

തവാനന’മിവ’മ്ഭോജം, അമ്ഭോജ’മിവ തേ മുഖം;

അഞ്ഞമഞ്ഞോപമാ സാ’യം, അഞ്ഞമഞ്ഞോപമാനതോ.

൧൮൮. ‘‘തവ’’ഇച്ചാദി. അഞ്ഞമഞ്ഞോപമാനതോതി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ മുഖസ്സ അമ്ഭോജസ്സ ച അഞ്ഞമഞ്ഞേന തംദ്വയേന ഉപമാനതോ.

൧൮൮. ‘‘തവാനനി’’ച്ചാദി. ‘‘അമ്ഭോജം തവാനനമിവ, തേ മുഖം അമ്ഭോജമിവാ’’തി അയമുപമാ. അഞ്ഞമഞ്ഞോപമാനതോ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഉപമാനത്താ അഞ്ഞമഞ്ഞോപമാ നാമ ഹോതി. അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഉപമാതി ച, അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഉപമാനന്തി ച വിഗ്ഗഹോ. വിഗ്ഗഹദ്വയേപി പുബ്ബവിഭത്തിലോപോ. സബ്ബാദീനം ബ്യതിഹാരലക്ഖണേന ഉത്തരവിഭത്തിലോപോ. സമാസലക്ഖണേന അഞ്ഞത്ഥസ്സ അപേക്ഖാസിദ്ധത്താ മുഖാപേക്ഖായ അഞ്ഞം അമ്ഭോജഞ്ച, അമ്ഭോജാപേക്ഖായ അഞ്ഞം മുഖഞ്ച കമേന ഉപമേയ്യാ നാമ. അമ്ഭോജാപേക്ഖായ അഞ്ഞം മുഖഞ്ച, മുഖാപേക്ഖായ അഞ്ഞം അമ്ഭോജഞ്ച ഉപമാനം നാമ.

൧൮൯.

യദി കിഞ്ചി ഭവേ’മ്ഭോജം,

ലോചനബ്ഭമുവിബ്ഭമം;

ധാരേതും മുഖസോഭം തം,

തവേ’തി അബ്ഭുതോപമാ.

൧൮൯. ‘‘യദി’’ച്ചാദി. ലോചനാനി ച ഭമുയോ ച, താസം വിബ്ഭമോ യസ്മിം, തം, താദിസമമ്ഭോജം കിഞ്ചി കിമപി യദി ഭവേ. തമീദിസമമ്ഭോജം തവ മുഖസോഭം വദനകന്തിം ധാരേതും നിസിജ്ഝതേ. കിം ന്വച്ഛരിയമീദിസന്തി അബ്ഭുതത്ഥവിഭാവനേന വദനമമ്ബുജേനോപമീയതീതി അയമബ്ഭുതോപമാ ഞാതബ്ബാതി.

൧൮൯. ‘‘യദി’’ച്ചാദി. ലോചനബ്ഭമുവിബ്ഭമം ലോചനഭമൂനം ലീലാവന്തം കിഞ്ചി അമ്ഭോജം കിഞ്ചി അച്ഛരിയം പദുമം യദി ഭവേ ചേ സിയാ, തമമ്ഭോജം തവ മുഖസോഭംവദനകന്തിം ധാരേതും സമത്ഥോ ഹോതി. ഇതി ഈദിസീ ഉപമാ അബ്ഭുതോപമാ അബ്ഭുതധമ്മപകാസകത്താ അബ്ഭുതോപമാ നാമ. ഏത്ഥ അവിജ്ജമാനോപി വിജ്ജമാനത്തേന പരികപ്പിതോ പദുമഗതോ ലോചനബ്ഭമുവിബ്ഭമസമ്ബന്ധോ അമ്ഭോജവിസേസനേന ‘‘ലോചനബ്ഭമുവിബ്ഭമ’’ന്തി ഇമിനാ ജോതിതോ. തസ്മാ അമ്ഭോജം ലോചനബ്ഭമുവിബ്ഭമസമ്ബന്ധസങ്ഖതഉപമായ ജോതകത്താ നിസ്സിതവോഹാരേന ഉപമാ, മുഖം ഉപമേയ്യന്തി മുഖഗതോ ലോചനബ്ഭമുവിബ്ഭമസമ്ബന്ധോ യദി മുഖേ ന ഭവേയ്യ, താദിസം മുഖസോഭം ധാരേതും കഥം സമത്ഥോതി സാമത്ഥിയാ ഞായതി. ലോചനബ്ഭമുവിബ്ഭമസങ്ഖാതസാധാരണധമ്മോ പന ‘‘ലോചനാനി ച ഭമുയോ ചേതി ച, താസം വിബ്ഭമോ യസ്മി’’ന്തി ച വിഗ്ഗഹേ നിപ്ഫന്നേന ഭിന്നാധികരണഅഞ്ഞപദത്ഥസമാസേന ഗുണീഭൂതസ്സപി ഗഹിതത്താ വിഞ്ഞായതി [ഗഹണസ്സ വിഞ്ഞായമാനത്താ (ക॰)].

൧൯൦.

സുഗന്ധി സോഭസമ്ബന്ധി, സിസിരംസുവിരോധി ച;

മുഖം തവ’മ്ബുജംവേ’തി, സാ സിലേസോപമാ മതാ.

൧൯൦. ‘‘സുഗന്ധി’’ച്ചാദി. തവ മുഖം അമ്ഭോജമിവ സിസിരംസുനോചന്ദസ്സ വിരോധി പച്ചനീകം, മുഖം തംസമാനകന്തിത്താ അമ്ബുജഞ്ച തദുദയേ സങ്കോചഭജനതോ. സോഭസമ്ബന്ധി കന്തിയുത്തം, മുഖമമ്ബുജഞ്ച. സുഗന്ധോ അസ്സ അത്ഥീതി സുഗന്ധി ച ദ്വയമപീതി ഏവം സിലേസപരിഗ്ഗഹേന മുഖമ്ബുജാനം ഉപമായോഗതോ സായഥാവുത്താ സിലേസോപമാ മതാ.

൧൯൦. ‘‘സുഗന്ധി’’ച്ചാദി. തവ മുഖം അമ്ഭോജമിവ സിസിരംസുവിരോധി ചന്ദസ്സ വിരുദ്ധം ഹോതി തുല്യത്താ. പദുമം പന ചന്ദോദയേന അത്തനോ സങ്കോചനത്താ തസ്സ വിരുദ്ധം ഹോതി. സോഭസമ്ബന്ധി ച അനഞ്ഞസാധാരണമുഖഗതകന്തിസമ്ബന്ധയുത്തഞ്ച ഹോതി. പദുമം പന പദുമഗതകന്തിസമ്ബന്ധിനാ യുത്തം ഹോതി. സുഗന്ധി ച ചതുജ്ജാതിസുഗന്ധവഹനതോ […വമനതോ (ക॰)] സുഗന്ധി ച ഹോതി. അമ്ബുജം പന പദുമസുഗന്ധേനേവ യുത്തം ഹോതി. ഇതി ഈദിസീ ഉപമാ സിലേസോപമാഏകപദാതിഹിതഉഭയത്ഥലക്ഖണേന സിലേസവസേന വുത്തത്താ സിലേസോപമാ നാമ ഹോതി. സിസിരാ സീതലാ അംസു കന്തി അസ്സേതി ച, തസ്സ വിരുജ്ഝതി സീലേനേതി ച, പച്ചയസാമത്ഥിയവസേന ദ്വിന്നം ദ്വിന്നം അത്ഥാനം ലബ്ഭനതോ സിലിസ്സതി അപരോപി അത്ഥോ ഏത്ഥ അലങ്കാരേതി ച, സിലേസവസേന വുത്താ ഉപമാതി ച വിഗ്ഗഹോ. ഏത്ഥ സുഗന്ധോ ച സോതസമ്ബന്ധോ ച സിസിരംസുവിരോധിത്തഞ്ചേതി ഇമേ ഉപമാനോപമേയ്യാനമമ്ബുജമുഖാനം തുല്യധമ്മോ, തേസു അമ്ബുജഗതതുല്യധമ്മസമ്ബന്ധോ സധമ്മത്താ ഉപമാ നാമ ഹോതി, സാ അമ്ബുജസമ്ബന്ധിനാ ഇവസദ്ദേന ജോതിതാ, മുഖഗതതുല്യധമ്മോ പന അസ്സത്ഥിതസ്സീലത്ഥേ കതപച്ചയേ സതിപി സാമത്ഥിയായേവ ഗമ്യതേ.

൧൯൧.

സരൂപസദ്ദവാച്ചത്താ, സാ സന്താനോപമാ യഥാ;

ബാലാ’വു’യ്യാനമാലാ’യം, സാലകാനനസോഭിനീ.

൧൯൧. ‘‘സരൂപ’’ഇച്ചാദി. അയമുയ്യാനമാലാ ബാലാവ ഇത്ഥീ വിയ. കഥം? സാലകാനനസോഭിനീ ബാലാ താവ സഹാലകേന കേസസന്നിവേസവിസേസേന വത്തതേ സാലകമാനനം തേന സോഭതേ. സാലകാനനസോഭിനീ ഉയ്യാനമാലാപി സാലാനം രുക്ഖവിസേസാനം കാനനേന ഗഹനേന സോഭതേ, ഏവരൂപാ സാ താദിസീ സന്താനോപമാ ആഖ്യായതേ, കസ്മാ? സിലേസോപമത്തസഭാവേപി സരൂപേന സദിസേന സദ്ദേന ‘‘സാലകാനനസോഭിനീ’’ത്വേവംവിധേന സദ്ദസന്താനേന വിസേസഭൂതേന വാച്ചത്താപകാസിയത്താ തസ്സാഇതി ഗമ്യതേ. യഥേതി നിദസ്സനേ.

൧൯൧. ‘‘സരൂപേ’’ച്ചാദി. സരൂപസദ്ദവാച്ചത്താ തുല്യസുതിയാ അച്ഛിന്നസമ്ബന്ധവചനമാലായ വുച്ചമാനത്താ സാ ഉപമാ സന്താനോപമാ നാമ ഹോതി, സിലേസത്തേ സതിപി കതസമാസേഹി പദസന്താനേഹി വുച്ചമാനത്താ സന്താനോപമാ നാമ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ‘‘യഥേ’’തി ഉദാഹരതി. അയം ഉയ്യാനമാലാ ഏസാ ഉയ്യാനപന്തി സാലകാനനസോഭിനീ അലകസങ്ഖാതകേസസന്നിവേസസഹിതേന മുഖേന സോഭമാനാ ബാലാവ അങ്ഗനാ ഇവ സാലകാനനസോഭിനീ സാലവനേഹി സോഭമാനാ ഹോതി. ഉപമാനോപമേയ്യാനം സമാനം രൂപം യേസന്തി ച, സരൂപാ ച തേ സദ്ദാ ചേതി ച, തേഹി വാച്ചാ ഉപമാതി ച, തസ്സാ ഭാവോതി ച, സന്താനേന യുത്താ ഉപമാതി ച, ഉയ്യാനാനം മാലാതി ച, സഹ അലകേന വത്തമാനന്തി ച, തഞ്ച തം ആനനഞ്ചാതി ച, തേന സോഭതി സീലേനാതി ച, സാലാനം കാനനന്തി ച, തേന സോഭതി സീലേനാതി ച വാക്യം.

൧൯൨.

ഖയീ ചന്ദോ ബഹുരജം, പദുമം തേഹി തേ മുഖം;

സമാനമ്പി സമുക്കംസീ-ത്യ’യം നിന്ദോപമാ മതാ.

൧൯൨. ‘‘ഖയീ’’ഇച്ചാദി. ചന്ദോ ഖയീ ഖയോ അച്ചയോ യസ്സേതി, പദുമം ബഹുരജം ബഹൂനി രജാനി പരാഗാവയവാ യസ്മിന്തി, തേഹി ഏവംഭൂതേഹി ചന്ദപദുമേഹി കന്തിആദിനാ സമാനമ്പി സദിസമ്പി സന്തം തവ മുഖം സമുക്കംസി പരമുക്കംസവന്തം, ഖയസദ്ദസ്സ ച രജസ്സ ച ദോസേപി വത്തനതോ, സദ്ദച്ഛലേന ഖയസ്സ ദോസരൂപസ്സ ബഹുരജത്തസ്സ ച തത്ഥാഭാവതോതി. ഇതി ഏവരൂപാ അയം നിന്ദോപമാ മതാ നിന്ദിതേന ചന്ദാദിനാ ഖയസ്സോപമിതത്താ.

൧൯൨. ‘‘ഖയി’’ച്ചാദി. ചന്ദോ ഖയീ പാടിപദതോ പട്ഠായ ദിനേ ദിനേ ഏകമേകായ കലായ സൂരിയസ്സ ആസന്നഹേതു ഖീയനസഭാവയുത്തോ ഹോതി, പദുമം ബഹുരജംബഹുരേണുസമന്നാഗതം ഹോതി, തേഹി ചന്ദപദുമേഹി സമാനമ്പി കന്തിസുഗന്ധാദീഹി സദിസമ്പി തേ മുഖം തവാനനം സമുക്കംസി ഖയരജസദ്ദേഹി ദോസസ്സാപി വാച്ചത്താ സദ്ദച്ഛലേഹി ഗമ്യമാനസ്സ താദിസസ്സ ദോസസ്സ മുഖേ അവിജ്ജമാനത്താ അധികുക്കംസഗുണവന്തം ഹോതി, ഇതി ഈദിസീ അയം ഉപമാ നിന്ദോപമാ നിന്ദിതാനം ചന്ദപദുമാനം മുഖസ്സ ഉപമിതാതി നിന്ദോപമാ നാമ ഹോതി, മുഖവിസേസനേന ഇവസദ്ദപരിയായേന സമാനസദ്ദേന മുഖഗതസധമ്മോ ജോതിതോ ഹോതി, ഉപമാസങ്ഖതചന്ദപദുമഗതസധമ്മോപി ദ്വീസു തുല്യധമ്മോപി സാമത്ഥിയാ ഗമ്യതേ, അപിസദ്ദോ ചേത്ഥ വത്തബ്ബന്തരസമുച്ചയേ, സമുക്കംസോതി വത്തബ്ബന്തരോ.

൧൯൩.

അസമത്ഥോ മുഖേനി’ന്ദു, ജിന തേ പടിഗജ്ജിതും;

ജളോ കലങ്കീ’തി അയം, പടിസേധോപമാ സിയാ.

൧൯൩. ‘‘അസമത്ഥോ’’ഇച്ചാദി. ജിന തേ മുഖേന ജളോ സീതോ അകുസലോ ച കലങ്കോ മിഗലഞ്ഛനലക്ഖണോ ദോസോ അസ്സ അത്ഥീതി കലങ്കീ. സദ്ദച്ഛലേന ദോസകഥനം. താദിസോ ഇന്ദു ചന്ദോ പടിഗജ്ജിതും വിവദിതും അസമത്ഥോ, മുഖന്തു വിസദം അലങ്കതഞ്ചേതി കഥമനേനായം സദിസോതി നിസേധദ്വാരേന സധമ്മതാവ ഗമ്മതേ, അയം പടിസേധോപമാ സിയാ.

൧൯൩. ‘‘അസമത്ഥോ’’ച്ചാദി. ഹേ ജിന തേ തുയ്ഹം മുഖേന പടിഗജ്ജിതും വിവദിതും ജളോ സീതലോ അവിസദോ കലങ്കീ സസലക്ഖണോ വാ സദോസോ വാ ഇന്ദു ചന്ദോ അസമത്ഥോ ഹോതീതി, അയം ഏദിസീ ഉപമാ പടിസേധോപമാ നാമ. കലങ്കോ അസ്സ അത്ഥീതി വാക്യം. ഏത്ഥ വിസദേന കലങ്കരഹിതേന മുഖേന സീതലോ അവിസദോ സദോസോ ചന്ദോ സമാനോ ഭവിതുമസമത്ഥോതി ഏവം പടിസേധദ്വയേന ഇന്ദമുഖസങ്ഖാതാനം ഉപമാനോപമേയ്യാനം തുല്യധമ്മസമ്ബന്ധസ്സ പകാസിതത്താ സതിപി നിന്ദോപമാഭാവേ പടിസേധോപമാ നാമ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ‘‘പടിഗജ്ജിതു’’ന്തി ഇദം ചന്ദസ്സ വിസേസനത്താ ചന്ദഗതസധമ്മം ജോതേതി.

൧൯൪.

കച്ഛം ചന്ദാരവിന്ദാനം, അതിക്കമ്മ മുഖം തവ;

അത്തനാവ സമം ജാത-മിത്യ’സാധാരണോപമാ.

൧൯൪. ‘‘കച്ഛ’’മിച്ചാദി. ചന്ദസ്സ അരവിന്ദസ്സ ച കച്ഛം പദവിം അതിക്കമ്മ അവത്ഥരിയ തേസ’മവകംസതോ [അവത്ഥുയതേസമണംസതോ (ക॰)], തവ മുഖം അത്തനോ സരൂപേനേവ സമം ജാതമിതി ഏവരൂപാ അസാധാരണതാഭിധാനേന സദിസത്തപതീതിയാ അസാധാരണോപമേതി നിഗദ്യതേ.

൧൯൪. ‘‘കച്ഛ’’മിച്ചാദി. ഹേ മുനി തവ മുഖം ചന്ദാരവിന്ദാനം ലോകപൂജിതാനം സസിഅമ്ബുജാനം കച്ഛം പദവിം അവത്ഥം വാ അതിക്കമ്മ അത്തനോ അതുല്യത്തേന അത്തനാ ഏവ സമാനത്തവത്ഥുനോ അഭാവാ സമം ജാതം, ഇതി ഈദിസാ ഉപമാ അസാധാരണോപമാ അതുല്യധമ്മഭാവസ്സ പകാസനതോ അസാധാരണോപമാ നാമ ഹോതി. ഇഹ ഉപമാഭൂതാനം ചന്ദാരവിന്ദാനം മുഖസ്സ ഹീനഭാവപടിപാദനദ്വാരേന ചന്ദാരവിന്ദേഹി മുഖം തുല്യന്തി പഞ്ഞാപനതോ ചന്ദാരവിന്ദാ അസാധാരണോപമാ നാമ ഹോതി. സമസദ്ദോ മുഖഗതസ്സ സാധാരണധമ്മം ജോതേതി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യം.

൧൯൫.

സബ്ബമ്ഭോജപ്പഭാസാരോ, രാസിഭൂതോവ കത്ഥചി;

തവാ’നനം വിഭാതീതി, ഹോതാ’ഭൂതോപമാ അയം.

൧൯൫. ‘‘സബ്ബ’’ഇച്ചാദി. കത്ഥചി ഏകട്ഠാനേ രാസിഭൂതോ സബ്ബേസമമ്ഭോജാനം പഭാസാരോവ തവാനനം വിഭാതീതി ഏവംഭൂതാ അയം അഭൂതോപമാ ഹോതി.

൧൯൫. ‘‘സബ്ബ’’മിച്ചാദി. കത്ഥചി ഠാനേ രാസിഭൂതോ സബ്ബമ്ഭോജപ്പഭാസാരോവ സകലപദുമാനം ഉത്തമകന്തിപുഞ്ജോ വിയ തവാനനം വിഭാതി വിസേസേന പഭാതി, ഇതി ഈദിസീ ഉപമാ അഭൂതോപമാ അവിജ്ജമാനവത്ഥുനോ ഉപമിതത്താ അഭൂതോപമാ നാമ ഹോതി. അരാസി രാസിഭൂതോതി വിഗ്ഗഹോ. ഏത്ഥ യോജനാവിഭൂതോ താദിസപഭാസാരാഭാവതോ അവിജ്ജമാനത്ഥേന പരികപ്പിതോ.

൧൯൬.

പതീയതേ’ത്ഥഗമ്മാ തു, സദ്ദസാമത്ഥിയാ ക്വചി;

സമാസപ്പച്ചയേവാദി-സദ്ദയോഗം വിനാ അപി.

൧൯൬. അത്ഥഗമ്മോപമം ദസ്സേതി ‘‘പതീയതേ’’ഇച്ചാദി. അത്ഥഗമ്മാ തു’പമാ ക്വചി കിസ്മിഞ്ചി ഠാനേ സമാസാദിസദ്ദാനം യോഗം വിനാ അപി സദ്ദാനം പയോഗവിസേസാദിഗാള്ഹേന അഞ്ഞഥാനുപപത്തിലക്ഖണേന സാമത്ഥിയേന പതീയതേ.

൧൯൬. തിവിധം സദ്ദഗമ്മോപമം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അത്ഥഗമ്മോപമം ദസ്സേതി ‘‘പതീയതേ’’ത്യാദിനാ. അത്ഥഗമ്മാ തു അത്ഥഗമ്മോപമാ പന ക്വചി ഠാനേ സമാസപച്ചയേവാദിസദ്ദയോഗം വിനാപി തേസം സദ്ദാനം സമ്ബന്ധം ഹിത്വാപി സദ്ദസാമത്ഥിയാ സമ്ബന്ധേ പയുത്താവസേസസദ്ദാനം അത്ഥസത്തിയാ പതീയതേ. സദ്ദാനം സാമത്ഥിയന്തി വിഗ്ഗഹോ.

൧൯൭.

ഭിങ്ഗാനേ’മാനി ചക്ഖൂനി, നാ’മ്ബുജം മുഖ’മേവി’ദം;

സുബ്യത്തസദിസത്തേന, സാ സരൂപോപമാ മതാ.

൧൯൭. ഉദാഹരതി ‘‘ഭിങ്ഗേ’’ച്ചാദിനാ. ന ഭിങ്ഗാ ഏതേ, കിഞ്ചരഹി ചക്ഖൂനിമാനി, നമ്ബുജമേതം, കിന്തു മുഖമേവിദന്തി ഏവരൂപാ സാ സരൂപോപമാ മതാ ഭിങ്ഗാദീനമവിപരീതസരൂപസ്സ ദീപനതോ. തേനാഹ ‘‘സുബ്യത്തേ’’ത്യാദി. സുബ്യത്തേന ഭിങ്ഗചക്ഖൂനം അമ്ബുജമുഖാനഞ്ച പരിഫുടേന സദിസത്തേനചഞ്ചലത്തകന്ത്യാദിലക്ഖണേന തേനേവാഭേദസങ്കാപുബ്ബമേവ വിവേചിതം അഞ്ഞത്ര ചക്ഖാദീസു യം ഭിങ്ഗാദിഞ്ഞാണമുപ്പന്നം, തസ്സ പച്ചക്ഖാനതോ ഉപമാജോതകാനമിവാദീനമഭാവേപി ഭിങ്ഗലോചനാദീനം സദിസത്തം പതീയതേ സാമത്ഥിയതോ. ഏവമുപരിപി യഥായോഗം.

൧൯൭. ഇദാനി ഉദാഹരണമാഹരതി ‘‘ഭിങ്ഗാനി’’ച്ചാദിനാ. ഇമാനി ഭിങ്ഗാനി ഭമരാ ന ഭവന്തി, കിഞ്ചരഹി ചക്ഖൂനി. അമ്ബുജം ന ഇദം പദുമം ന ഹോതി, കിന്തു മുഖമേവാതി. ഈദിസീ സാ ഉപമാ സുബ്യത്തസദിസത്തേന സുപാകടേന ഭിങ്ഗലോചനാനം അമ്ബുജമുഖാനഞ്ച തുല്യഭാവേന സരൂപോപമാ നാമ ഹോതി. ഏത്ഥ സമാസപച്ചയഇവാദിസദ്ദപയോഗാഭാവേപി ‘‘ഭിങ്ഗാനേമാനി ചക്ഖൂനി’’ച്ചാദിനാ ചക്ഖുമുഖേസു ഭിങ്ഗഅമ്ബുജന്തി വിപരീതപവത്തബുദ്ധിം പടിസേധേത്വാ ചക്ഖുമുഖവിധാനതോ ചഞ്ചലത്തകന്തിമത്താദീസു സുബ്യത്തം തുല്യത്തം വിനാ ചക്ഖുമുഖേസു ഭിങ്ഗമ്ബുജബുദ്ധിം കീദിസമുപ്പജ്ജതീതി അഞ്ഞഥാനുപപത്തിലക്ഖണസാമത്ഥിയാ ഉപമാനഭൂതാനം ഭിങ്ഗമ്ബുജാനം ഉപമേയ്യഭൂതാനം ചക്ഖുമുഖാനഞ്ച സദിസത്തം ഞായതി. സുട്ഠു ബ്യത്തം പാകടന്തി ച, തഞ്ച തം സദിസത്തഞ്ചാതി ച, സമാനം രൂപം സഭാവോ യസ്സാ ഉപമായാതി ച, സാ ച സാ ഉപമാ ചാതി ച വാക്യം.

൧൯൮.

മയേവ മുഖസോഭാ’സ്സേ-ത്യല’മിന്ദു വികത്ഥനാ;

യതോ’മ്ബുജേപിസാ’ത്ഥീതി, പരികപ്പോപമാ അയം.

൧൯൮. ‘‘മയേവി’’ച്ചാദി. ഇന്ദു ചന്ദ, അസ്സ മുനിനോ മുഖസോഭാ വദനജുതി മയേവ, നാഞ്ഞത്രാതി ഏവരൂപാ വികത്ഥനാ അത്ഥപസംസനേന അലമിതി പടിസേധോ. കിമിതി? യതോ യസ്മാ കാരണാ സാ മുഖസോഭാ അമ്ബുജേപി ന കേവലമിന്ദുമ്ഹി അത്ഥി, നോ നത്ഥീതി അസതോപി തഥാ വികത്ഥനസ്സ പരികപ്പനതോ വദനമിന്ദുനോപമീയതീതി ഏവരൂപാ അയം പരികപ്പോപമാ.

൧൯൮. ‘‘മയേ’’ച്ചാദി. ഹേ ഇന്ദു അസ്സ ഇമസ്സ ലോകസാമിനോ മുഖസോഭാ വദനകന്തി ഏകകേ മയി ഏവ, ഈദിസീ വികത്ഥനാ അത്തസിലാഘേന അലം നിപ്പയോജനം. കസ്മാതി ചേ? യതോ സാ മുഖസോഭാ അമ്ബുജേപി അത്ഥി, തസ്മാതി. ഇതി ഈദിസാ അയം ഉപമാ പരികപ്പോപമാ നാമ ഹോതി. യതോതി അനിയമനിദ്ദിട്ഠകാരണം പന അമ്ബുജേപി സാ അത്ഥീതി ദസ്സിയമാനം പദുമേപി തസ്സ അത്ഥിത്തമേവ. പരികപ്പനായ വുത്താ ഉപമാതി വിഗ്ഗഹോ. ഇധ ചന്ദസ്സ അവിജ്ജമാനവികത്ഥനസ്സ വിജ്ജമാനത്തേന പരികപ്പനതോ സധമ്മജോതകസദ്ദന്തരേ അസതിപി ഉപമാനഭൂതഇന്ദുനോ ച ഉപമേയ്യഭൂതമുഖസ്സ ച സദിസത്തം ഇമേസം ദ്വിന്നം സദിസത്തം വിനാ വത്തുനോ താദിസകപ്പനാ കഥം ഹോതീതി ഇമായ അത്ഥസത്തിയാ ഗമ്യതേ.

൧൯൯.

കിം വാ’മ്ബുജ’ന്തോഭന്താലി,

കിം ലോലനയനം മുഖം;

മമ ദോലായതേ ചിത്ത-

മിച്ച’യം സംസയോപമാ.

൧൯൯. ‘‘കിം വാ’’ഇച്ചാദി. അന്തോ ഭന്താ അലീ ഭമരാ യസ്മിം, തമീദിസമമ്ബുജം കിം വാ. ലോലാനി ചപലാനി നയനാനി യസ്മിം, താദിസം വാ. ജിന തവേദം മുഖം കിന്തി മമ ചിത്തം ദോലായതേ ദോലേവാചരതി. ഏവം പക്ഖദ്വയപരിഗ്ഗഹേന സംസയതീതി അത്ഥോ. ഇച്ചയമീദിസീ സംസയവേസേന അമ്ബുജമുഖാനമോപമാവഗമാ സംസയോപമാ.

൧൯൯. ‘‘കിം വാ’മ്ബുജേ’’ച്ചാദി. അന്തോഭന്താലി അബ്ഭന്തരേ ഭമമാനഭമരവന്തം അമ്ബുജം കിം വാ, തുയ്ഹം ലോലനയനം ചഞ്ചലനേത്തം മുഖം കിം വാതി മമ ചിത്തം ദോലായതേ ഉഭയസമ്ഭമജനനതോ ദോലാ വിയ ഹോതി. ഇതി അയം ഏവരൂപാ ഉപമാ സംസയോപമാ ദ്വിന്നം സദിസത്തസ്സ സംസയേന പകാസിതത്താ സംസയോപമാ നാമ ഹോതി. അന്തോ ഭന്താ അലീ യസ്മിന്തി ച, ലോലാനി നയനാനി യസ്മിന്തി ച, ദോലാ വിയ ആചരതീതി ച, സംസയേന വുത്താ ഉപമാതി ച വിഗ്ഗഹോ. ഇഹാപി സധമ്മപകാസകേ സദ്ദന്തരേ അസതിപി യഥാവുത്തവിസേസനദ്വയേന വിസിട്ഠാനം ദ്വിന്നം അമ്ബുജമുഖാനം സംസയനിമിത്തേ തുല്യത്തേ അസതി കഥം സംസയോ ഉപ്പജ്ജതീതി ഇമിനാ സാമത്ഥിയേനേവ തുല്യധമ്മസമ്ബന്ധോ ഗമ്യതേ.

൨൦൦.

കിഞ്ചി വത്ഥും പദസ്സേത്വാ,

സധമ്മസ്സാ’ഭിധാനതോ;

സാമ്യപ്പതീതിസബ്ഭാവാ,

പതിവത്ഥൂപമാ യഥാ.

൨൦൦. ‘‘കിഞ്ചി’’ഇച്ചാദി. കിഞ്ചി വത്ഥുമിച്ഛിതം സമ്ബുദ്ധാദികം ഉപദസ്സേത്വാ സധമ്മസ്സ തേന വത്ഥുനാ കേനചി ആകാരേന സദിസസ്സ അഞ്ഞസ്സ വത്ഥുനോ അഭിധാനതോ സാമ്യസ്സ തേസം ദ്വിന്നം സദിസത്തസ്സ പതീതിയാ അവസായസ്സ സമ്ഭാവാ വിജ്ജമാനത്തേന പതിവത്ഥൂപമാ വുച്ചതേ. പതിവത്ഥുനാ തഥാവിധേനാധിഗതസ്സ വത്ഥുനോ തുല്യതാ പടിപാദിതാ. യഥേത്യുദാഹരതി.

൨൦൦. ‘‘കിഞ്ചി’’ച്ചാദി. കിഞ്ചി വത്ഥുമിച്ഛിതം ജിനാദികിഞ്ചിപദത്ഥം ഉപദസ്സേത്വാ പഠമം നിദസ്സേത്വാ സധമ്മസ്സ പടിപാദനീയഅത്ഥേന സഹ കിഞ്ചി ആകാരേന സദിസഭാവസ്സ കസ്സചി വത്ഥുനോ അഭിധാനതോ കഥനതോ സാമ്യപ്പതീതിസബ്ഭാവാ സദിസതാസമ്ബന്ധിനോ പരിജാനനസ്സ വിജ്ജമാനത്താ പതിവത്ഥൂപമാ വത്ഥുനോ ഉപട്ഠിതസ്സ ജിനാദിപദത്ഥസ്സ തുല്യത്ഥപകാസനതോ നാമേന പതിവത്ഥൂപമാ നാമ. സമാനോ ധമ്മോ യസ്സ വാ പാരിജാതാദിനോ ഇതി ച, സമാനാനം തുല്യാനം ഉപമാനോപമേയ്യാനം ഭാവോതി ച, സാമ്യസ്സ പതീതി ച, സാമ്യപ്പതീതിയാ സബ്ഭാവോതി ച, പതിവത്ഥുനാ വുത്താ ഉപമാതി ച വാക്യം. യഥാതി ഉദാഹരതി.

൨൦൧.

ജനേസു ജായമാനേസു,

നേ’കോപി ജിനസാദിസോ;

ദുതിയോ നനു നത്ഥേവ,

പാരിജാതസ്സ പാദപോ.

൨൦൧. ‘‘ജനേസു’’ച്ചാദി. ജായമാനേസു ജനേസു മജ്ഝേ ഏകോപി ജനോ ഗുണവാ ജിനസാദിസോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസമാനോ ന വിജ്ജതീത്യേകം താവ വത്ഥു ഉപദസ്സിതം, ദുതിയോ ഇച്ചാദി പതിവത്ഥൂപമദസ്സനം, നനൂത്യനുമതിയം, പാരിജാതസ്സ ദിബ്ബരുക്ഖവിസേസസ്സ ദുതിയോ സമാനോ പാദപോ നത്ഥേവ. പാരിജാതോയേവ രുക്ഖജാതീസു ഉത്തമോ, തഥാ ജിനോ ജനേസൂതി.

൨൦൧. ‘‘ജനേസു’’ച്ചാദി. ജായമാനേസു ജനേസു ഏകോപി ജിനസാദിസോ സമ്ബുദ്ധസദിസോ നത്ഥി, പാരിജാതസ്സ രുക്ഖസ്സ ദുതിയോ തേന സമോ ദുതിയോ പാദപോരുക്ഖോ നത്ഥി ഏവ നനു, നനൂതി അനുഞ്ഞായം. തേന സബ്ബഞ്ഞുനോ അഞ്ഞേന അതുല്യഭാവം അനുജാനാതി. ഇഹ പാരിജാതരുക്ഖസ്സ അഞ്ഞേഹി രുക്ഖേഹി ഉത്തമത്തഞ്ച ബുദ്ധസ്സ അഞ്ഞേസു സത്തേസു ഉത്തമത്തഞ്ചാതി ഇദം ദ്വയം ഉപമാനോപമേയ്യഭൂതാനം ദ്വിന്നം വത്ഥൂനം സാമ്യം നാമ, ഏതം സാമ്യം വുത്തത്ഥസ്സ സമത്ഥനവസേന പതിവത്ഥുഭൂതപാരിജാതസ്സ രുക്ഖേഹി അസമാനത്തകഥനേനേവ ജോതിതം ഹോതി.

൨൦൨.

വാക്യത്ഥേനേവ വാക്യത്ഥോ,

യദി കോച്യു’പമീയതേ;

ഇവയുത്തവിയുത്തത്താ,

സാ വാക്യത്ഥോപമാ ദ്വിധാ.

൨൦൨. വാക്യത്ഥവിസയോപമം ദസ്സേതി ‘‘വാക്യത്ഥേനേവി’’ച്ചാദിനാ. വാക്യത്ഥോ ക്രിയാകാരകസമ്ബന്ധവിസേസോ, തേനേവ, ന പദത്ഥമത്തേന വാക്യത്ഥോവുത്തലക്ഖണോ കോചി വത്തുമിച്ഛിതോ കോചി യദി ഉപമീയതേ സദിസോ കഥ്യതേ, സാ വാക്യത്ഥോപമാ ദ്വിധാ ഭിജ്ജതേ. കഥം? യുത്താ ച വിയുത്താ ച യുത്തവിയുത്താ, ഇവേന അത്ഥനിദ്ദേസോയം യുത്തവിയുത്താ ഉപമാ, തസ്സാ ഭാവാ കാരണാ ദ്വിധാതി അധികതം.

൨൦൨. ഇദാനി വാക്യത്ഥവിസയോപമം ദസ്സേതി ‘‘വാക്യത്ഥേ’’ച്ചാദിനാ. വാക്യത്ഥേനേവ ക്രിയാകാരകസമ്ബന്ധവിസേസസങ്ഖതസമുദായഭൂതേന വാക്യത്ഥേന കോചി വത്തുമിച്ഛിതോ യോ കോചി വാക്യത്ഥോ വുത്തലക്ഖണോ യദി ഉപമീയതേ സദിസഭാവേന കഥീയതേ, സാ ഉപമാ വാക്യത്ഥോപമാ നാമ ഹോതി. ഇവയുത്തവിയുത്തത്താ ഇവയുത്തവിയുത്തവസേന ദ്വിധാ ദ്വിപ്പകാരാ. ഏത്ഥ ‘‘ഇവാ’’തി ഇവാദീനമത്ഥസ്സ ഗഹിതത്താ ഇവസദ്ദോപി തപ്പരിയായസദ്ദാപി ഗയ്ഹന്തേ.

ഇവയുത്ത

൨൦൩.

ജിനോ സംക്ലേസതത്താനം,

ആവിഭൂതോ ജനാന’യം;

ഘമ്മസന്താപതത്താനം,

ഘമ്മകാലേ’മ്ബുദോ വിയ.

൨൦൩. ഉദാഹരതി ‘‘ജിനോ’’ഇച്ചാദി. സംക്ലേസേഹി ദസവിധേഹി തത്താനം സന്താപം അനുപ്പത്താനം ജനാനം അയം ജിനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ആവിഭൂതോകതകിച്ചത്താ സമ്മാസമ്ബോധാധിഗമേന ലോകേ പാതുഭൂതോ. ഏകം താവ വാക്യമുപമേയ്യഭൂതം. കിമിവേത്യാഹ ‘‘ഘമ്മേ’’ച്ചാദി. ഘമ്മസന്താപേന തത്താനം ജനാനം ഘമ്മകാലേ ഗിമ്ഹാനസമയേ അമ്ബുദോ മേഘോ വിയാതി ദുതിയവാക്യമുപമാനഭൂതമിത്യയമിവയുത്താ വാക്യത്ഥോപമാ. ഏത്ഥ പുബ്ബുത്തരവാക്യത്ഥാനം വിസേസ്യവിസേസനഭാവോ ഏകവാക്യത്ഥത്താവ വേദിതബ്ബോ. ഏവമുപരിപി.

൨൦൩. ഉദാഹരതി ‘‘ജിനോ’’ച്ചാദിനാ. അയം ജിനോ ഏസോ ജിതപഞ്ചമാരോ സത്ഥാ സംക്ലേസതത്താനം അനേകപ്പകാര കിലേസസന്താപതത്താനം ജനാനം ആവിഭൂതോകതകിച്ചോ ഹുത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാധിഗമേന ലോകേ ഉപട്ഠിതോ. കേന സന്തത്തസ്സ കസ്സചി കിമിവേതി ചേ? ഘമ്മസന്താപതത്താനം ജനാനം ഘമ്മകാലേഗിമ്ഹസമയേ അമ്ബുദോവിയ മേഘോ ഇവ. ഇഹ ഉത്തരവാക്യത്ഥോ ഭേദകത്താ വിസേസനം ഹോതി, പുബ്ബവാക്യത്ഥോ പന ഭേദ്യത്താ വിസേസ്യോ ഹോതി. ഏവം വാക്യഭേദേ സതിപി വാക്യത്ഥോ ഏകോവേതി ദട്ഠബ്ബോ. ഏവമുത്തരത്രാപി. ഉത്തരവാക്യേ ഇവസദ്ദോ തസ്മിംയേവ ഗുണഗുണീപദത്ഥാനം സദിസത്തം ദീപേതി, പുബ്ബവാക്യേ ഗുണഗുണീനം സദിസത്തം പന ഉത്തരവാക്യത്ഥസ്സ പുബ്ബവാക്യേന സമാനത്തം വിനാ അഞ്ഞഥാനുപപത്തിയാ ഞായതി. സംക്ലേസേഹി തത്താതി ച, ഘമ്മോ ഏവ സന്താപോതി ച, തേന തത്താതി ച, ഘമ്മോ ഏവ കാലോതി ച വാക്യം.

ഇവവിയുത്ത

൨൦൪.

മുനിന്ദാനന’മാഭാതി, വിലാസേകമനോഹരം;

ഉദ്ധം സമുഗ്ഗതസ്സാപി, കിം തേ ചന്ദ വിജമ്ഭനാ.

൨൦൪. ദുതിയമാഹ ‘‘മുനിന്ദ’’ഇച്ചാദിനാ. വിലാസേന ഏകമതുല്യം മനോഹരം ദുതിയസ്സ താദിസസ്സാഭാവതോ മുനിന്ദാനനം ആഭാതി അതിസയേന സോഭതേതി ഏകം താവ വാക്യമുപമേയ്യഭൂതം. ഭോ ചന്ദ ഉദ്ധം ഗഗനതലം സമുഗ്ഗതസ്സാപി അബ്ഭുട്ഠിതസ്സാപി തേ തവ വിജമ്ഭനാ സാഹംകാരപരിബ്ഭമനേന കിം പയോജനം ന കിംപി, തംസദിസസോഭാസമ്പത്തിയാഭാവതോ. അസദിസത്തം മുനിന്ദാനനസ്സ തസ്സ തതോപി ഉദ്ധമുഗ്ഗച്ഛതോ വിലാസമത്തമേവ [പിയാസമത്തമേവ (ക॰)] ഫലസമ്ഭവതോതി ദുതിയവാക്യമുപമാനഭൂതം. തഥാ ഹേത്ഥ സബ്ബഥാ സദിസതാപതീതിയാ കരിയമാനാനമുഗ്ഗമനവിജമ്ഭനാനം പടിക്ഖേപേന കഥഞ്ചിപി മുഖചന്ദാനം സാധമ്മപതീതി ഉപമാവഗമോതി അയമിവവിയുത്തവാക്യത്ഥോപമാ.

൨൦൪. ഇദാനി ഇവവിയുത്തവാക്യത്ഥോപമംയേവ ഉദാഹരതി ‘‘മുനിന്ദാനനി’’ച്ചാദിനാ. വിലാസേകമനോഹരം ലീലായ അതുല്യം തതോയേവ മനോഹരം മുനിന്ദാനനംസബ്ബഞ്ഞുനോ വദനം ആഭാതി അതിദിബ്ബതി, തസ്മാ ഹേ ചന്ദ ഉദ്ധം ഉച്ചം നഭം സമുഗ്ഗതസ്സാപി തേ തുയ്ഹം വിജമ്ഭനാ അഹംകാരേന പരിബ്ഭമനേന കിം പയോജനം. ഇഹ പുബ്ബവാക്യത്ഥസ്സ ഉത്തരവാക്യത്ഥോ ഇവവിയുത്തോപമാ നാമ ഹോതി. തഥാ ഹി ‘‘സബ്ബഥാ മുഖേന സദിസോ ഭവാമീ’’തി മാനം കരോന്തസ്സ ചന്ദസ്സ ഗഗനതലാരോഹോപി വിജമ്ഭനഞ്ചേതി ഇമേസം ദ്വിന്നം പടിക്ഖേപേന മുഖചന്ദാനം വിലാസേകമനോഹരത്തം കന്തിമത്തസങ്ഖാതസദിസത്തം ഇവാദീനമഭാവേപി വിഞ്ഞായതീതി കത്വാ ഉത്തരവാക്യത്ഥോ പുബ്ബവാക്യത്ഥസ്സ ഉപമാ ച വിസേസനഞ്ച ഹോതി. വിലാസേന ഏകമതുല്യന്തി ച, തഞ്ച തം മനോഹരഞ്ചാതി ച വിഗ്ഗഹോ. അപിസദ്ദോ സമ്ഭാവനത്ഥോ.

൨൦൫.

സമുബ്ബേജേതി ധീമന്തം, ഭിന്നലിങ്ഗാദികം തു യം;

ഉപമാദൂസനായാ’ല-മേതം കത്ഥചി തം യഥാ.

൨൦൫. ദോസപരിച്ഛേദേ ദുട്ഠാലങ്കതീതിമുപമാലങ്കാരദൂസനം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സമുബ്ബേജേതി’’ച്ചാദി. യം ഭിന്നലിങ്ഗാദികം തു, ആദിസദ്ദേന ഭിന്നവചനഹീനതാഅധികതാദീനം പരിഗ്ഗഹോ. തുസദ്ദോ അത്ഥജോതകോ, തഥാപീതി അത്ഥോ. ധീമന്തം മേധാവിം സമുബ്ബേജേതി ന പീണേതി, ഏതം ഭിന്നലിങ്ഗദികം കത്ഥചി ന സബ്ബത്ഥ ഉപമാദൂസനായ വിരോധത്ഥം അലം സമത്ഥം. ‘‘തം യഥേ’’തി ഉദാഹരതി.

൨൦൫. ദോസപരിച്ഛേദേ ദോസാനമനുദ്ദേസാവസാനേ നിദ്ദിട്ഠായ ദുട്ഠാലങ്കതിയാ ദസ്സേതബ്ബഉദാഹരണേ –

‘‘ദുട്ഠാലങ്കരണം തേതം, യത്ഥാലങ്കാരദൂസനം;

തസ്സാലങ്കാരനിദ്ദേസേ, രൂപമാവിഭവിസ്സതീ’’തി.

കതപടിഞ്ഞാനുസാരേന ഇദാനി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സമുബ്ബേജേതി’’ച്ചാദി. യം ഭിന്നലിങ്ഗാദികം തു വക്ഖമാനം യം ഭിന്നലിങ്ഗവചനാദികം പന ധീമന്തം പഞ്ഞവന്തം കവിം സമുബ്ബേജേതി ‘‘ഏവം നാമ വത്തബ്ബം സിയാ’’തി ഉബ്ബേഗം ജനേതി, ഏതം ഭിന്നലിങ്ഗാദികം ഉപമാദൂസനായ യഥാവുത്തഉപമാവിനാസനത്ഥം കത്ഥചി ‘‘ഇത്ഥീവായം ജനോ യാതി’’ഇച്ചാദിവത്തബ്ബവിസയതോ അഞ്ഞത്ഥ അലം സമത്ഥം. ‘‘തം യഥാ’’തി ഉദാഹരതി. ഭിന്നം വിസദിസഞ്ച തം ലിങ്ഗഞ്ചേതി ച, തം ആദി യസ്സ വിസദിസവചനാദിനോതി ച, ഉപമായ ദൂസനമിതി ച വാക്യം.

൨൦൬.

ഹംസീവാ’യം സസീ ഭിന്ന-

ലിങ്ഗാ’കാസം സരാനിവ;

വിജാതിവചനാ ഹീനാ,

സാ’വ ഭത്തോ ഭടോ’ധിപേ.

൨൦൬. ‘‘ഹംസീവായ’’ന്തി അയം സസീ ചന്ദോ ഹംസീവ ഹംസീസദിസോ. ഭിന്നലിങ്ഗാ ഭിന്നലിങ്ഗോപമാ. ‘‘ആകാസം സരാനിവാ’’തി വിജാതിവചനാവിസദിസവചനോപമാ. ‘‘ഭടോ അധിപേ സാമിനി സാവ ഭത്തോ’’തി ഹീനാ ഹീനോപമാ കുക്കുരസ്സ ഹീനേന ജാത്യാദിനാ അധികസ്സ ഉപമിതത്താ.

൨൦൬. ‘‘ഹംസി’’ച്ചാദി. അയം സസീ ചന്ദോ ഹംസീ ഇവ ഹംസിധേനൂവ ഹോതി. ഇച്ചാദികോപമാ ഭിന്നലിങ്ഗാ ഉപമേയ്യതോ ഭിന്നലിങ്ഗത്താ ഭിന്നലിങ്ഗോപമാ നാമ ഹോതി. ആകാസം നഭം സരാനിവാതി അയം വിജാതിവചനാ ഉപമേയ്യേന വിസദിസവചനത്താ വിജാതിവചനോപമാ നാമ ഹോതി. അധിപേ സാമിനി ഭടോ സേവകോ സാവസുനഖോ ഇവ ഭത്തോതി അയം ഹീനാ ജാതിഹീനേന സുനഖേന ഉത്തമസ്സ പുരിസസ്സ ഉപമിതത്താ ഹീനോപമാ നാമ ഹോതി. ഭിന്നം ലിങ്ഗമേതിസ്സാതി ച, വിവിധാ ജാതി സഭാവോ അസ്സേതി ച, വിജാതി വചനം അസ്സാ ഉപമായാതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൨൦൭.

ഖജ്ജോതോ ഭാനുമാലീവ,

വിഭാതീത്യധികോപമാ;

അഫുട്ഠത്ഥാ ബലമ്ഭോധി,

സാഗരോ വിയ സംഖുഭി.

൨൦൭. ‘‘ഖജ്ജോതോ’’ഇച്ചാദി. ഖജ്ജോതോ ഭാനുമാലീവ സൂരിയോ വിയ വിഭാതീത്യധികോപമാ അധികേന ഹീനസ്സ ഉപമിതത്താ. ബലമ്ഭോധി സേനാസാഗരോ സാഗരോ വിയ സംഖുഭീതി അഫുട്ഠത്ഥോപമാ ‘‘ബലമ്ഭോധീ’’തി രൂപകേന സേനായ മഹന്തത്താവഗമതോ പുന ‘‘സാഗരോ വിയാ’’തി ഉപമായ കസ്സചി വിസേസത്ഥസ്സ അസംഫുട്ഠത്താ.

൨൦൭. ‘‘ഖജ്ജോതോ’’ച്ചാദി. ‘‘ഖജ്ജോതോ ഭാനുമാലീവ വിഭാതീ’’തി അയം അധികോപമാ അധികായ ഉപമായ ഉപമിതത്താ അധികോപമാ നാമ ഹോതി. ‘‘ബലമ്ഭോധിസേനാസമുദ്ദോ സാഗരോ വിയ സംഖുഭീ’’തി അയം അഫുട്ഠത്ഥാ സേനായ മഹത്തം ‘‘ബലമ്ഭോധീ’’തി തിരോഭൂതഉപമായേവ അവഗതം, തസ്മാ പുന ‘‘സാഗരോ വിയാ’’തി ഉപമായ ഫുസിതബ്ബത്ഥസ്സാഭാവാ അഫുട്ഠത്ഥോപമാ നാമ ഹോതി. അഫുട്ഠോ അത്ഥോ ഏതിസ്സാതി ച, ബലം ഏവ അമ്ഭോധീതി ച വാക്യം.

൨൦൮.

ചന്ദേ കലങ്കോ ഭിങ്ഗോവേ-

ത്യു’പമാപേക്ഖിനീ അയം;

ഖണ്ഡിതാ കേരവാകാരോ,

സകലങ്കോ നിസാകരോ.

൨൦൮. ‘‘ചന്ദേ’’ഇച്ചാദി. കലങ്കോ ഭിങ്ഗോ വിയാത്യയമുപമാ ‘‘ചന്ദേ കുസുമഗച്ഛസദിസേ’’ ഇത്യുപമന്തരമപേക്ഖതേതി യതോ ചന്ദേ ഭിങ്ഗോ ന സമ്ഭവതി, പുപ്ഫഗച്ഛേ തു സമ്ഭവതീതി അയമുപമാ ഉപമാപേക്ഖിനീ. സകലങ്കോ സസലക്ഖണോ നിസാകരോ ചന്ദോ കേരവാകാരോ കുമുദസന്നിഭോതി ഖണ്ഡിതോപമാ കേരവസ്സ അന്തോകണ്ഹത്തം പടിപാദേതും ‘‘സഭിങ്ഗകേരവാകാരോ’’തി വത്തബ്ബത്താ.

൨൦൮. ‘‘ചന്ദേ’’ച്ചാദി. ‘‘ചന്ദേ കലങ്കോ ഭിങ്ഗോ ഇവാ’’തി അയം ഉപമാപേക്ഖിനീ ചന്ദസ്സഉപമാഭൂതപുപ്ഫഗച്ഛകാദിഅപേക്ഖനതോ ഉപമാപേക്ഖിനീ നാമ ഹോതി. ചന്ദേ ഭിങ്ഗപവത്തിയാ അഭാവതോ തസ്സ വിസയഭൂതപുപ്ഫഗച്ഛകാദി ചന്ദസ്സ ഉപമത്തേന ഗഹേത്വാ അവുത്തത്താ ദുട്ഠാതി അധിപ്പായോ. സകലങ്കോകലങ്കസഹിതോ നിസാകരോ ചന്ദോ കേരവാകാരോ കുമുദസദിസോതി അയം ഖണ്ഡിതാ ചന്ദഗതം കണ്ഹത്തം പകാസേതും ‘‘സഭിങ്ഗകേരവാകാരോ’’തി വത്തബ്ബേ ഭിങ്ഗോപമാഭാവസ്സ ഖണ്ഡിതത്താ ഖണ്ഡിതോപമാ നാമ ഹോതി. ഉപമം അപേക്ഖതീതി ച, ഖണ്ഡം ഇതാ ഗതാതി ച, ഖണ്ഡേന ഇതാ യുത്താ വാതി ച, കേരവസ്സാകാരോ അസ്സേതി ച, സഹ കലങ്കേന വത്തതീതി ച വാക്യം.

൨൦൯.

ഇച്ചേവമാദിരൂപേസു, ഭവന്തി വിഗതാദരാ;

കരോന്തി ചാ’ദരം ധീരാ, പയോഗേ ക്വചിദേവ തു.

൨൦൯. വുത്തം നിഗമേതി ‘‘ഇച്ചേവ’’മാദിനാ. രൂപേസു പയോഗേസു. വിഗതോ അപഗതോ ആദരോ സമ്ഭാവനാ യേസം തഥാ ഭവന്തി. കിം ഭിന്നലിങ്ഗാദികം നിയമേനാനാദരണീയമേവ, അനിയമേനേതി [നിയമേനേതി (ക॰)] ചേ ഗയ്ഹൂപഗമ്പി അത്ഥീതി ആഹ ‘‘കരോന്തി’’ച്ചാദിം. ക്വചിദേവ തു പയോഗേ ധീരാ കവയോ ആദരം കരോന്തി ചാതി. ചസദ്ദോ വത്തബ്ബന്തരത്ഥം സമുച്ചിനോതി.

൨൦൯. ‘‘ഇച്ചേ’’ച്ചാദി. ഇതി അനന്തരം നിദ്ദിട്ഠേസു ഏവമാദിരൂപേസു പയോഗേസു ധീരാ വിഗതാദരാ ഭവന്തി. ഇമേയേവ ധീരാ ക്വചിദേവ തു പയോഗേ ഭിന്നലിങ്ഗാദികേ ആദരം കരോന്തി ച. ഇതി ഏവം അയം പകാരോ ആദി യേസമിതി ച, താനി ച താനി രൂപാനി ചേതി ച, വിഗതോ ആദരോ യേസമിതി ച വിഗ്ഗഹോ. ചസദ്ദോ വാക്യന്തരസമുച്ചയേ. തസ്മാ വിഗതാദരത്ഥേന അഞ്ഞമാദരകരണം വുച്ചമാനകഥാസന്തതിം ആകഡ്ഢതി.

൨൧൦.

ഇത്ഥീവാ’യം ജനോ യാതി,

വദത്യേസാ പുമാ വിയ;

പിയോ പാണാ ഇവാ’യം മേ,

വിജ്ജാ ധനമിവ’ച്ചിതാ.

൨൧൦. ഉദാഹരതി ‘‘ഇത്ഥി’’ച്ചാദി. അയം ജനോ ഇത്ഥീവ യാതി ക്രിയാനുവത്തിതോ. ഏസാ ഇത്ഥീ പുമാവ പുരിസോ വിയ വദതി താദിസസ്സ പാഗബ്ഭിയയോഗതോ. ഏത്ഥ ലിങ്ഗനാനത്തമുപമാനോപമേയ്യാനം. അയമിച്ഛിതോ കോചി മേ പാണാ ഇവ പിയോ ഇട്ഠോ, വിജ്ജാ ബ്യാകരണാദയോ ധനമിവ അച്ചിതാ രാസികതാതി വചനഭേദോ.

൨൧൦. ഇദാനി ഭിന്നലിങ്ഗാനം ഗഹേതബ്ബവിസയം ദസ്സേതി ‘‘ഇത്ഥീവാ’യ’’മിച്ചാദിനാ. അയം ജനോ ഇത്ഥീവ അവിസദഗമനേന മഹിലാ വിയ യാതി. ഏസാ ഇത്ഥീ പുമാ വിയ താദിസപാഗബ്ഭിയയുത്തത്താ പുരിസോ വിയ വദതീതി. ഇഹ ദ്വിന്നം ഉപമാനോപമേയ്യാനം ലിങ്ഗഭേദേ സതിപി കവയോ ആദരം കരോന്തി. അയം പുരിസോ മേ മമ പാണാ ഇവ [പാണാ ഇവ ജീവോ ഇവ (ക॰)] ആയവോവ പിയോ. അച്ചിതാ സഞ്ചിതാ വിജ്ജാ ബ്യാകരണനിഘണ്ടുആദയോ ധനമിവ ഹോന്തീതി. ഏത്ഥ ഉപമാനോപമേയ്യാനം വചനതോ വിസേസത്തേ സതിപി ഇട്ഠമേവ.

൨൧൧.

ഭവം വിയ മഹീപാല, ദേവരാജാ വിരാജതേ;

അല’മംസുമതോ കച്ഛം, തേജസാ രോഹിതും അയം.

൨൧൧. ഹീനാധികമുത്തമുദാഹരണമാഹ ‘‘ഭവം വിയി’’ച്ചാദി. മഹീപാലേത്യാമന്തനം, ദേവരാജാ ഭവം വിയ വിരാജതേ. ഇതി ഹീനേനാപി ഹോതി. ഏവംവിധേ സമുചിതേ വിസയേ ലിങ്ഗവചനഭേദാദികം നോപമം ദൂസേതീതി [ദസ്സേതീതി (ക॰)].

൨൧൧. ‘‘ഭവ’’മിച്ചാദി. മഹീപാല ഭോ രാജ, ദേവരാജാ സക്കോ ദേവരാജാ ഭവം വിയ വിരാജതേതി. ഏത്ഥ സക്കമുപാദായ ‘‘ഭവം വിയാ’’തി ഹീനത്തേപി ഇട്ഠമേവ. അയം രാജാ അംസുമതോ സൂരിയസ്സ കച്ഛം പദവിം തേജസാ ആരോഹിതും പത്തും അലം സമത്ഥോതി. ഏത്ഥ തേജസാ അധികോപി സൂരിയോ ഉപമാഭൂതോ ഇട്ഠോവ, ‘‘കച്ഛം ആരോഹിതു’’ന്തി ഇവസദ്ദപരിയായോ. ഈദിസം ഭിന്നലിങ്ഗാദികോപമാദികം ഉപമാദൂസനം ന കരോതി.

൨൧൨.

ഉപമാനോപമേയ്യാനം, അഭേദസ്സ നിരൂപനാ;

ഉപമേവ [ഉപമാവ (സീ॰ ക॰)] തിരോഭൂത-ഭേദാ രൂപകമുച്ചതേ.

൨൧൨. രൂപകം നിരൂപയതി ‘‘ഉപമാനേ’’ച്ചാദിനാ. ഉപമാനോപമേയ്യാനം യഥാവുത്താനം അഭേദസ്സ നാനത്താഭാവസ്സ നിരൂപനാ ആരോപനേന ഉപമാനോപമേയ്യാനമഭേദം രൂപയതി ദസ്സേതീതി രൂപകമുച്ചതേ. ഉപമാനസ്സ ഉപമാനോപമേയ്യാനമഭേദാരോപനേന തിരോഭൂതോ അപാകടോ ഭേദോ നാനത്തം യസ്സാതി താദിസീ ഉപമേവയഥാവുത്തലക്ഖണാ രൂപകമുച്ചതേ ‘‘രൂപക’’ന്തി. ‘‘പദമ്ബുജ’’ന്തി ഏത്ഥ പദമേവ അമ്ബുജസദിസത്താ അമ്ബുജം രുപ്യതേ. ഇത്യുപമേയ്യോപമാനഭൂതാനം പദമ്ബുജാനമഭേദാരോപനേന ഉപമാനോപമേയ്യഗതസാധമ്മസങ്ഖാതായപി ഉപമായ ഭേദോ വിജ്ജമാനോപി തിരോഹിതോ. ന തു ആവിഭൂതോ [അബ്ഭുതോ (ക॰)] ‘‘പദം അമ്ബുജമിവേ’’തി. സാ ചോപമാ തഥാവിധാ ഉപമാനോപമേയ്യാനമഭേദമായാതി നാമാതി രൂപകമുച്ചതേതി അധിപ്പായോ.

൨൧൨. ഇദാനി ഉദ്ദിട്ഠക്കമേന രൂപകാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘ഉപമാനോ’’ച്ചാദിനാ. ഉപമാനോപമേയ്യാനം അനന്തരനിദ്ദിട്ഠഉപമാനോപമേയ്യാനം അഭേദസ്സ സഭാവതോ ഭേദേ സതിപി വിഭൂതസദിസത്തം നിസ്സായ ‘‘സോ ഏസോ, ഏസോ സോ’’തി വത്താരേഹി പരികപ്പിതസ്സ അഭേദസ്സ നിരൂപനാ ഉപമാനോപമേയ്യപദത്ഥേസു ബുദ്ധിയാ ആരോപനം നിസ്സായ തിരോഭൂതഭേദാ ‘‘പദം അമ്ബുജമിവാ’’തി ഏവം പാകടനാനത്തം വിനാ ‘‘പദമ്ബുജ’’ന്തി തിരോഹിതഭേദാ ഉപമേവ പദത്ഥാനം സാധമ്മസങ്ഖാതാ ഉപമാ ഏവ രൂപകം ഇതി വുച്ചതേ. വിഭൂതസദിസത്തം നിസ്സായ ഉപമാനോപമേയ്യവത്ഥൂനി അഭേദേന ഗയ്ഹന്തി. തേസമഭേദഗ്ഗഹണേനേവ തേ നിസ്സായ പവത്തമാനഭിന്നസാധമ്മസങ്ഖാതായ ഉപമായപി ഭേദോ തിരോഹിതോ ഹോതി. ഏവം തിരോഭൂതനാനത്തവന്തസാധമ്മസങ്ഖാതാ ഉപമാ ഏവ വത്ഥൂനമഭേദം ദീപേതീതി രൂപകം നാമ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തിരോഭൂതോ ഭേദോ യസ്സേതി ച, അഭേദം രൂപയതി പകാസേതീതി ച വാക്യം.

൨൧൩.

അസേസവത്ഥുവിസയം, ഏകദേസവിവത്തി ച;

തം ദ്വിധാ പുന പച്ചേകം, സമാസാദിവസാ തിധാ.

൨൧൩. തസ്സ ഭേദം നിദ്ദിസതി ‘‘അസേസ’’ഇച്ചാദിനാ. അസേസവത്ഥു വിസയോ യസ്സ തം തഥാവിധഞ്ച, ഏകദേസേ അവയവേ വിവത്തതീതി ഏകദേസവിവത്തി ചേതി തം രൂപകം ദ്വിധാ, പുന പച്ചേകം വിസും വിസും സമാസാദിവസാ ഉപമാനോപമേയ്യാനം കതസമാസത്താ സമാസരൂപക അസമാസരൂപക സമാസാസമാസരൂപകവസേന തിധാ സിയാ.

൨൧൩. ‘‘അസേസി’’ച്ചാദി. തം രൂപകം അസേസവത്ഥുവിസയം ഏകദേസവിവത്തി ചാതി ദ്വിധാ ഹോതി, പുന പച്ചേകം തം ദ്വയമ്പി സമാസാദിവസാ സമാസരൂപകം അസമാസരൂപകം സമാസാസമാസരൂപകഞ്ചേതി ഇമേസം ഭേദേന തിധാ ഹോതി. അസേസം വത്ഥു വിസയോ അസ്സേതി ച, ഏകദേസേ വിവത്തതീതി ച, ഏകം ഏകം പതീതി ച, സമാസോ സമാസരൂപകം ആദി യേസമിതി ച, തേസം വസോ ഭേദോതി ച, തീഹി പകാരേഹീതി ച വിഗ്ഗഹോ.

അസേസവത്ഥുവിസയസമാസ

൨൧൪.

അങ്ഗുലീദലസംസോഭിം, നഖദീധിതികേസരം;

സിരസാ ന പിളന്ധന്തി, കേ മുനിന്ദപദമ്ബുജം.

൨൧൪. ഉദാഹരതി ‘‘അങ്ഗുലി’’ച്ചാദി. അങ്ഗുലീഹിയേവ ഉപമാനഗമ്മത്താ സിനിദ്ധതമ്ബാഹി ദലേഹി പത്തേഹി സംസോഭിം അച്ചന്തം വിരോചമാനം നഖാനം ദീധിതിയോകിരണാ ഏവ കേസരാനി യത്ഥ താദിസം മുനിന്ദസ്സ പദമേവ അമ്ബുജം സിരസാ മുദ്ധനാ കേ നാമ ജനാ ന പിളന്ധന്തി പസാധനവസേന ന ധാരേന്തീതി. ഇദമസേസവത്ഥുവിസയം സമാസരൂപകം അങ്ഗിനോ പദസ്സ അങ്ഗാനമങ്ഗുല്യാദീനമസേസാനം രൂപനതോ. ഏവമുപരിപി യഥായോഗം.

൨൧൪. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘അങ്ഗുലി’’ച്ചാദി. അങ്ഗുലീദലസംസോഭിം അങ്ഗുലിസങ്ഖതേഹി പത്തേഹി സംസോഭിം നഖദീധിതികേസരം നഖരംസിസങ്ഖതകേസരം മുനിന്ദപദമ്ബുജം സിരസാ കേ ന പിളന്ധന്തി. വിസേസ്യഭൂതം ചരണം വിസേസനഭൂതാ അങ്ഗുലീ നഖദീധിതി ചേതി ഇമേസം ഉപമാഭൂതേഹി അമ്ബുജദലകേസരേഹി അഭേദകപ്പനായ ഏകത്തം ഗഹേത്വാ സമാസേനേവ നിദ്ദിട്ഠത്താ ഇദം അസേസവത്ഥുവിസയസമാസരൂപകം നാമ. അങ്ഗുലിയോ ഏവ ദലാനീതി ച, തേഹി സംസോഭീതി ച, നഖേസു ദീധിതിയോതി ച, താ ഏവ കേസരാനി അസ്സേതി ച വാക്യം.

അസേസവത്ഥുവിസയഅസമാസ

൨൧൫.

രതനാനി ഗുണാ ഭൂരീ, കരുണാ സീതലം ജലം;

ഗമ്ഭീരത്തമഗാധത്തം, പച്ചക്ഖോ’യം ജിനോ’മ്ബുധി.

൨൧൫. ‘‘രതനാനി’’ഇച്ചാദി. അയം ജിനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ, പച്ചക്ഖോ ന പരോക്ഖോ അമ്ഹാകം അമ്ബുധി സാഗരോ. കഥം? യേ തസ്സ ഭൂരീ ബഹവോ ഗുണാമേത്താദയോ, തേ രതനാനി അതുല്യദുല്ലഭദസ്സനാദിസാധമ്മേന. യാ തസ്സ കരുണാ, സാ സീതലം ജലം സകലജനസന്താപാപഹത്തസാധമ്മേന. യം തസ്സ ഗമ്ഭീരത്തമനുത്താനതാ ലാഭാദീസു, തം അഗാധത്തമകലലമ്ഭസോ അമ്ബുധിട്ഠതാസാധമ്മേനാതി ഇദമസേസവത്ഥുവിസയം അസമാസരൂപകം.

൨൧൫. ‘‘രതനാനി’’ച്ചാദി. അയം ജിനോ അമ്ഹാകം പച്ചക്ഖോ അമ്ബുധി സാഗരോ, തഥാ ഹി തസ്സ ഭൂരീ ഗുണാ സീലസമാധിആദയോ രതനാനി ചിത്തീകതാദിസാധമ്മതോ രതനാനേവ, കരുണാ അനഞ്ഞസാധാരണകരുണാ സീതലം ജലം സന്താപവിനോദനസാധമ്മേന സീതലജലമേവ ഹോതി, ഗമ്ഭീരത്തം ലാഭാലാഭാദീസു ഏകാകാരതാ അഗാധത്തംഗമ്ഭീരതാ ഏവ ഹോതി. ഇദം അസേസവത്ഥുവിസയഅസമാസരൂപകം. ‘‘ഭൂരീ’’തി അബ്യയം.

അസേസവത്ഥുവിസയമിസ്സക

൨൧൬.

ചന്ദികാ മന്ദഹാസാ തേ, മുനിന്ദ വദനിന്ദുനോ;

പബോധയത്യ’യം സാധു-മനോകുമുദകാനനം.

൨൧൬. ‘‘ചന്ദികാ’’ഇച്ചാദി. ‘‘മുനിന്ദ’’ഇച്ചാമന്തനം, തേ വദനമേവ ഇന്ദു വദനിന്ദുനോ ഇതി സമാസരൂപകം, അയം മന്ദഹാസാ ചന്ദികാ ചന്ദകന്തിയോ, അസമാസരൂപകം. സാധൂനം മനാനിയേവ കുമുദാനി കേരവാനി, സമാസരൂപകം. തേസം കാനനം വനം, പബോധയതി വികാസയതീതി ഇദം സമാസാസമാസരൂപകം.

൨൧൬. ‘‘ചന്ദി’’ച്ചാദി. ഹേ മുനിന്ദതേ തുയ്ഹം വദനിന്ദുനോ മുഖചന്ദസ്സ മന്ദഹാസാ മന്ദമിഹിതഭൂതാ ചന്ദികാ ചന്ദകന്തിയോ, ‘‘അയ’’ന്തി ജാത്യേകവചനേന മന്ദഹാസചന്ദികാ നിദ്ദിട്ഠാ. അഥ വാ അയം വദനിന്ദു. സാധുമനോകുമുദകാനനം സപ്പുരിസാനം ചിത്തസങ്ഖാതകേരവകാനനം പബോധയതി വികാസയതി. ‘‘ചന്ദികാ മന്ദഹാസാ’’തി അസമാസരൂപകം. ‘‘വദനിന്ദുനോ’’തി ച ‘‘മനോകുമുദകാനന’’ന്തി ച സമാസരൂപകം. തസ്മാ ഇദം അസേസവത്ഥുവിസയസമാസാസമാസരൂപകം. മന്ദാ ച തേ ഹാസാ ചാതി ച, വദനമേവ ഇന്ദൂതി ച, സാധൂനം മനാനീതി ച, താനിയേവ കുമുദാനീതി ച, തേസം കാനനമിതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൨൧൭.

അസേസവത്ഥുവിസയേ, പഭേദോ രൂപകേ അയം;

ഏകദേസവിവത്തിമ്ഹി, ഭേദോ ദാനി പവുച്ചതി.

൨൧൭. നിഗമയതി ‘‘അസേസി’’ച്ചാദിനാ. ദുതിയസ്സ പഭേദം വത്തും പടിജാനാതി ‘‘ഏകി’’ച്ചാദിനാ.

൨൧൭. ‘‘അസേസേ’’ച്ചാദി. അസേസവത്ഥുവിസയേ രൂപകേ അയം ‘‘അങ്ഗുലീദലസംസോഭിം’’ഇച്ചാദികം ഉദാഹരണത്തയം പഭേദോ ഹോതി. ഇദാനി ഏകദേസവിവത്തിമ്ഹി രൂപകേ ഭേദോ വിസേസോ പവുച്ചതി.

ഏകദേസവിവത്തിസമാസ

൨൧൮.

വിലാസഹാസകുസുമം, രുചിരാധരപല്ലവം;

സുഖം കേ വാ ന വിന്ദന്തി, പസ്സന്താ മുനിനോ മുഖം.

൨൧൮. ‘‘വിലാസ’’ഇച്ചാദി. വിലാസേന യുത്തോ ഹാസോയേവ കുസുമം യസ്സ. രുചിരോ മനുഞ്ഞോ അധരോയേവ പല്ലവോ യസ്സ. താദിസം മുനിനോ മുഖം പസ്സന്താ കേ നാമ ജനാ സുഖം ന വിന്ദന്തി സബ്ബേപീതി. ഇദം അങ്ഗാനി ഹാസാദീനി രൂപയിത്വാ മുഖമങ്ഗി ന രൂപിതന്തി ഏകദേസവിവത്തിസമാസരൂപകം. ഏവം ഉപരിപി യഥായോഗം.

൨൧൮. ‘‘വിലാസി’’ച്ചാദി. വിലാസഹാസകുസുമം ലീലായുത്തഹാസസങ്ഖതപുപ്ഫം രുചിരാധരപല്ലവം മനുഞ്ഞഅധരസങ്ഖാതകിസലയം മുനിനോ മുഖം പസ്സന്താ കേ വാ കേ നാമ ജനാ സുഖം ന വിന്ദന്തി പീതിസുഖം നാനുഭോന്തി, അനുഭവന്തേവ. വിസേസനഭൂതാനം ഹാസഅധരാനം ഉപമാഭൂതകുസുമപല്ലവേഹി അഭേദം ദസ്സേത്വാ വിസേസ്യഭൂതസ്സ മുഖസ്സ അഞ്ഞതരഉപമാവത്ഥുനാ അഭേദേന അവുത്തത്താ അഭേദാരോപനം ഏകദേസേയേവ വിവത്തീതി ഇദം ഏകദേസവിവത്തിസമാസരൂപകം. വിലാസേന യുത്തോ ഹാസോതി ച, സോയേവ കുസുമം അസ്സേതി ച, രുചിരോ ച സോ അധരോ ചേതി ച, സോയേവ പല്ലവോ അസ്സേതി ച വാക്യം.

ഏകദേസവിവത്തിഅസമാസ

൨൧൯.

പാദദ്വന്ദം മുനിന്ദസ്സ, ദദാതു വിജയം തവ;

നഖരംസീ പരം കന്താ, യസ്സ പാപജയദ്ധജാ.

൨൧൯. ‘‘പാദ’’ഇച്ചാദി. മുനിന്ദസ്സ വിജയിനോ പാദദ്വന്ദം തവ വിജയം പടിപക്ഖപരാഭവം ദദാതു. കീദിസം? യസ്സ പരമച്ചന്തം കന്താ മനുഞ്ഞാ നഖരംസീ പാപാനംലോഭാദീനം ജയേ ഉസ്സിതാ ധജാ കേതവോതി. ഇദമേകദേസവിവത്തിഅസമാസരൂപകം.

൨൧൯. ‘‘പാദേ’’ച്ചാദി. യസ്സ സമ്ബുദ്ധസ്സ പരം അതിസയേന കന്താ മനുഞ്ഞാ നഖരംസീ ചരണനഖകന്തിയോ പാപജയദ്ധജാ പാപവിജയേ ഉസ്സാപിതധജായേവ ഹോന്തി, തസ്സ മുനിന്ദസ്സ പാദദ്വന്ദം ചരണയുഗളം തവ തുയ്ഹം വിജയം പടിപക്ഖപരാഭവം ദദാതൂതി. നഖരംസീനം ഉപമാഭൂതധജേഹി അഭേദമാരോപേത്വാ ‘‘പാദദ്വന്ദ’’മിതി അനിരൂപിതത്താ ഏകദേസവിവത്തിഅസമാസരൂപകം നാമ. പാപാനം ജയോതി ച, തസ്മിം ധജാതി ച വിഗ്ഗഹോ.

ഏകദേസവിവത്തിമിസ്സക

൨൨൦.

സുനിമ്മലകപോലസ്സ, മുനിന്ദവദനിന്ദുനോ;

സാധുപ്പബുദ്ധഹദയം, ജാതം കേരവകാനനം.

൨൨൦. ‘‘സുനിമ്മല’’ഇച്ചാദി. സുനിമ്മലോ കപോലോ യസ്സ, തസ്സ മുനിന്ദവദനിന്ദുനോ സാധൂനം പബുദ്ധം ധമ്മാവബോധവസേന വികസിതം ഹദയം ചിത്തം കേരവകാനനം ജാതന്തി ഏകദേസവിവത്തിസമാസാസമാസരൂപകം.

൨൨൦. ‘‘സുനിമ്മലി’’ച്ചാദി. സുനിമ്മലകപോലസ്സ മുനിന്ദവദനിന്ദുനോ സാധുപ്പബുദ്ധഹദയം സജ്ജനാനം ചതുസച്ചാവബോധേന പസന്നമാനസം കേരവകാനനംകുമുദവനം ജാതന്തി. വദനഹദയാനം ഉപമാഭൂതേഹി ഇന്ദുകേരവേഹി അഭേദാരോപനം കത്വാ കപോലസ്സ മണ്ഡലാദീഹി ഉപമാവിസേസേഹി അനിരൂപിതത്താ ഏകദേസവിവത്തിസമാസാസമാസരൂപകം. ഏത്ഥ സമാസോ നാമ വദനിന്ദൂനമേവ. അസമാസോ നാമ ഹദയകേരവാനമേവാതി. തഥാ ഹി രൂപകവിസയേ സമാസാസമാസത്തം ഉപമാനോപമേയ്യപദാനം ദ്വിന്നമേവാതി. സുട്ഠു നിമ്മലോതി ച, സോ കപോലോ അസ്സാതി ച, മുനിന്ദവദനമേവ ഇന്ദൂതി ച, പബുദ്ധഞ്ച തം ഹദയഞ്ചാതി ച, സാധൂനം പബുദ്ധഹദയമിതി ച, കേരവാനം കാനനമിതി ച വാക്യം.

൨൨൧.

രൂപകാനി ബഹൂന്യേവ, യുത്തായുത്താദിഭേദതോ;

വിസും ന താനി വുത്താനി, ഏത്ഥേ’വ’ന്തോഗധാനി’തി.

൨൨൧.

ഏത്തകോയേവ കിം രൂപകഭേദോതി ആഹ

‘‘രൂപകാനി’’ച്ചാദി; സുബോധം; തത്ഥ –

‘‘സിതപുപ്ഫുജ്ജലം ലോല-നേത്തഭിങ്ഗം തവാനനം;

കസ്സ നാമ മനോ ധീര, നാകഡ്ഢതി മനോഹര’’ന്തി.

യുത്തരൂപകം യുത്തത്താ പുപ്ഫഭിങ്ഗാനം, തദനുസാരേന അയുത്തരൂപകാദിപി വിഞ്ഞേയ്യന്തി.

൨൨൧. രൂപകാനി പുനപി സന്തീതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘രൂപകാനി’’ച്ചാദി. രൂപകാനി യുത്തായുത്താദിഭേദതോ യുത്തരൂപകഅയുത്തരൂപകാദിഭേദേന ബഹൂനി ഏവ ഹോന്തി, താനി രൂപകാനി ഏത്ഥേവ രൂപകേ അന്തോഗധാനി. ഇതി തസ്മാ കാരണാ താനി വിസും ന വുത്താനി. അന്തോ മജ്ഝേ ഗധാനി പവത്താനീതി വിഗ്ഗഹോ.

‘‘സിതപുപ്ഫുജ്ജലം ലോല-നേത്തഭിങ്ഗം തവാനനം;

കസ്സ നാമ മനോ ധീര, നാകഡ്ഢതി മനോഹര’’ന്തി.

ഏത്ഥ പുപ്ഫഭിങ്ഗാനം അഞ്ഞമഞ്ഞയുത്തത്താ യുത്തരൂപകം നാമ.

ഹേ ധീര സിതപുപ്ഫുജ്ജലം മന്ദഹസിതസങ്ഖാതേഹി കുസുമേഹി വിജോതന്തം ലോലനേത്തഭിങ്ഗം മനോഹരം തവാനനം കസ്സ നാമ മനോ നാകഡ്ഢതീതി. ഇമസ്സ പടിപക്ഖതോ അയുത്തരൂപകം വേദിതബ്ബം.

൨൨൨.

ചന്ദിമാ’കാസപദുമ-മിച്ചേതം ഖണ്ഡരൂപകം;

ദുട്ഠ’മമ്ഭോരുഹവനം, നേത്താനി’ച്ചാദി സുന്ദരം.

൨൨൨. രൂപകസ്സ വിരോധാവിരോധോ ഉപമായമിവോ’ഹിതും സക്കാതി ഉപലക്ഖേതി ‘‘ചന്ദിമാ’’ഇച്ചാദിനാ. ഏത്ഥ ആകാസസ്സ തളാകേ രൂപിതേ ചന്ദസ്സ പദുമത്തം രൂപകം യുത്തന്തി ഏതം ഖണ്ഡരൂപകം ദുട്ഠം, ‘‘അമ്ഭോരുഹവനം നേത്താനി’’ച്ചാദി തു വചനഭേദേപി സുന്ദരം.

൨൨൨. രൂപകേ ദോസാദോസം ഉപമായം വിയ പരികപ്പേത്വാ ഗഹേതബ്ബന്തി ഉപദിസന്തോ ആഹ ‘‘ചന്ദിമി’’ച്ചാദി. ‘‘ചന്ദിമാ ചന്ദോ ആകാസപദുമ’’ന്തി ഏതം ഖണ്ഡരൂപകം ആകാസസ്സ തളാകത്തേന അനിരൂപിതത്താ ഖണ്ഡരൂപകം നാമ. ദുട്ഠം ഖണ്ഡിതോപമാ വിയ ദോസദുട്ഠം നാമ. ‘‘അമ്ഭോരുഹവനം നീലുപ്പലവനം നേത്താനീ’’തിആദികം ഉപമാനോപമേയ്യാനം വചനനാനത്തേപി സുന്ദരമേവ.

൨൨൩.

പരിയന്തോ വികപ്പാനം, രൂപകസ്സോ’പമായ ച;

നത്ഥി യം തേന വിഞ്ഞേയ്യം, അവുത്ത’മനുമാനതോ.

൨൨൩. കിമേത്തകാ ഏവോപമാരൂപകഭേദാ? നേതി പരിദീപേന്തോ അവുത്തം അതിദിസതി ‘‘പരിയന്തോ’’ഇച്ചാദിനാ. രൂപകസ്സ ഉപമായ ച വികപ്പാനം പഭേദാനം പരിയന്തോ അവസാനം നത്ഥി യം യസ്മാ കാരണാ, തേന കാരണേന അവുത്തം ഇഹാനുപാതം വികപ്പജാതം സബ്ബവികപ്പബ്യാപകസാമഞ്ഞലക്ഖണാനുഗതരൂപകവികപ്പാനുസാരേന വിഞ്ഞേയ്യം. കസ്മാ? അനുമാനതോ യഥാവുത്തവികപ്പസങ്ഖാതലിങ്ഗതോ അവുത്തസേസരൂപകാവഗമസങ്ഖാതേന അനുമാനഞാണേനാതി അത്ഥോ.

൨൨൩. ഇദാനി ഇമേസമേവ ഉപമാരൂപകാനം അവുത്താനന്തഭേദോ വുത്താനുസാരേനേവ ഞാതബ്ബോതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പരിയന്തോ’’ഇച്ചാദി. രൂപകസ്സ ചരൂപകാലങ്കാരസ്സ ച ഉപമായ ച ഉപമാലങ്കാരസ്സ ച വികപ്പാനം വിവിധാകാരേന കപ്പിതപക്ഖാനം പരിയന്തോ കോടി യം യസ്മാ നത്ഥി, തേന കാരണേന അവുത്തംഇമസ്മിം സുബോധാലങ്കാരേ അവുത്തപക്ഖം സമൂഹം അനുമാനതോ അനുമാനഞാണേന വിഞ്ഞേയ്യന്തി. ഉപമാരൂപകാനം സകലമവുത്തപക്ഖം ബ്യാപേത്വാ ഠിതം സാമഞ്ഞലക്ഖണം അനതിക്കമിത്വാ വുത്തേഹി തേഹി തേഹി പക്ഖസങ്ഖാതേഹി ലിങ്ഗേഹി സിദ്ധാനുമാനഞാണേന സാമഞ്ഞലക്ഖണേ അന്തോഗധാനമനുത്തരൂപകസങ്ഖാതാനുമേയ്യാനം അവബോധോ സക്കാതി അധിപ്പായോ. രൂപകസ്സ പന ഉപമന്തോഗധത്താ ഉപമായ നിദ്ദിട്ഠദോസാദോസം ദ്വിന്നമപി ഉത്താനുത്തപക്ഖസ്സ സാധാരണം ഹോതി.

൨൨൪.

പുനപ്പുനമുച്ചാരണം, യ’മത്ഥസ്സ പദസ്സ ച;

ഉഭയേസഞ്ച വിഞ്ഞേയ്യാ, സാ’യ’മാവുത്തി നാമതോ.

൨൨൪. ആവുത്തിമധികിച്ചാഹ ‘‘പുന’’ഇച്ചാദിനാ. അത്ഥസ്സ അഭിധേയ്യസ്സ പദസ്സ സദ്ദസ്സ ച ഉഭയേസം അത്ഥപദാനഞ്ച പുനപ്പുനം ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ യം ഉച്ചാരണം, സായം തിവിധാ നാമതോ ആവുത്തി വിഞ്ഞേയ്യാ, ഉച്ചാരണവസേന ആ പുനപ്പുനം വത്തനമാവുത്തീതി.

൨൨൪. ഇദാനി ആവുത്തിം ദസ്സേതി ‘‘പുനപ്പുനേ’’ച്ചാദിനാ. അത്ഥസ്സ സദ്ദാഭിഹിതഅത്ഥസ്സ ച പദസ്സ ച ഉഭയേസം അത്ഥപദാനഞ്ച യം പുനപ്പുനുച്ചാരണം, സാ അയം തിവിധാ നാമതോ ആവുത്തി ഇതി വിഞ്ഞേയ്യാ. പുനപ്പുനേതി ഏതദബ്യയം ക്രിയാബാഹുല്യേ വത്തതേ. ഉച്ചാരണവസേന ആ പുനപ്പുനം വത്തനമാവുത്തി.

അത്ഥാവുത്തി

൨൨൫.

മനോ ഹരതി സബ്ബേസം, ആദദാതി ദിസാ ദസ;

ഗണ്ഹാതി നിമ്മലത്തഞ്ച, യസോരാസി ജിനസ്സ’യം.

൨൨൫. ഉദാഹരതി ‘‘മനോ’’ഇച്ചാദി. ജിനസ്സ അയം യസോരാസി സബ്ബേസം ജനാനം മനോ ചിത്തം ഹരതി, ദസ ദിസാ ആദദാതി സബ്ബദാ [സബ്ബധാ (ക॰)] തംവിസയത്താ, നിമ്മലത്തം നിമ്മലഭാവം ഗണ്ഹാതി, ഏത്ഥ ഗഹണലക്ഖണസ്സ [ദസഗഹണലക്ഖണസ്സ (ക॰)] അത്ഥസ്സ അനേകേഹി പരിയായവചനേഹി ആവത്തിതത്താ അയം അത്ഥാവുത്തി.

൨൨൫. ഉദാഹരതി ‘‘മനോ ഹരതി’’ച്ചാദിനാ. ജിനസ്സ അയം യസോരാസി സബ്ബേസം സത്താനം മനോ ചിത്തം ഹരതി ഗണ്ഹാതി, ദസ ദിസാ ആദദാതിഅവിസയട്ഠാനാഭാവതോ ഗണ്ഹാതി, നിമ്മലത്തഞ്ച ഭൂതപരിസുദ്ധഗുണേന നിപ്ഫന്നത്താ ഗണ്ഹാതി. ഏത്ഥ ‘‘ഗണ്ഹാതീ’’തി ഏകസ്സേവത്ഥസ്സ ‘‘ഹരതി, ആദദാതി, ഗണ്ഹാതീ’’തി അഞ്ഞേഹി പരിയായവചനേഹി ആവത്തിതത്താ അയമത്ഥാവുത്തി നാമ. നിഗ്ഗതോ മലേഹീതി ച, തസ്സ ഭാവോതി ച, യസസോ രാസിഇതി ച വിഗ്ഗഹോ.

പദാവുത്തി

൨൨൬.

വിഭാസേന്തി ദിസാ സബ്ബാ, മുനിനോ ദേഹകന്തിയോ;

വിഭാ സേന്തി ച സബ്ബാപി, ചന്ദാദീനം ഹതാ വിയ.

൨൨൬. ‘‘വിഭാസേന്തി’’ച്ചാദി. മുനിനോ ദേഹകന്തിയോ സബ്ബാ ദിസാ വിഭാസേന്തി വിസേസേന ദീപേന്തി, യതോ ഏവം തസ്മാ കാരണാ ചന്ദാദീനം സബ്ബാപി വിഭാസോഭാ ഹതാ പഹതാ വിയ സേന്തി പവത്തന്തീതി പദാവുത്തി.

൨൨൬. ‘‘വിഭാസേന്തി’’ച്ചാദി. മുനിനോ ദേഹകന്തിയോ സബ്ബാ ദിസാ വിഭാസേന്തി യസ്മാ വിസേസേന പകാസേന്തി, തസ്മാ ചന്ദാദീനം സബ്ബാപി വിഭാ കന്തിയോ ഹതാ പഹതാ വിയ സേന്തി പവത്തന്തി ച, ‘‘വിഭാസേന്തീ’’തി പദസ്സേവ ആവത്തനതോ അയം പദാവുത്തി നാമ. ദേഹേ കന്തിയോതി വാക്യം.

ഉഭയാവുത്തി

൨൨൭.

ജിത്വാ വിഹരതി ക്ലേസ-രിപും ലോകേ ജിനോ അയം;

വിഹരത്യാ’രിവഗ്ഗോ’യം, രാസീഭൂതോവ ദുജ്ജനേ.

൨൨൭. ‘‘ജിത്വാ’’ഇച്ചാദി. അയം ജിനോ ക്ലേസരിപും ജിത്വാ ലോകേ വിഹരതി പവത്തതി, അയം തേന ജിതോ അരിവഗ്ഗോ സത്തുസമൂഹോ ദുജ്ജനേ രാസീഭൂതോ വിയ തതോ അലദ്ധപ്പതിട്ഠത്താ. ‘‘വിഹരതീ’’തി അത്ഥസ്സ പദാനഞ്ച ആവുത്തിതോ ഉഭയാവുത്തി.

൨൨൭. ‘‘ജിത്വാ’’ഇച്ചാദി. അയം ജിനോ ക്ലേസരിപും ജിത്വാ ലോകേ വിഹരതി, അയം അരിവഗ്ഗോ ക്ലേസരിപുസമൂഹോ ദുജ്ജനേ രാസീഭൂതോവ വിഹരതീതി. വാസസങ്ഖതസ്സ അത്ഥസ്സ ച ‘‘വിഹരതീ’’തി പദസ്സ ച പുന [പുനപ്പുനം (?)] ഉച്ചാരണതോ അയം ഉഭയാവുത്തി നാമ ഹോതി. ക്ലേസോ ഏവ രിപൂതി ച, അരീനം വഗ്ഗോതി ച, അരാസി രാസി അഭവീതി ച, കുച്ഛിതോ ജനോതി ച വാക്യം.

൨൨൮.

ഏകത്ഥ വത്തമാനമ്പി, സബ്ബവാക്യോപകാരകം;

ദീപകം നാമ തഞ്ചാദി-മജ്ഝന്തവിസയം തിധാ.

൨൨൮. ദീപകം പരിദീപയമാഹ ‘‘ഏകത്ഥേ’’ച്ചാദി. ഏകത്ഥ വാക്യസ്സാദോ മജ്ഝേ അന്തേ വാ വത്തമാനമ്പി ക്രിയാജാത്യാദികം സബ്ബസ്സ അഭിമതസ്സ കസ്സചി വാക്യസ്സ ക്രിയാകാരകസമ്ബന്ധാഭിധായിനോ പദസന്താനസ്സ ഉപകാരകം വാക്യത്ഥാന്വയവസേന ദീപകം നാമ, ദീപോ വിയ ഏകദേസേ വത്തിതോപി സകലപദത്ഥവസേന സബ്ബവാക്യം ദീപയതി പകാസേതീതി. തഞ്ച ദീപകം ആദി ച മജ്ഝഞ്ച അന്തഞ്ച വിസയോ ഗോചരോ യസ്സ താദിസം തിധാ ആദിദീപകം മജ്ഝദീപകം അന്തദീപകന്തി തിവിധം ഹോതീതി അത്ഥോ, തമ്പി ക്രിയാദീനം വസേന പച്ചേകം തിവിധം ഹോതി.

൨൨൮. ഇദാനി ദീപകാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘ഏകത്ഥേ’’ച്ചാദിനാ. ഏകത്ഥ വാക്യസ്സ ആദിമജ്ഝാവസാനേസ്വേകസ്മിം വത്തമാനമ്പി ക്രിയാജാതിഗുണത്തയം സബ്ബവാക്യോപകാരകം വത്തുമിച്ഛിതക്രിയാകാരകസമ്ബന്ധപ്പകാസകപദസന്താനസങ്ഖാതവാക്യസ്സ വാക്യത്ഥാവബോധവസേന പയോജനം ദീപകം നാമ ഏകട്ഠാനേഠത്വാ വിസയീഭൂതസബ്ബട്ഠാനഗതദബ്ബപകാസകപദീപസമാനത്താ ദീപകം നാമ ഹോതി. തഞ്ച ദീപകം ആദിമജ്ഝന്തവിസയം വാക്യസ്സ ആദിവിസയം മജ്ഝവിസയം അന്തവിസയഞ്ചേതി തിധാ ഹോതി. ഏതേസു ഏകേകമപി ക്രിയാജാതിഗുണഭേദേന പുനപി തിവിധം ഹോതീതി വിഞ്ഞേയ്യം. ദീപേതീതി ദീപോ, പദീപോ. പടിഭാഗത്ഥേ കപ്പച്ചയേന ദീപോ വിയാതി ദീപകം. വാക്യസ്സ ആദി ച മജ്ഝഞ്ച അന്തഞ്ചേതി ച, തം വിസയോ അസ്സേതി ച വാക്യം.

ആദിദീപക

൨൨൯.

അകാസി ബുദ്ധോ വേനേയ്യ-ബന്ധൂനമമിതോദയം;

സബ്ബപാപേഹി ച സമം-നേകതിത്ഥിയമദ്ദനം.

൨൨൯. ഉദാഹരതി ‘‘അകാസി’’ച്ചാദി. ബുദ്ധോ വേനേയ്യാ വിനേതബ്ബായേവ ബന്ധവോ തേസം അമിതമപരിമിതം ഉദയമഭിവുദ്ധിം അകാസി. ന കേവലം തമേവ, സബ്ബപാപേഹി സമം ഏകതോ അനേകാനം തിത്ഥിയാനം മദ്ദനഞ്ച അകാസീതി. ഇഹ ‘‘അകാസീ’’തി ക്രിയാപദേനാദിവത്തിനാ സബ്ബമേവ വാക്യം ദീപയതീതി ക്രിയാദിദീപകമേതം.

൨൨൯. ‘‘അകാസി’’ച്ചാദി. ബുദ്ധോ വേനേയ്യബന്ധൂനം അമിതോദയം പമാണരഹിതാഭിവുദ്ധിം അകാസി. ന കേവലം തമേവ, സമം ഏകക്ഖണേ സബ്ബപാപേഹി സഹാനേകതിത്ഥിയമദ്ദനഞ്ച അകാസീതി. വാക്യാദിമ്ഹി ക്രിയായ ഠിതത്താ ഇദം ക്രിയാദിദീപകം നാമ. അമിതോ ച സോ ഉദയോ ചേതി ച, അനേകാ ച തേ തിത്ഥിയാ ചേതി ച, തേസം മദ്ദനമിതി ച വിഗ്ഗഹോ.

മജ്ഝേദീപക

൨൩൦.

ദസ്സനം മുനിനോ സാധു-ജനാനം ജായതേ’മതം;

തദഞ്ഞേസം തു ജന്തൂനം, വിസം നിച്ചോപതാപനം.

൨൩൦. ‘‘ദസ്സന’’മിച്ചാദി. മുനിനോ ദസ്സനം സാധുജനാനം അമതം നിബ്ബാനം നാമ ജായതേ അമതസ്സ സാധനതോ, തേഹി സാധുജനേഹി അഞ്ഞേസം ജന്തൂനം നിച്ചമുപതാപേതീതി നിച്ചോപതാപനം വിസം ജായതേ, തസ്മിം മനോപദോസസ്സ വിസസദിസത്താ നിരയാദിദുക്ഖാവഹഭാവതോതി. ക്രിയാമജ്ഝദീപകമേതം.

൨൩൦. ‘‘ദസ്സന’’മിച്ചാദി. മുനിനോ ദസ്സനം സാധുജനാനം അമതം അമതസങ്ഖാതനിബ്ബാനസ്സ ഏകന്തകാരണത്താ കാരിയോപചാരേന അമതം ഭൂതം ജായതേ, തദഞ്ഞേസം തേഹി സാധുജനേഹി അഞ്ഞേസം ജന്തൂനം തു നിച്ചോപതാപനം സതതമുപതാപകരണതോ വിസം ജായതേ വിസതുല്യപടിഘകാരണത്താ കാരിയോപചാരേന വിസം ഭവതീതി. ഇദം ക്രിയായ മജ്ഝേ ഠിതത്താ ക്രിയാമജ്ഝദീപകം. സാധവോ ച തേ ജനാ ചേതി ച, തേഹി അഞ്ഞേതി ച വാക്യം.

അന്തദീപക

൨൩൧.

അച്ചന്തകന്തലാവണ്യ-ചന്ദാതപമനോഹരോ;

ജിനാനനിന്ദു ഇന്ദു ച, കസ്സ നാ’നന്ദകോ ഭവേ.

൨൩൧. ‘‘അച്ചന്തേ’’ച്ചാദി. അച്ചന്തം കന്തം മനുഞ്ഞം ലാവണ്യം പിയഭാവോ, തമേവ, തമിവ വാചന്ദാതപോ ചന്ദികാ, തേന മനോഹരോ ജിനാനനിന്ദു ഇന്ദു ചന്ദോ ച കസ്സ ജനസ്സ ആനന്ദകോ ന ഭവതീതി. ക്രിയാന്തദീപകം.

൨൩൧. ‘‘അച്ചന്തി’’ച്ചാദി. അച്ചന്തകന്തലാവണ്യചന്ദാതപമനോഹരോ അതിസയേന മനുഞ്ഞപിയഭാവസങ്ഖാതവിലാസനാമകേന ചന്ദകിരണേന, നോ ചേ, അതിസയേന മനുഞ്ഞപിയതാസങ്ഖാതവിലാസസദിസേന ചന്ദകിരണേന മനോഹരോ ജിനാനനിന്ദു സമ്ബുദ്ധസ്സ മുഖചന്ദോ ച ഇന്ദു ച പകതിചന്ദോ ച കസ്സ ആനന്ദകോ ന ഭവേ. ഇദം ക്രിയായ അന്തേ ഠിതത്താ ക്രിയാന്തദീപകം നാമ. അന്തം അതിക്കന്തന്തി ച, തഞ്ച തം കന്തഞ്ചേതി ച, ലവണസ്സ ഭാവോ ലാവണ്യം, മധുരഭാവോ, തംസദിസത്താ അച്ചന്തകന്തഞ്ച തം ലാവണ്യഞ്ചാതി ച, ചന്ദസ്സ ആതപോ കിരണോതി ച, അച്ചന്തകന്തലാവണ്യമേവ ചന്ദാതപോതി ച, ചന്ദപക്ഖേ അച്ചന്തകന്തലാവണ്യമിവ ച സോ ചന്ദാതപോ ചാതി ച, തേന മനോഹരോതി ച, ജിനാനനമേവ ഇന്ദൂതി ച വാക്യം. ഇമിനാ ക്രിയാദീപകത്തയേനേവ അവുത്തജാതിദീപകഗുണദീപകാനിപി ഞാതബ്ബാനി.

മാലാദീപക

൨൩൨.

ഹോതാ’വിപ്പടിസാരായ,

സീലം പാമോജ്ജഹേതു സോ;

തം പീതിഹേതു, സാ ചാ’യം,

പസ്സദ്ധാദിപസിദ്ധിയാ.

൨൩൨. ആദിദീപകാദീസുപി തേസു പയോഗക്കമേന പകാരന്തരമത്ഥീതി വദതി ‘‘ഹോതി’’ച്ചാദി. സീലം പഞ്ചസീലാദികം, അവിപ്പടിസാരായ പച്ഛാനുതാപാഭാവായ ഹോതി, സോ അവിപ്പടിസാരോ പാമോജ്ജസ്സ ഉപ്പന്നമത്തായ പീതിയാ ഹേതു ഹോതി, തം പാമോജ്ജം പീതിയാ ബലവഭൂതായ ഹേതു ഹോതി, സാ ചായം പീതി പസ്സദ്ധാദീനം പസ്സദ്ധിസുഖാദീനം പസിദ്ധിയാ നിപ്ഫത്തിയാ ഹോതീതി യോജനീയം.

൨൩൨. ഇദാനി നവസു ദീപകേസു പയോഗവിസേസേന സാധേതബ്ബേ അഞ്ഞപ്പകാരേ ദസ്സേതി ‘‘ഹോതി’’ച്ചാദിനാ. സീലം സുരക്ഖിതം പഞ്ചങ്ഗദസങ്ഗാദിസീലം അവിപ്പടിസാരായ ഹോതി, സോ അവിപ്പടിസാരോ പാമോജ്ജഹേതു ഹോതി ഉപ്പന്നമത്തായ തരുണപീതിയാ കാരണം ഭവതി, തം പാമോജ്ജം പീതിഹേതു ബലവപീതികാരണം ഹോതി, സാ അയഞ്ച പീതി പസ്സദ്ധാദിപസിദ്ധിയാ കായപസ്സദ്ധിചിത്തപസ്സദ്ധിആദീനം സിദ്ധിയാ ഹേതു ഹോതി. ന വിപ്പടിസാരോ അവിപ്പടിസാരോ, നസദ്ദോ പസജ്ജപടിസേധേ വത്തതേ. പമുദിതസ്സ ഭാവോതി ച, തസ്സ ഹേതൂതി ച, പസ്സദ്ധി ആദി യേസം സുഖാദീനന്തി ച, തേസം പസിദ്ധീതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൨൩൩.

ഇച്ചാ’ദിദീപകത്തേപി, പുബ്ബം പുബ്ബമപേക്ഖിനീ;

വാക്യമാലാ പവത്താതി, തം മാലാദീപകം മതം.

൨൩൩. കിമിദം തവ പകാരന്തരമിച്ചാഹ ‘‘ഇച്ചാദി’’ച്ചാദി. ഇച്ചേവമിമം യം തം മാലാദീപകം മതം. നനു ക്രിയാദിദീപകമേതമിച്ചാഹ ‘‘ആദിദീപകത്തേപീ’’തി. യജ്ജപ്യാദിദീപകമേതം പുബ്ബം പുബ്ബം വാക്യം ‘‘ഹോതാവിപ്പടിസാരായ സീല’’ന്തിആദികം അപേക്ഖിനീ അപേക്ഖമാനാ വാക്യാനം യഥാവുത്താനം മാലാ പരമ്പരാ പവത്താതി. തം യഥാവുത്തം മാലാദീപകം മതം, നാദിദീപകന്തി.

൨൩൩. ‘‘ഇച്ചാദി’’ച്ചാദി. ആദിദീപകത്തേപി ക്രിയാദിദീപകഭാവേ സതിപി വാക്യമാലാ അനേകവാക്യേന സമ്ബജ്ഝമാനാ പരമ്പരാ പുബ്ബം പുബ്ബം‘‘ഹോതാവിപ്പടിസാരായാ’’തിആദികം വാക്യം അപേക്ഖിനീ പവത്താ. ഇതി ഇദം അനന്തരഗതപ്പകാരം ദീപകം ‘‘മാലാദീപക’’ന്തി മതന്തി. ആദിമ്ഹി ദീപകമിതി ച, വിസയോപചാരേന ആദി ച തം ദീപകഞ്ചാതി ച, മാലാ ഏവ ദീപകമിതി ച വാക്യം.

൨൩൪.

അനേനേവ പകാരേന, സേസാനമപി ദീപകേ;

വികപ്പാനം വിധാതബ്ബാ-നുഗതീ സുദ്ധബുദ്ധിഭി.

൨൩൪. അവുത്തേ ദീപകവികപ്പേ അതിദിസന്തോ നിഗമേതി ‘‘അനേനി’’ച്ചാദിനാ. അനേനേവ അനന്തരാ വുത്തേന പകാരേന വിധിനാ ദീപകേ ദീപകവിസയേ [ദീപകവിസേസേ (ക॰)] സേസാനമവുത്താനം വികപ്പാനം ജാത്യാദിദീപകാദിഭേദാനം അനുഗതി അവബോധോ സുദ്ധബുദ്ധിഭി പരിസുദ്ധമതീഹി കവീഹി വിധാതബ്ബാകാതബ്ബാതി.

൨൩൪. ഇദാനി അവുത്തദീപകാനിപി അതിദിസതി ‘‘അനേനേവി’’ച്ചാദിനാ. അനേനേവ പകാരേന യഥാവുത്തദീപകപ്പകാരേന ദീപകേ ദീപകവിസയേ സേസാനം അപിവികപ്പാനം അവുത്തജാതിദീപകഗുണദീപകസങ്ഖാതാനം പക്ഖാനം ജാത്യാദിദീപകഗുണാദിദീപകാദീനം ഛന്നം മാലാദീപകാനഞ്ച അനുഗതി അവബോധോ സുദ്ധബുദ്ധിഭികവീഹി വിധാതബ്ബാ വുത്താനുസാരേനേവ കാതബ്ബാ. വിസേസതോ അസങ്കരതോ കപ്പീയന്തീതി ച, സുദ്ധാ ബുദ്ധി യേസന്തി ച വാക്യം.

൨൩൫.

വിസേസവചനിച്ഛായം,

നിസേധവചനം തു യം;

അക്ഖേപോ നാമ സോ’യഞ്ച,

തിധാ കാലപ്പഭേദതോ.

൨൩൫. അക്ഖേപമുപക്ഖിപതി ‘‘വിസേസി’’ച്ചാദിനാ. വിസേസസ്സ യസ്സ കസ്സചി വചനിച്ഛായം യം നിസേധസ്സ പടിസേധസ്സ വചനം വുത്തി, സോ അക്ഖേപോ നാമ അക്ഖിപനം പടിസേധോതി കത്വാ. സോയമക്ഖേപോ ച കാലപ്പഭേദതോ അതീതാദിതോ തിധാ തിപ്പകാരോ.

൨൩൫. ഇദാനി അക്ഖേപം ദസ്സേതി ‘‘വിസേസേ’’ച്ചാദിനാ. വിസേസവചനിച്ഛായം തു യസ്സ കസ്സചി പദത്ഥവിസേസസ്സ കഥനിച്ഛായ ഏവ യം നിസേധവചനംപടിസേധവചനം അത്ഥി, സോ പടിസേധോ അക്ഖേപോ നാമ അക്ഖേപാലങ്കാരോ നാമ. അയഞ്ച അക്ഖേപോ കാലപ്പഭേദതോ അതീതാദികാലവിസേസേന തിധാ ഹോതി. വിസേസസ്സ കസ്സചി വചനന്തി ച, തസ്മിം ഇച്ഛാതി ച, നിസേധസ്സ പടിസേധസ്സ വചനമിതി ച, അക്ഖിപനം പടിക്ഖിപനന്തി ച, കാലസ്സ ക്രിയായ വാ പഭേദോതി ച വാക്യം.

൨൩൬.

ഏകാകീ’നേകസേനം തം, മാരംസവിജയീജിനോ;

കഥം ത’മഥ വാ തസ്സ, പാരമീബലമീദിസം.

അതീതക്ഖേപോ.

൨൩൬. ‘‘ഏകാകി’’ച്ചാദി. സോ ജിനോ ഏകാകീ ഏകോ സമാനോ അനേകസേനം തം മാരം വിജയി പരാജേസി, തം കഥം യുജ്ജതേ. അഥ വാ കിം ന യുജ്ജതേ, യതോ തസ്സജിനസ്സ പാരമീ സമതിംസവിധാ പാരമിതാ ഏവ ബലം ഈദിസം യാദിസം തസ്സ വിജയകാരണന്തി. ഏത്ഥ ഏകാകിത്തകാരണസാമത്ഥിയാ മാരവിജയായോഗബുദ്ധി ‘‘സസേനം മാരം വിജിതവാതി കഥം യുജ്ജതീ’’തി ഏവമാകാരാ അതീതാ അക്ഖിത്താതി അതീതക്ഖേപോയം.

൨൩൬. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘ഏകാകി’’ച്ചാദിനാ. സ ജിനോ സോ സബ്ബഞ്ഞൂ ഏകാകീ അസഹായോ അദുതിയോ അനേകസേനം തം മാരം വിജയീ അജിനീതി, തം കഥം യുജ്ജതി. അഥ വാ യുജ്ജതേവ, തസ്സ ജിനസ്സ പാരമീബലം സമതിംസപാരമീബലം സമതിംസപാരമീതാസങ്ഖതസേനാ ഈദിസമീദിസാതി. ബുദ്ധസ്സ അദുതിയഭാവഞ്ച മാരസ്സ സപരിവാരഭാവഞ്ച നിസ്സായ കസ്സചി ഉപ്പന്നാ ‘‘ഏകാകിനാ കഥമനേകസേനോ മാരോ ജിതോ’’തി വിപരീതബുദ്ധി അതീതമാരവിജയവിസയത്താ അതീതാ ഹോതി, ‘‘തസ്സ പാരമീബലം ഈദിസ’’ന്തി അത്ഥവിസേസസ്സ കഥനിച്ഛായ ‘‘അഥ വാ’’തി നിദ്ദിട്ഠപടിസേധവചനേന അക്ഖിത്തന്തി അതീതസ്സ അക്ഖേപനതോ അതീതക്ഖേപോ നാമ.

൨൩൭.

കിം ചിത്തേ’ജാസമുഗ്ഘാതം,

അപ്പത്തോ’സ്മിതി ഖിജ്ജസേ;

പണാമോ നനു സോയേവ,

സകിമ്പി സുഗതേ കതോ.

വത്തമാനക്ഖേപോ.

൨൩൭. ‘‘കിം ചിത്തേ’’ച്ചാദി. ചിത്ത ഏജായ തണ്ഹായ സമുഗ്ഘാതം സബ്ബഥാ അപ്പവത്തിം അപ്പത്തോസ്മീതി കിം ഖിജ്ജസേ, തുച്ഛോ തവ ഖേദോ. സുഗതേ സകിമ്പി ഏകവാരമ്പി കതോ പണാമോ സോയേവ തണ്ഹായ സമുഗ്ഘാതോയേവ നനു ഏകന്തകാരണത്താ തസ്സാതി വത്തമാനക്ഖേപോയം വത്തമാനസ്സ ഖേദസ്സാക്ഖിതത്താ.

൨൩൭. ‘‘കിം ചിത്തേ’’ച്ചാദി. ഹേ ചിത്ത ഏജാസമുഗ്ഘാതം ഏജാസങ്ഖതായ തണ്ഹായ സമുച്ഛേദപഹാനം അപ്പത്തോസ്മീതി കിം ഖിജ്ജസേ, തുച്ഛോ തവ ഖേദോ. തഥാ ഹി സുഗതേ ബുദ്ധവിസയേ സകിമ്പി കതോ പണാമോ സോയേവ നനു തണ്ഹാസമുച്ഛേദസ്സ ഏകന്തകാരണത്താ കാരണകാരിയാനമഭേദബുദ്ധിയാ സോ ഏജാസമുഗ്ഘാതോയേവ കിം ന ഭവതി, ഭവത്യേവ. ‘‘പണാമോ’’ത്യാദിവിസേസകഥനാധിപ്പായേന ‘‘കിം ഖിജ്ജസേ’’തി ചിത്തസ്സ വത്തമാനഖേദസ്സ പടിസേധിതത്താ അയം വത്തമാനക്ഖേപോ നാമ. ഏജായ സമുഗ്ഘാതോതി വാക്യം.

൨൩൮.

സച്ചം ന തേ ഗമിസ്സന്തി, സിവം സുജനഗോചരം;

മിച്ഛാദിട്ഠിപരിക്കന്ത-മാനസാ യേ സുദുജ്ജനാ.

അനാഗതക്ഖേപോ.

൨൩൮. ‘‘സച്ച’’മിച്ചാദി. സുജനഗോചരം സിവം സന്തിപദം തേ സച്ചം നിയതം ന ഗമിസ്സന്തി. യേ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ സസ്സതാദികായ പരിക്കന്തം അഭിഭൂതം മാനസംചിത്തം യേസം താദിസാ സുട്ഠു അതിസയേന ദുജ്ജനാതി യോജനീയം. അയമനാഗതക്ഖേപോ ഭാവിനോ ഗമനസ്സാക്ഖിത്തത്താ.

‘‘ജീവിതാസാ ബലവതീ, ധനാസാ ദുബ്ബലാ മമ;

ഗച്ഛ വാ തിട്ഠ വാ കന്ത, മമാവത്ഥാ നിവേദിതാ’’തി [കാബ്യാദാസ ൨.൧൩൯].

അയമനാദരക്ഖേപോതി ഏവമാദയോ തു തബ്ഭേദായേവാതി ഉപേക്ഖിതാ.

൨൩൮. ‘‘സച്ച’’മിച്ചാദി. സുജനഗോചരം സാധൂനം വിസയഗതം സിവം സന്തിപദം തേ സച്ചമേകന്തേന ന ഗമിസ്സന്തി. കേ? യേ മിച്ഛാദിട്ഠിപരിക്കന്തമാനസാ സുദുജ്ജനാ, തേയേവാതി. ‘‘മിച്ഛാദിട്ഠീ’’തിആദിവിസേസസ്സ കഥനാധിപ്പായേന ‘‘തേ ന ഗമിസ്സന്തീ’’തി തിത്ഥിയാനം ഭാവിനോ നിബ്ബാനഗമനസ്സ ബുദ്ധിയാ പടിസിദ്ധത്താ അയം അനാഗതക്ഖേപോ നാമ. മിച്ഛാ വിപരീതാ ച സാ ദിട്ഠി ചാതി ച, തായ പരിക്കന്തം മാനസം യേസന്തി ച വാക്യം.

‘‘ജീവിതാസാ ബലവതീ, ധനാസാ ദുബ്ബലാ മമ;

ഗച്ഛ വാ തിട്ഠ വാ കന്ത, മമാവത്ഥാ നിവേദിതാ’’ –

ത്യാദികോ അനാദരക്ഖേപോപി ദസ്സിതാതീതക്ഖേപാദീഹി അനഞ്ഞത്താ വിസും ന വുത്തോ. അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ – ഹേ കന്ത വല്ലഭ മമ ജീവിതാസാ ബലവതീ ഹോതി, ധനാസാ ദുബ്ബലാ, ത്വം ഗച്ഛ വാ തിട്ഠ വാ, മമാവത്ഥാ മമ പകതി നിവേദിതാ വിഞ്ഞാപിതാ. ‘‘ഏത്ഥ മമാവത്ഥാ നിവേദിതാ’’തി വിസേസസ്സ കഥനാധിപ്പായേന ‘‘ഗച്ഛ വാ തിട്ഠ വാ’’തി ഇമിനാ അനാദരവചനേന അത്തനോ വല്ലഭസ്സ വത്തമാനസ്സ അനാഗതസ്സ വാ ഗമനസ്സ പടിസേധിതത്താ വത്തമാനക്ഖേപോ വാ അനാഗതക്ഖേപോ വാ ഹോതി.

൨൩൯.

ഞേയ്യോ സോത്ഥന്തരന്യാസോ,

യോ’ഞ്ഞവാക്യത്ഥസാധനോ;

സബ്ബബ്യാപീ വിസേസട്ഠോ,

ഹിവിസിട്ഠ’സ്സ ഭേദതോ.

൨൩൯. അത്ഥന്തരന്യാസം ന്യാസയതി ‘‘ഞേയ്യി’’ച്ചാദിനാ. അഞ്ഞവാക്യത്ഥസാധനോ അഞ്ഞസ്സ വത്തുമിച്ഛിതസ്സ കസ്സചി വാക്യത്ഥസ്സ സാധനോ സമത്ഥകോ കസ്സചിദേവ അത്ഥസ്സ പരസ്സ ന്യാസോ യോ, സോ അത്ഥന്തരന്യാസോ ഞേയ്യോ അത്ഥന്തരസ്സ കസ്സചി വത്ഥുനോ ന്യാസോ പയോഗോതി കത്വാ. തസ്സ ഭേദമാഹ ‘‘സബ്ബേ’’ച്ചാദിനാ. അസ്സ അത്ഥന്തരന്യാസസ്സ ഭേദതോ വികപ്പതോ ഹിവിസിട്ഠാ ഹിസദ്ദേന വിസേസിതാ സബ്ബബ്യാപീ ച വിസേസട്ഠോ ചാതി ഇമേ ഭവന്തി. നനു പതിവത്ഥൂപമായ ഇമസ്സ ച കോ ഭേദോതി? സച്ചം, തഥാപി ഉഭയത്ഥ അത്ഥന്തരന്യാസമത്തേന സദിസത്തേപി യത്ഥ മുഖ്യതോ സാമ്യപ്പതീതിസബ്ഭാവോ, സാ പതിവത്ഥൂപമാ. യത്ഥ പന സാധനരൂപസ്സേവത്ഥന്തരന്യാസോ, സോ അത്ഥന്തരന്യാസോതി പാകടോയേവുഭിന്നം ഭേദോതി.

൨൩൯. ഇദാനി അത്ഥന്തരന്യാസം ദസ്സേതി ‘‘ഞേയ്യ’’ച്ചാദിനാ. യോ അഞ്ഞവാക്യത്ഥസാധനോ അഞ്ഞവാക്യത്ഥസ്സ സാധനോ ഹോതി, അഞ്ഞവാക്യത്ഥം സാധേതി, സോ അത്ഥന്തരന്യാസോ സാധിയവാക്യത്ഥതോ അഞ്ഞത്ഥസ്സ ഠപനം കഥനം ‘‘അത്ഥന്തരന്യാസോ’’തി ഞേയ്യോ, അസ്സ അത്ഥന്തരന്യാസസ്സ ഭേദതോപഭേദേന സബ്ബബ്യാപീ വിസേസട്ഠോ ച, ഏതേയേവ ഹിവിസിട്ഠാ ചാതി ചത്താരോ ഭവന്തി. അത്ഥോ ച സോ അന്തരോ അഞ്ഞോ ചേതി ച, തസ്സ ന്യാസോതി ച, സബ്ബം ബ്യാപേതി സീലേനാതി ച, വിസേസേ പദേസേ തിട്ഠതീതി ച, ഹിസദ്ദേന വിസിട്ഠാതി ച വാക്യം.

ഹി-രഹിതസബ്ബബ്യാപീ

൨൪൦.

തേപി ലോകഹിതാസത്താ, സൂരിയോ ചന്ദിമാ അപി [ചന്ദിമാരപി (സീ॰)];

അത്ഥം പസ്സ ഗമിസ്സന്തി, നിയമോ കേന ലങ്ഘ്യതേ.

൨൪൦. ഉദാഹരതി ‘‘തേപി’’ച്ചാദി. ലോകസ്സ ഹിതേ അഭിവുദ്ധിയം ആസത്താ അഭിരത്താ സൂരിയോ ചന്ദിമാ അപീതി തേ മഹന്താപി അത്ഥം ഉദയവിപരിയാസ’മഭാവം ഗമിസ്സന്തി, ന [ഗമിസ്സന്താ പുന (ക॰)] തഥേവ തിട്ഠന്തി, ‘‘പസ്സേ’’തി തമവബോധയതി. തഥാ ഹി നിയമോ ‘‘ഭാവോ നാമ ന പായിനി. സബ്ബേ സങ്ഖാരാ വയധമ്മിനോ’’തി അയം നിയതി. കേന നാമ വത്ഥുനാ ലങ്ഘ്യതേ അതിക്കമിതും സക്കാതി. അയം ഹിസദ്ദരഹിതോ സബ്ബബ്യാപീ അത്ഥന്തരന്യാസോ താദിസസ്സ നിയമസ്സ സബ്ബഗതത്താ.

൨൪൦. ‘‘തേപി’’ച്ചാദി. ലോകഹിതാസത്താ ലോകാഭിവുദ്ധിയം ലഗ്ഗാ സൂരിയോ അപി ചന്ദിമാ അപി തേപി മഹാനുഭാവാ അത്ഥം വിനാസം ഗമിസ്സന്തി, പസ്സ ഏതേസം പാകടം വിനാസം ഓലോകേഹി. തഥാ ഹി നിയമോ ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ’’തി സബ്ബപദത്ഥമനതിക്കമ്മ പവത്തനിയമോ കേന ലങ്ഘ്യതേ പച്ചയസമുപ്പന്നേന കേന പദത്ഥേന അതിക്കമ്യതേതി. അയം ഹിസദ്ദരഹിതോ അത്ഥഗമനസങ്ഖാതോ നിയമോ സബ്ബത്ഥ ഗതോതി സബ്ബബ്യാപീ അത്ഥന്തരന്യാസോ. പതിവത്ഥൂപമായ ച അത്ഥന്തരന്യാസസ്സ ച അത്ഥന്തരന്യാസത്തേന തുല്യത്തേപി തത്ഥ സാധമ്മപകാസത്തസഭാവോ, ഏത്ഥ വുത്തത്ഥസ്സ സാധനസഭാവോതി ഏവമിമേസം നാനത്തം സുബ്യത്തം. അപീതി സമ്ഭാവനായം, ദുതിയോ അപിസദ്ദോ സമുച്ചയേ.

ഹി-സഹിതസബ്ബബ്യാപീ

൨൪൧.

സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാനം, വസീ സോപി മുനിസ്സരോ;

ഗതോവ നിബ്ബുതിം സബ്ബേ, സങ്ഖാരാ ന ഹി സസ്സതാ.

൨൪൧. ‘‘സത്ഥാ’’ഇച്ചാദി. ദേവമനുസ്സാനം ദേവാനഞ്ച മനുസ്സാനഞ്ച ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന സത്ഥാ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികേഹി പരമത്ഥേഹി യഥാരഹം അനുസാസതീതി, വസീ പഞ്ചഹി വസിതാഹി അതിസയവസീഹി വസിപ്പത്തോ സോപി മുനിസ്സരോ നിബ്ബുതിം ഖന്ധപരിനിബ്ബാനസങ്ഖാതം ഗതോ പത്തോയേവ, ഹിസദ്ദോ സമത്ഥനേ. സബ്ബേ സങ്ഖാരാ പച്ചയസമുപ്പന്നാ ന സസ്സതാ ന നിച്ചാ ഉപ്പാദവയധമ്മത്താ അനിച്ചാ. അയമ്പി ഹിസദ്ദസഹിതസബ്ബബ്യാപീ അത്ഥന്തരന്യാസോ അനിച്ചതായ സബ്ബഗതത്താതി.

൨൪൧. ‘‘സത്ഥാ’’ഇച്ചാദി. ദേവമനുസ്സാനം ഉക്കട്ഠവസേന സത്ഥാ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികത്ഥേഹി യഥാരഹമനുസാസകോ വസീ വുട്ഠാനഅധിട്ഠാനാദീസു പഞ്ചസു വസിഭാവേസു സാതിസയം ഇസ്സരിയവാ സോ മുനിസ്സരോ അപി നിബ്ബുതിം ഖന്ധനിബ്ബാനം ഗതോ ഏവ. ഹി തഥേവ, സബ്ബേ സങ്ഖാരാ സസ്സതാ ന ഹോന്തീതി. അയം ഹിസദ്ദസഹിതോ അനിച്ചതായ സബ്ബഗതത്താ സബ്ബബ്യാപീ അത്ഥന്തരന്യാസോ. വസോ അസ്സ അത്ഥീതി വാക്യം.

ഹി-രഹിതവിസേസട്ഠ

൨൪൨.

ജിനോ സംസാരകന്താരാ, ജനം പാപേതി നിബ്ബുതിം;

നനു യുത്താ ഗതി സാ’യം, വേസാരജ്ജസമങ്ഗിനം.

൨൪൨. ‘‘ജിനോ’’ഇച്ചാദി. ജിനോ സംസാരോയേവ കന്താരോ ദുഗ്ഗമത്താ, തതോ ജനം സകലമ്പി ലോകം നിബ്ബുതിം പാപേതി. നനു പസിദ്ധിയമനുമതിയം വാ. സായം ഗതിനിബ്ബുതിപാപനസങ്ഖാതാ പവത്തി, വിഗതോ സാരദോ ഭയമസ്സാതി വിസാരദോ, തസ്സ ഭാവോ നിബ്ഭയതാ [നിബ്ഭയതായ (ക॰)] വേസാരജ്ജം, തേന സമങ്ഗീനം യുത്താനം. യുത്താതി അനുരൂപാതി. അയം ഹിസദ്ദവിരഹിതോ വിസേസട്ഠോ അത്ഥന്തരന്യാസോ, വേസാരജ്ജസമങ്ഗീനമേവ തഥാഭാവതോ ന സബ്ബബ്യാപീ.

൨൪൨. ‘‘ജിനോ’’ഇച്ചാദി. ജിനോ ജനം സത്തലോകം സംസാരകന്താരാ നിബ്ബുതിം പാപേതി, സാ അയം ഗതി പവത്തി വേസാരജ്ജസമങ്ഗീനംചതുവേസാരജ്ജഗുണസമന്നാഗതാനം തഥാഗതാനം യുത്താ നനൂതി. അയം ജനാനം നിബ്ബാനം പാപനാ വേസാരജ്ജസമങ്ഗീനംയേവ ആവേണികത്താ വിസേസട്ഠോ ഹിസദ്ദരഹിതോ അത്ഥന്തരന്യാസോ. വിഗതോ സാരദോ ഭയം അസ്സേതി ച, കസ്സ ഭാവോതി ച, തേന സമങ്ഗിനോതി ച വാക്യം. നനൂതി പസിദ്ധിയം അനുമതിയം വാ വത്തതേ. ദ്വിന്നമ്പി അത്ഥോ വുത്തനയേന ഞാതബ്ബോ.

ഹി-സഹിതവിസേസട്ഠ

൨൪൩.

സുരത്തം തേ’ധരപുടം, ജിന രഞ്ജേതി മാനസം;

സയം രാഗപരീതാ ഹി, പരേ രഞ്ജേന്തി സങ്ഗതേ.

൨൪൩. ‘‘സുരത്ത’’മിച്ചാദി. ജിന തേ തവ സുരത്തം ബിമ്ബഫലസമാനവണ്ണത്താ അധരപുടം മാനസം പസ്സതം യേസം കേസഞ്ചി രഞ്ജേതി പീണേതീതി. ഹി സമത്ഥനേ, തഥാ ഹീതി അത്ഥോ. സയം യേന കേനചി രാഗേന രത്തവണ്ണേന അനുരാഗേന വാ പരീതാ ഗതാ സങ്ഗതേ അത്തനാ സംസട്ഠേ പരേ അഞ്ഞേ രഞ്ജേന്തി രത്തവണ്ണേ അനുരത്തേ വാ കരോന്തീതി സസിലേസോ സാധനോ. അയഞ്ച ഹിസദ്ദസഹിതോ വിസേസട്ഠോ അത്ഥന്തരന്യാസോ തഥാഭാവസ്സ തഥാവിധാനമേവ സമ്ഭവതോ.

൨൪൩. ‘‘സുരത്ത’’മിച്ചാദി. ഭോ ജിന തേ തവ സുരത്തം അധരപുടം ഓട്ഠയുഗളം മാനസം പസ്സന്താനം [പസന്നചിത്തം (ക॰)] ചിത്തം രഞ്ജേതി പീണയതി. ഹി തഥേവ, സയം രാഗപരീതാ രത്തവണ്ണേന അനുരാഗേന വാ യുത്താ സങ്ഗതേ അത്തനാ സംസട്ഠേ പരേ അഞ്ഞേ രഞ്ജേന്തി രത്തവണ്ണേ അനുരത്തേ വാ കരോന്തി. ഇദം തേസം സഭാവമേവേതി. അയം ഈദിസാനമേവ ആവേണികത്താ വിസേസട്ഠോ ഹിസദ്ദസഹിതോ അത്ഥന്തരന്യാസോ. പുടസദിസത്താ അധരോ ഏവ പുടമിതി ച, രാഗേന പരീതാ യുത്താതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൨൪൪.

വാച്ചേ ഗമ്മേ’ഥ വത്ഥൂനം,

സദിസത്തേ പഭേദനം;

ബ്യതിരേകോ’യ’മപ്യേ’കോ-

ഭയഭേദാ ചതുബ്ബിധോ.

൨൪൪. ബ്യതിരേകവികപ്പമാഹ ‘‘വാച്ചേ’’ഇച്ചാദിനാ. വത്ഥൂനം വത്തുമിച്ഛിതാനം കേസഞ്ചി വത്ഥൂനം സദിസത്തേ കഥഞ്ചി വത്ഥൂനം തുല്യത്തേ വാച്ചേ സദ്ദേന വാചകേന പടിപാദിതേ അഥ ഗമ്മേ അസദ്ദപടിപാദിതേ സബ്ബത്ഥബലേന പകരണാദിനാ ഞാതേ വാ, ന കേവലം സദ്ദപടിപാദിതേ. പഭേദനം തേസമേവ വത്ഥൂനം വിസേസകഥനം ബ്യതിരേകോ ബ്യതിരേചനം പുഥക്കരണന്തി കത്വാ. അയം ബ്യതിരേകോപി ഏകോഭയഭേദാ ഏകബ്യതിരേകോ ഉഭയബ്യതിരേകോതി വാച്ചഗമ്മാനം പച്ചേകം വിസേസേന ചതുബ്ബിധോ.

൨൪൪. ഇദാനി ബ്യതിരേകം ദസ്സേതി ‘‘വാച്ചേ’’ഇച്ചാദിനാ. വത്ഥൂനം വത്തുമിച്ഛിതാനം കേസഞ്ചി പദത്ഥാനം സദിസത്തേ യേന കേനചി ആകാരേന സമാനത്തേ വാച്ചേ വാചകസദ്ദേന പടിപാദനീയേ അഥ പുന ഗമ്മേ തസ്മിംയേവ സദിസത്തേ അത്ഥസത്തിസങ്ഖാതസാമത്ഥിയേന ഗമ്മമാനേ പഭേദനം തേസംയേവ വത്ഥൂനം നാനത്തകഥനം ബ്യതിരേകോ നാമ. അയമ്പി ബ്യതിരേകോ ഏകോഭയഭേദാ ബ്യതിരേചനസങ്ഖാതപുഥക്കരണസാമഞ്ഞേന അഭിന്നോപി വാച്ചഗമ്മാനം ദ്വിന്നം പച്ചേകമേവ ഏകബ്യതിരേകോ ഉഭയബ്യതിരേകോതി വിസേസേന ചതുബ്ബിധോ ഹോതി. സദിസാനം ഭാവോതി ച, പകാരേന ഭേദനം കഥനമിതി ച, ബ്യതിരേചനം പുഥക്കരണമിതി ച, ഏകോ ച ഉഭയോ ചാതി ച, തേസം ഭേദോ വിസേസനന്തി ച വിഗ്ഗഹോ.

വാച്ചഏകബ്യതിരേക

൨൪൫.

ഗമ്ഭീരത്തമഹത്താദി-

ഗുണാ ജലധിനാ ജിന;

തുല്യോ ത്വ’മസി ഭേദോ തു,

സരീരേനേ’ദിസേന തേ.

൨൪൫. ഉദാഹരതി ‘‘ഗമ്ഭീര’’ഇച്ചാദി. ത്വം ഗമ്ഭീരത്തം അഗാധതാ അജ്ഝാസയവിസിട്ഠതാ ച മഹത്തം വേപുല്ലം ഗുണമഹന്തതാ ച തം ആദി യസ്സ ഉപകാരിതാദിനോ, തസ്മാ ഗുണാ ജലധിനാ സാഗരേന തുല്യോ. ‘‘അസീ’’തിസദ്ദപടിപാദിതം സദിസത്തം വുത്തം. ഭേദം ദസ്സേതി ‘‘ഭേദോ തു’’ഇച്ചാദിനാ. ഭേദോ തു വിസേസോ പന സാഗരേന സഹ ഈദിസേന ദിസ്സമാനേന കരചരണാദിമതാ രുചിരേന തേ സരീരേനേവ ഹേതുനാ, നാഞ്ഞഥാ, തസ്സേദിസം സരീരം നത്ഥീതി. സദിസത്തേ പടിപാദിതേ ഏകബ്യതിരേകോയം ഏകസ്മിം ജിനേ വത്തമാനേന ധമ്മേന ഉപമേയ്യോപമാനഭൂതജിനസാഗരാനം തസ്സ ഭേദസ്സ പതീയമാനത്താ.

൨൪൫. ഇദാനി തമുദാഹരതി ‘‘ഗമ്ഭീരത്തി’’ച്ചാദിനാ. ഹേ ജിന ത്വം ഗമ്ഭീരത്തമഹത്താദിഗുണാ ജലധിനാ തുല്യോ അസി. ഇമിനാ വാക്യേന ജിനസാഗരാനം ദ്വിന്നം സദ്ദേന വാച്ചസദിസത്തം വുത്തം. ഭേദോ തു സാഗരേന സഹ തവ വിസേസോ പന തേ തുയ്ഹം ഈദിസേന ഏവരൂപേന ദിസ്സമാനഹത്ഥപാദാദിഅവയവയുത്തേന സരീരേനസരീരഹേതുനാ ഹോതി. ദ്വിന്നം വത്ഥൂനം വത്തബ്ബസദിസത്തം വത്വാ ഇമിനാ വാക്യേന ‘‘ഈദിസേന സരീരേനാ’’തി ഏകസ്മിംയേവ ജിനപദത്ഥേ വിസേസകഥനേന ജലധിതോ ജിനപദത്ഥസ്സ വിസും കതത്താ സദിസത്തേ സദ്ദേന വാച്ചേ സതി അയമേകബ്യതിരേകോ നാമ. ഗമ്ഭീരസ്സ ഗമ്ഭീരഗുണയുത്തസ്സ സാഗരസ്സ വാ ഗമ്ഭീരജ്ഝാസയസമങ്ഗിനോ ജിനസ്സ വാ ഭാവോതി ച, മഹതോ പകതിയാ മഹതോ സാഗരസ്സ വാ ഗുണേഹി മഹതോ ജിനസ്സ വാ ഭാവോതി ച, ഗമ്ഭീരത്തഞ്ച മഹത്തഞ്ചാതി ച, തം ആദി യസ്സ ഉപകാരിതാദിനോതി ച, സോ ച സോ ഗുണോ ചേതി ച വാക്യം.

വാച്ചഉഭയബ്യതിരേക

൨൪൬.

മഹാസത്താ’തിഗമ്ഭീരാ, സാഗരോ സുഗതോപി ച;

സാഗരോ’ഞ്ജനസങ്കാസോ, ജിനോ ചാമീകരജ്ജുതി.

൨൪൬. ‘‘മഹാ’’ഇച്ചാദി. സാഗരോ സുഗതോപി ചാതി തേ ഉഭോ മഹന്താ സത്താ മകരാദയോ യത്ഥ സാഗരേ, മഹന്തം വാ സത്തം സമ്മപ്പധാനം യസ്സ സുഗതസ്സ, അതിഗമ്ഭീരാ അതിസയേന അഗാധാ ഇതി. സദിസതാഭേദമാഹ ‘‘സാഗരോ’’ഇച്ചാദിനാ. സാഗരോ അഞ്ജനസങ്കാസോ അഞ്ജനേന തുല്യോ, കണ്ഹോതി വുത്തം ഹോതി. ജിനോ തു ചാമീകരസ്സ സുവണ്ണസ്സേവ ജുതി സോഭാ അസ്സേതി ചാമീകരജ്ജുതി. വാച്ചേ സദിസത്തേ ഉഭയബ്യതിരേകോയം ഉഭയത്ഥ വത്തമാനേന ഗുണേന ഉഭിന്നമുപമാനോപമേയ്യാനം ഭേദസ്സ പതീയമാനത്താ.

൨൪൬. ‘‘മഹാ’’ഇച്ചാദി. സാഗരോ സുഗതോപി ചാതി ഇമേ ദ്വേ മഹാസത്താ കമേന തിമിതിമിങ്ഗലാദിമഹാസത്താ ച, ലാഭാലാഭാദീസു അനഞ്ഞസാധാരണത്താ മഹന്തതാദിഭാവസങ്ഖാതസദിസത്തയുത്താ ച, അതിഗമ്ഭീരാ അവഗാഹിതുമസക്കുണേയ്യത്താ ച, അജ്ഝാസയഗമ്ഭീരത്താ ച ദ്വേപി അതിഗമ്ഭീരാ ഹോന്തി. തേസു സാഗരോ അഞ്ജനസങ്കാസോ, ജിനോ ചാമീകരജ്ജുതി സുവണ്ണസദിസകന്തിയുത്തോ ഹോതി. ഏത്ഥ പുബ്ബദ്ധേന ദ്വിന്നം വത്ഥൂനം സദിസത്തം വത്വാ അപരദ്ധേന തദുഭയവത്ഥുഗതവിസേസേന തേസം ദ്വിന്നമഞ്ഞമഞ്ഞതോ വിസേസിതത്താ സദിസത്തേ സദ്ദേന വത്തബ്ബേ സതി അയം ഉഭയബ്യതിരേകോ നാമ. മഹന്താ സത്താ മച്ഛകച്ഛപാദയോ യത്ഥ സാഗരേതി വാ, മഹന്തം സത്തം സമാനഭാവോ യസ്സ സുഗതസ്സാതി വാ, അതിസയേന ഗമ്ഭീരാതി ച, അഞ്ജനേന സങ്കാസോ സദിസോതി ച, ചാമീകരസ്സ ഇവ ജുതി അസ്സേതി ച വാക്യം.

ഗമ്മഏകബ്യതിരേക

൨൪൭.

ന സന്താപാപഹം നേവി-ച്ഛിതദം മിഗലോചനം;

മുനിന്ദ നയനദ്വന്ദം, തവ തഗ്ഗുണഭൂസിതം.

൨൪൭. ‘‘നി’’ച്ചാദി. മിഗസ്സ ലോചനം സന്താപം കിലേസപരിളാഹം അപഹനതി ഹിംസതീതി സന്താപാപഹം ന ഭവതി. നേവ ഇച്ഛിതം സഗ്ഗമോക്ഖസമ്പത്തിം ദദാതീതി നേവിച്ഛിതദം. മുനിന്ദ തവ നയനാനം ദ്വന്ദം യുഗളം തു തേഹി യഥാവുത്തേഹി സന്താപാപഹത്തഇച്ഛിതദത്തഗുണേഹി ഭൂസിതമലങ്കതം. ഏത്ഥ പന മിഗലോചനനയനാനം ദീഘത്താദിനാ സദിസത്തം പതീയതേ. ഗമ്മേ സദിസത്തേ ഏകബ്യതിരേകോയം വുത്തനയേന.

൨൪൭. ‘‘ന സന്താ’’ഇച്ചാദി. മിഗലോചനം മിഗപോതകചക്ഖുയുഗളം സന്താപാപഹം കിലേസസന്താപാപഹം ന ഹോതി. ഇച്ഛിതദം ലോകേഹി പത്ഥിതലോകിയലോകുത്തരത്ഥാനം ദായകം ന ഹോതി. ഹേ മുനിന്ദ തവ നയനദ്വന്ദം പന തഗ്ഗുണഭൂസിതം ജനസന്താപാപഹാനാദിയഥാവുത്തഗുണേഹി സോഭിതം ഹോതി, ഇഹ സന്താപാപഹനനാദീനം പടിസേധദ്വാരേന ഉപമാനോപമേയ്യഭൂതഉഭയലോചനസങ്ഖാതവത്ഥൂനം ദീഘപുഥുലതാദിസദിസധമ്മം സാമത്ഥിയേന പകാസേത്വാ അപരദ്ധേന സന്താപാപഹനനാദിഗുണഹേതു ജിനനയനാനം വിസും കതത്താ സദിസത്തേ ഗമ്മമാനേ അയമേകബ്യതിരേകോ നാമ. സന്താപം അപഹനതി ഹിം സതീതി ച, ഇച്ഛിതം ദദാതീതി ച, തേ ച തേ ഗുണാ ചാതി ച, തേഹി ഭൂസിതന്തി ച വാക്യം.

ഗമ്മഉഭയബ്യതിരേക

൨൪൮.

മുനിന്ദാനന’മമ്ഭോജ-മേസം നാനത്ത’മീദിസം;

സുവുത്താമതസന്ദായി, വദനം നേ’ദിസ’മ്ബുജം.

൨൪൮. ‘‘മുനിന്ദ’’ഇച്ചാദി. മുനിന്ദാനനം അമ്ഭോജഞ്ചേതി യാനി വത്ഥൂനി കന്താദിനാ പതീയമാനത്താ സദിസത്ഥാനി, ഏസം നാനത്തം ഭേദോ ഈദിസം. കഥം? വദനം സുവുത്താമതം സദ്ധമ്മാമതം സന്ദദാതീതി സുവുത്താമതസന്ദായി, അമ്ബുജം തു നേദിസന്തി. ഇമിനാ ഭേദേന ഇമേസം വിസദിസത്താ ‘‘ഏസ’’ന്ത്യാദിനാഹു. പതീയമാനേന സദിസാനീതി ഗമ്മേ സദിസത്തേ ഉഭയബ്യതിരേകോയം വുത്തനയേനേതി.

൨൪൮. ‘‘മുനിന്ദ’’ഇച്ചാദി. മുനിന്ദാനനം അമ്ഭോജഞ്ചേതി ഇമേസം ദ്വിന്നം നാനത്തം ഈദിസം. കഥന്തി ചേ? ഏസം ദ്വിന്നം വദനം സുവുത്താമതസന്ദായി സുട്ഠു വുത്തത്താ സുവുത്തസങ്ഖാതസ്സ സദ്ധമ്മാമതസ്സ ദായകം ഹോതി, അമ്ബുജം തു ഏദിസം ന ഈദിസം ന ഹോതി, താദിസം ധമ്മാമതം ന ദദാതീതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഏസം നാനത്തമീദിസ’’ന്തി വചനേന സുഗന്ധകന്തിമത്താദീഹി ഗുണേഹി ദ്വിന്നമ്പി ഭേദോ നത്ഥീതി ഗമ്മമാനത്താ തം പകാസേത്വാ അപരദ്ധേന വദനതോ അമ്ബുജസ്സ, അമ്ബുജതോ വദനസ്സ വിസും കതത്താ സദിസത്തേ ഗമ്മമാനേ അയമുഭയബ്യതിരേകോ നാമ. നാനാ അനേകപ്പകാരാനം ഭാവോതി ച, സാധു വുത്തമിതി ച, തമേവ അമതന്തി ച, തം സമ്മാ ദേതി സീലേനാതി ച വാക്യം.

൨൪൯.

പസിദ്ധം കാരണം യത്ഥ, നിവത്തേത്വാ’ഞ്ഞകാരണം;

സാഭാവികത്ത’മഥ വാ, വിഭാബ്യം സാ വിഭാവനാ.

൨൪൯. വിഭാവനം സമ്ഭാവേതി ‘‘പസിദ്ധ’’മിച്ചാദിനാ. യത്ഥ അലങ്കതിയം പസിദ്ധം ലോകപ്പതീതം കാരണം കിഞ്ചി നിവത്തേത്വാ നിരസ്യ അഞ്ഞം കാരണംപസിദ്ധകാരണതോ അഞ്ഞം നിമിത്തം വിഭാബ്യം അവഗമ്യതേ. യത്ഥ കാരണന്തരം നത്ഥി, തത്ഥ കാ ഗതീതി ആഹ ‘‘സാഭാവികത്ത’’ന്തിആദി. അഥ വാ പക്ഖന്തരേ, സാഭാവികം [സാഭാവികത്തം (ക॰)] ധമ്മതാസിദ്ധം, തസ്സ ഭാവോ സാഭാവികത്തം വിഭാബ്യം, സാ താദിസീ വിഭാവനാ വിഞ്ഞേയ്യാ, വിഭാവീയതേ പകാസീയതേ കാരണന്തരം സാഭാവികത്തം വാ ഏതായാതി, ഏതിസ്സന്തി വാ കത്വാ.

൨൪൯. ഇദാനി വിഭാവനം ദസ്സേതി ‘‘പസിദ്ധ’’മിച്ചാദിനാ. യത്ഥ അലങ്കാരേ പസിദ്ധം ലോകപ്പതീതം കാരണം തംതംഗുണസാധനഹേതും നിവത്തേത്വാ പടിസേധേത്വാ അഞ്ഞകാരണം ലോകപ്പസിദ്ധകാരണതോ അഞ്ഞം കാരണം, അഥ വാ നോ ചേ പസിദ്ധകാരണതോ അഞ്ഞകാരണേ ലബ്ഭമാനേ സാഭാവികത്തം ധമ്മതാസിദ്ധഗുണം വിഭാബ്യംപകാസനീയം ഹോതി, സാ വിഭാവനാ നാമ ഹോതി, കാരണന്തരവിഭാവനാ സാഭാവികവിഭാവനാതി ദുവിധാ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. അഞ്ഞഞ്ച തം കാരണഞ്ചേതി ച, സസ്സ അത്തനോ ഭാവോതി ച, തേന സമ്ഭൂതമിതി ച, തസ്സ ഭാവോതി ച, വിഭാവീയതി അഞ്ഞകാരണം സാഭാവികത്തം വാ ഏതായ വിഭാവനായ, ഏതിസ്സം വിഭാവനായന്തി ച വാതി വിഗ്ഗഹോ.

കാരണന്തരവിഭാവനാ

൨൫൦.

അനഞ്ജിതാ’സിതം നേത്തം, അധരോ രഞ്ജിതാ’രുണോ;

സമാനതാ ഭമു ചാ’യം, ജിനാ’നാവഞ്ഛിതാ തവ.

൨൫൦. ഉദാഹരതി ‘‘അനഞ്ജിത’’ഇച്ചാദി. ജിന തവ നേത്തഞ്ച അനഞ്ജിതം അഞ്ജനസലാകായ യവതട്ഠീനമഫുട്ഠമേവ അസിതം കണ്ഹം, അധരോ ച അനഞ്ജിതോയേവ ലാഖാരാഗാദിനാ അരുണോ രത്തോ, അയം ഭമു ച അനാവഞ്ഛിതാ ഉസ്സാഹേന യേന കേനചി അനാമിതാ സമാനാ സമാനതാ സുട്ഠു ആനതാ, തതോ സബ്ബം ലോകിയം തവേതി. ഏത്ഥ പസിദ്ധകാരണമഞ്ജനാദി, തന്നിവത്തനേപി കാരണന്തരമത്ഥാദിനാവഗമ്യതേ, തഞ്ച കമ്മം, കാരിയസ്സ അകാരണത്തായോഗതോതി കാരണന്തരവിഭാവനാ’യം.

൨൫൦. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘അനഞ്ജി’’ച്ചാദിനാ. ഹേ ജിന തവ നേത്തം പകതിമധുരം നയനയുഗളഞ്ച അനഞ്ജിതം വിലോചനാനം കണ്ഹത്തസാധനത്ഥം ലോകപ്പസിദ്ധഅഞ്ജനേഹി അനഞ്ജിതം സമാനം അസിതം ഭവന്തരസിദ്ധേന കുസലകമ്മേന നീലം ഹോതി, അധരോ ച അരഞ്ജിതോ കേനചി രാഗേന അരഞ്ജിതോ സമാനോ അരുണോ രത്തോഹോതി, അയം ഭമു ച അനാവഞ്ഛിതാ കേനചി വായാമേന അനാമിതാ സമാനാ സമാനതാ സുട്ഠു ആനതാ ഹോതീതി. ഏത്ഥ നയനഅധരഭമൂനം കണ്ഹരത്തകുടിലഗുണസാധനേ ലോകപ്പസിദ്ധാനി അഞ്ജനാനി കാരണാനി പടിസേധേത്വാ നേത്താദീനം അസിതാദിഭാവകഥനേനേവ കാരണവിനിമുത്തസ്സ കാരിയസ്സ ലോകേ അവിജ്ജമാനത്താ അത്ഥപ്പകരണാദിനാ അസിതാദിഭാവസ്സ കാരണം നാമ പുബ്ബജാതിയം സിദ്ധകുസലകമ്മമേവാതി പതീയമാനത്താ അയം കാരണന്തരവിഭാവനാ നാമ. ന അഞ്ജിതന്തി ച, ന രഞ്ജിതോതി ച, ന ആവഞ്ഛിതോതി ച വാക്യം. നസദ്ദോ പസജ്ജപടിസേധേ വത്തതേ. സം സമ്മാ ആനതാതി വിഗ്ഗഹോ.

സാഭാവികവിഭാവനാ

൨൫൧.

ന ഹോതി ഖലു ദുജ്ജന്യ-

മപി ദുജ്ജനസങ്ഗമേ;

സഭാവനിമ്മലതരേ,

സാധുജന്തൂന ചേതസി.

൨൫൧. ‘‘ന ഹോതി’’ച്ചാദി. ദുജ്ജനേഹി സഹ സങ്ഗമേ സമാഗമേ സത്യപി സാധുജന്തൂനം സപ്പുരിസാനം സഭാവേന താദിസേന പയോഗേന വിനാവ നിമ്മലതരേഅതിസയേന നിമ്മലേ ചേതസി ദുജ്ജന്യം സുജനേതരഭാവോ ന ഹോതി താദിസാതിസയസാധുത്തസമായോഗതോതി. ഇഹ കിഞ്ചാപി സഭാവസദ്ദേന സബ്ബഥാ ഹേതുനിവത്തനം കതം, തഥാപി യോനിസോമനസികാരാദിതഥാവിധനിമിത്തമത്ഥേവ. തഥാപി ലോകോ തമനപേക്ഖമാനോ, പസിദ്ധഞ്ച കാരണം താദിസമപസ്സന്തോ സാഭാവികം ഫലം വോഹരതി, തദനുസാരേന ച സാഭാവികം ഫലം വിഭാബ്യതേതി, അയം സാഭാവികഫലവിഭാവനാ.

൨൫൧. ‘‘ന ഹോതി’’ച്ചാദി. ദുജ്ജനസങ്ഗമേ അപി ദുജ്ജനേഹി സഹ വാസേ സതിപി സാധുജന്തൂനം സഭാവനിമ്മലതരേ കിഞ്ചി പയോഗം വിനാ പകതിയാ ഏവ അതിനിമ്മലേ ചേതസി ദുജ്ജന്യം ദുജ്ജനഗുണം ഖലു ഏകന്തേന ന ഹോതീതി. ഇഹ ചിത്തനിമ്മലഹേതുഭൂതാനം യോനിസോമനസികാരാദീനം വിജ്ജമാനത്തേപി ലോകേന തം കാരണം അനപേക്ഖിത്വാ അഞ്ഞമ്പി പസിദ്ധകാരണം ചിത്തനിമ്മലകാരണമദിസ്വാ സഭാവസിദ്ധം നിമ്മലന്തി വോഹരിയമാനത്താതേനേവ ലോകവോഹാരാനുസാരേന ‘‘സഭാവനിമ്മലതരേ’’തി സബ്ബാകാരേന കാരണം പടിസേധം കത്വാ സഭാവസിദ്ധനിമ്മലത്തസങ്ഖാതഫലസ്സ പകാസിതത്താ അയം സാഭാവികഫലവിഭാവനാ നാമ. ദുജ്ജനാനം ഭാവോതി ച, സസ്സ അത്തനോ ഭാവോതി ച, തേന നിമ്മലതരന്തി ച വാക്യം.

൨൫൨.

ജനകോ [കാരകോ (സീ॰)] ഞാപകോ ചേതി,

ദുവിധാ ഹേതവോ സിയും;

പടിസങ്ഖരണം തേസം,

അലങ്കാരതയോ’ദിതം.

൨൫൨. ഹേതും നിദ്ദിസതി ‘‘ജനകോ’’ഇച്ചാദിനാ. ജനകോ ഭാവാഭാവരൂപസ്സ നിബ്ബത്യാദികാരിയസ്സ കാരകോ ഞാപകോ വിജ്ജമാനസ്സേവ കസ്സചി സമ്ബന്ധതോ കുതോചി പടിബോധകോ ചാതി ഹേതവോ ദുവിധാ സിയും. നനു കിമേത്ഥ അസനം [ഭൂസനം (?)], കേവലം ‘‘അനേനേതം കരീയതീ’’തി സരൂപകഥനമത്ത, [ന തു (?)] വിസേസോ തു ന [ന തു (?)] കോചി വിസേസരൂപോ വാചാലങ്കാരോതി വിസേസം യോജയതി ‘‘പടീ’’തിആദിനാ. തേസം കാരിയുപ്പാദയോഗീനം ഹേതൂനം പടിസങ്ഖരണം ഉപബ്രൂഹനം വിസിട്ഠഭാവേന പരിഫുടം കത്വാ യാഥാവതോ കഥനം അലങ്കാരതായ ബന്ധഭൂസനരൂപേന ഉദിതം അഭിഹിതം വിസേസരൂപത്താ, ന പനേതേനേതം കരീയതീതി.

൨൫൨. ഇദാനി ഹേത്വാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘ജനകോ’’ച്ചാദിനാ. ജനകോ ച കസ്സചി ‘‘സത്താ അസത്താ’’തി വുത്തസ്സ ഭാവാഭാവസങ്ഖാതകാരിയസ്സ ജനകഹേതു ച ഞാപകോ ച കസ്സചി വിജ്ജമാനത്തം അഞ്ഞേന കേനചി സമ്ബന്ധേന അവബോധേന്തോ ഞാപകഹേതു ചാതി ഏവം ഹേതവോ ദുവിധാ സിയും. ഇഹ ഫലപകാസകഹേതുമ്ഹി വുച്ചമാനേ ‘‘ഇമിനാ ഹേതുനാ ഇദം ഫലം ജാത’’ന്തി സരൂപകഥനമത്തം വിനാ വിസേസരൂപാലങ്കാരോ ഇധ നത്ഥീതി ആസങ്കിയ അലങ്കാരസരൂപവിസേസോ ഏസോതി ദസ്സേതുമപരദ്ധമാഹ. തേസം ഫലപകാസനഖമാനം ഹേതൂനം പടിസങ്ഖരണം വിസിട്ഠഭാവേന പകാസം കത്വാ തത്വതോ കഥനം അലങ്കാരതായ അലങ്കാരസഭാവേന ഉദിതംപസിദ്ധം ഹോതി, കവീഹി പത്ഥിതം വാ ഹോതി. സാലിഅങ്കുരാദീനം സാലിബീജാദയോ വിയ ജന്യസ്സ അച്ചന്തോപകാരകോ ജനകഹേതു നാമ, വിജ്ജമാനഅഗ്ഗിആദീനം ധൂമാദയോ വിയ കസ്സചി വിജ്ജമാനത്തഞാപകോ ഞാപകഹേതു നാമ. അലങ്കാരസ്സ ഭാവോ അലങ്കാരതാ. അലങ്കാരതയാതി ഛന്ദം നിസ്സായ മത്താഹാനി.

൨൫൩.

ഭാവാഭാവകിച്ചവസാ,

ചിത്തഹേതുവസാപി ച;

ഭേദാ’നന്താ ഇദം തേസം,

മുഖമത്തനിദസ്സനം.

൨൫൩. ഉദാഹരതി ‘‘ഭാവ’’ഇച്ചാദി. ഭാവോ സത്താ ച, അഭാവോ അസത്താ ച, തേയേവ കിച്ചാനി തേസം വസേന ച, ചിത്താ പസിദ്ധഹേതുവിപരീതാ അച്ഛരിയാരഹാ ഹേതവോ തേസം വസേനാപി ച ഭേദാ ഹേതുവികപ്പാ അനന്താ അനവവിയോ [അനവധയോ (?)], യതോ ഏവം തസ്മാ തേസം ഹേതൂനം ഇദം മുഖമത്തനിദസ്സനം, തസ്മാ തമ്മുഖേന സക്കാ ഹേതുവിസേസേ പവിസിതുന്തി.

൨൫൩. ‘‘ഭാവാ’’ഇച്ചാദി. ഭാവാഭാവകിച്ചവസാ ഭാവഅഭാവസങ്ഖതസത്താഅസത്താക്രിയാവസേന ച, ചിത്തഹേതുവസാപി ച പസിദ്ധഹേതുനോ വിരുദ്ധേന അച്ഛരിയഹേതൂനം പഭേദേന ച, ഭേദാ ഹേതുവിസേസാ അനന്താ യസ്മാ അപരിയന്താ ഹോന്തി, തസ്മാ ഇദം വക്ഖമാനം തേസം ഹേതൂനം മുഖമത്തനിദസ്സനംഅവസേസഹേതൂനം ഓഗാഹണദ്വാരമത്തസ്സ നിദസ്സനം ഹോതി. ഭാവോ ച അഭാവോ ചാതി ച, തേയേവ കിച്ചാനീതി ച, തേസം വസോ ഭേദോതി ച, ചിത്താ വിചിത്താ ച തേ ഹേതവോ ചാതി ച, തേസം വസോതി ച, മുഖമേവ മുഖമത്തം, മുഖഞ്ച തം വാ മത്തം സാമഞ്ഞഞ്ചേതി ച, തസ്സ നിദസ്സനമിതി ച വാക്യം. മത്തസദ്ദോ അവധാരണേ സാമഞ്ഞേ വാ വത്തതേ.

൨൫൪.

പരമത്ഥപകാസേക-

രസാ സബ്ബമനോഹരാ;

മുനിനോ ദേസനാ’യം മേ,

കാമം തോസേതി മാനസം.

ഭാവകിച്ചോ കാരകഹേതു.

൨൫൪. ഉദാഹരതി ‘‘പരമത്ഥ’’ഇച്ചാദി. പരമത്ഥസഭാവസ്സ നാമരൂപാദിനോ പകാസോയേവ ഏകരസോ അസഹായകിച്ചം യസ്സാ സാ താദിസീ. സബ്ബേസം മനോ ഹരതീതി സബ്ബമനോഹരാ മുനിനോ അയം ദേസനാ മേ മാനസം ചിത്തം കാമമേകന്തേന തോസേതീതി അയം ഭാവകിച്ചോ കാരകഹേതു സന്തോസസത്തായ കാരണതോ.

൨൫൪. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘പരമത്ഥ’’ഇച്ചാദിനാ. പരമത്ഥപകാസേകരസാ നാമരൂപഖന്ധആയതനാദിഉത്തമത്ഥാനം പകാസനസങ്ഖാത അസഹായകിച്ചവതീ സബ്ബമനോഹരാ വോഹാരാനുരൂപേന വിസയഭാവൂപഗമനേന സബ്ബേസം മനോഹരാ മുനിനോ അയം ദേസനാ മേ മയ്ഹം മാനസം കാമം ഏകന്തേന തോസേതീതി. ബുദ്ധസ്സ ധമ്മദേസനാ പുബ്ബേ അവിജ്ജമാനസ്സ സന്തോസസ്സ സത്താസങ്ഖാതസമുപ്പാദം കരോതീതി കാരകഹേതു നാമ ഹോതി. സാ ച ദേസനാ ‘‘മാനസം തോസേതീ’’തി ഏത്തകേന അദസ്സേത്വാ ‘‘പരമത്ഥപകാസേകരസാ’’തി സവിസേസനം കത്വാ വുത്തത്താ അലങ്കാരോതി അഭിമതാ. ഏകോ ച സോ രസോ ചേതി ച, പരമത്ഥപകാസോയേവ ഏകരസോ ഏകകിച്ചമസ്സേതി ച വിഗ്ഗഹോ. ഭാവകിച്ചോ ഭാവസങ്ഖാതം സത്താകിച്ചം കത്വാ പവത്തോ കാരകഹേതു ജനകഹേതു.

൨൫൫.

ധീരേഹി സഹ സംവാസാ, സദ്ധമ്മസ്സാ’ഭിയോഗതോ;

നിഗ്ഗഹേനി’ന്ദ്രിയാനഞ്ച, ദുക്ഖസ്സു’പസമോ സിയാ.

അഭാവകിച്ചോ കാരകഹേതു.

൨൫൫. ‘‘ധീരേഹി’’ച്ചാദി. ധീരേഹി സപ്പഞ്ഞേഹി സഹ സംവാസാ സംസഗ്ഗേന ച, സദ്ധമ്മസ്സ സമ്ബുദ്ധദേസിതസ്സ അഭിയോഗതോ അഭ്യാസേന ച, ഇന്ദ്രിയാനംചക്ഖാദീനം നിഗ്ഗഹേന വിസയപ്പവത്തിനിരോധരൂപേന വിജയേന ച ഹേതുനാ ദുക്ഖസ്സ പഞ്ചക്ഖന്ധസങ്ഖതസ്സ അനുപ്പാദനിരോധസങ്ഖാതോ ഉപസമോ സിയാഭവേയ്യാതി അയം അഭാവകിച്ചോ കാരകഹേതു അനുപ്പാദനിരോധസങ്ഖാതസ്സ അഭാവസ്സ കാരണതോ.

൨൫൫. ‘‘ധീരേഹി’’ച്ചാദി. ധീരേഹി സഹ സംവാസാ സമഗ്ഗവാസേന ച, സദ്ധമ്മസ്സ ബുദ്ധദേസിതസ്സ അഭിയോഗതോ നിരന്തരാഭ്യാസേന ച, ഇന്ദ്രിയാനംചക്ഖുആദീനം നിഗ്ഗഹേന രൂപാദിആരമ്മണേസു സുഭാദിഗ്ഗഹണസ്സ നിവാരണേന ചാതി ഇമേഹി കാരണേഹി ദുക്ഖസ്സ ഖന്ധായതനാദികസ്സ ഉപസമോഅനുപ്പാദനിരോധോ ഖന്ധപരിനിബ്ബാനം വാ സിയാതി. അഭിണ്ഹസോ യോഗോതി വിഗ്ഗഹോ. അഭാവകിച്ചോ ദുക്ഖസ്സ ഉപസമസങ്ഖാതം അസത്താകിച്ചം കത്വാ പവത്തോ കാരകഹേതു അവിജ്ജമാനസങ്ഖാതായ അസത്തായ ഉപ്പാദനതോ ജനകഹേതു നാമ. അഭാവോ കിച്ചമസ്സേതി ച, കാരകോ ച സോ ഹേതു ചാതി ച വാക്യം. ഭാവകിച്ചോപി വുത്തബ്യതിരേകതോ ഞായതി.

൨൫൬.

മുനിന്ദ ചന്ദസംവാദി-കന്തഭാവോപസോഭിനാ;

മുഖേനേവ സുബോധം തേ, മനം പാപാഭിനിസ്സടം.

ഭാവകിച്ചോ ഞാപകഹേതു.

൨൫൬. ‘‘മുനിന്ദി’’ച്ചാദി. മുനിന്ദേതി ആമന്തനം. തേ തവ ചന്ദസംവാദിനാ ചന്ദസദിസേന കന്തഭാവേന ഉപസോഭിനാ സോഭമാനേന മുഖേനേവ പാപേഹി രാഗാദീഹി അഭിനിസ്സടം ബ്യപഗതം മനം ചിത്തം സുബോധം സുട്ഠു വിഞ്ഞായതീതി അയം ഭാവകിച്ചോ ഞാപകഹേതു അവബോധസത്തായ ഞാപനതോ.

൨൫൬. ‘‘മുനിന്ദ’’ഇച്ചാദി. ഹേ മുനിന്ദ തേ തവ ചന്ദസംവാദികന്തഭാവോപസോഭിനാ ചന്ദകന്തഭാവസദിസേന കന്തഭാവേന സോഭമാനേന മുഖേന മനം തുയ്ഹം ചിത്തം പാപാഭിനിസ്സടം രാഗാദീഹി കിലേസേഹി നിക്ഖന്തന്തി സുബോധം സുട്ഠു വിഞ്ഞായതീതി. ഇഹ മുഖം മനകന്തഭാവസമ്ബന്ധേന സമന്നാഗതം സയം വിജ്ജമാനമേവ കിലേസാപഗമസ്സ അവബോധസത്തം ഞാപേതീതി ഭാവകിച്ചോ ഞാപകഹേതു നാമ ജാതോ. ചന്ദേന അഭേദോപചാരതോ ചന്ദലാവണ്യേന സംവാദീ സദിസോതി ച, സോ ച സോ കന്തഭാവോ ചേതി ച, തേന ഉപസോഭിതോതി ച, പാപേഹി അഭിനിസ്സടന്തി ച വാക്യം.

൨൫൭.

സാധുഹത്ഥാരവിന്ദാനി, സങ്കോചയതിതേ കഥം;

മുനിന്ദ ചരണദ്വന്ദ-രാഗബാലാതപോ ഫുസം.

അയുത്തകാരീ ചിത്തഹേതു.

൨൫൭. ‘‘സാധു’’ഇച്ചാദി. മുനിന്ദ തേ ചരണാനം ദ്വന്ദസ്സ രാഗോ ബാലോ ച സോ ആതപോ ചേതി രാഗബാലാതപോ തരുണകിരണസമൂഹോ ലോഹിതത്താദിനാ സാധൂനം ഹത്ഥാരവിന്ദാനി കന്താദിനാ ഫുസം വിസാരിത്തേനാ’മസന്തോ കഥം സങ്കോചയതി മകുലയതി, അഞ്ജലിപണാമബന്ധേന അയുത്തമേതം. ബാലാതപോ ഹി പദുമാനമുമ്മീലനഹേതു, അയം തു അപുബ്ബോ ബാലാതപോ യോ പദുമാനി നിമീലേതീതി അനുചിതകാരിയകാരണാ അയുത്തകാരീ ചിത്തഹേതു, ഏവംവിധോ വിഞ്ഞേയ്യോ ഭാവകിച്ചത്തേപീതി.

൨൫൭. ‘‘സാധു’’ഇച്ചാദി. ഹേ മുനിന്ദ തേ തവ ചരണദ്വന്ദരാഗബാലാതപോ പാദയുഗളസ്സ അരുണവണ്ണസങ്ഖതഅഭിനവസൂരിയകിരണോ സാധുഹത്ഥാരവിന്ദാനിസുജനാനം കരപദുമാനി ഫുസം അത്തനോ സബ്ബബ്യാപിത്താ ഫുസന്തോ കഥം സങ്കോചയതി കരസമ്പുടരൂപേന മകുലയതീതി. ബാലാതപോ നാമ പദുമവികസനം വിനാ സങ്കോചനം ന കരോതി, ഏസോ ആതപോ അച്ഛരിയോ വിചിത്തോതി ഗമ്യമാനത്താ അയുത്തസങ്കോചസത്താകരണതോ അയം അയുത്തകാരീ ചിത്തഹേതു നാമ. അയുത്തം കരോതീതി ച, ചിത്തഞ്ച തം ഹേതു ചാതി ച വാക്യം.

൨൫൮.

സങ്കോചയന്തി ജന്തൂനം, പാണിപങ്കേരുഹാനി’ഹ;

മുനിന്ദചരണദ്വന്ദ-നഖചന്ദാന’മംസവോ.

യുത്തകാരീ ചിത്തഹേതു.

൨൫൮. ‘‘സങ്കോചയന്തി’’ച്ചാദി. മുനിന്ദസ്സ പാദാനം ദ്വന്ദേ നഖാ ഏവ ചന്ദാ കന്താദിനാ തേസം അംസവോ കിരണാ ഇഹ ലോകേ ജന്തൂനം സത്താനം പാണയോ ഏവ പങ്കേരുഹാനി കന്താദിനാ സങ്കോചയന്തി പണാമകരണസമ്പുടരൂപേന മിലീയന്തീതി [മിലായയന്തീതി (?)] യുത്തകാരീ ചിത്തഹേതു ചന്ദതോ പങ്കജസങ്കോചസ്സ ഉചിതത്താ. വുത്തനയേപീതി.

൨൫൮. ‘‘സങ്കോ’’ഇച്ചാദി. മുനിന്ദചരണദ്വന്ദനഖചന്ദാനം സമ്ബുദ്ധസ്സ പാദദ്വന്ദേ നഖാവലിസങ്ഖാതാനം ചന്ദാനം അംസവോ രംസയോ ഇഹ ലോകേ ജന്തൂനം പാണിപങ്കേരുഹാനി സങ്കോചയന്തി കരസമ്പുടാകാരേന സങ്കോചയന്തി മകുലം കരോന്തീതി. ചന്ദകിരണേഹി കത്തബ്ബായ ഏവ പദുമസങ്കോചസത്തായ കതത്താ ച, പകതിചന്ദകിരണകത്തബ്ബകിച്ചസ്സ ചന്ദമരീചിസമാനഅഞ്ഞാദിട്ഠപുബ്ബവിചിത്രഅംസൂഹി കതത്താ ച അയം യുത്തകാരീ ചിത്തഹേതു നാമ. പാണയോ ച തേ പങ്കേരുഹാനി ചേതി ച, മുനിന്ദസ്സ ചരണദ്വന്ദമിതി ച, തസ്മിം നഖാനീതി ച, തേവ ചന്ദാതി ച വാക്യം.

൨൫൯.

ഉദ്ദിട്ഠാനം പദത്ഥാനം, അനുദ്ദേസോ [അനുദേസോ (?)] യഥാക്കമം;

സങ്ഖ്യാന’മിതി നിദ്ദിട്ഠം, യഥാസങ്ഖ്യം കമോപി ച.

൨൫൯. കമം വിവരിതുമുപക്കമതി ‘‘ഉദ്ദിട്ഠാന’’മിച്ചാദി. ഉദ്ദിട്ഠാനം പുബ്ബേ വുത്താനം പദത്ഥാനം വത്ഥൂനം കേസഞ്ചി യഥാക്കമം ഉദ്ദേസക്കമാനതിക്കമേന അനുദ്ദേസോ പുന അത്ഥന്തരനിദ്ദേസനയേന അനുകഥനം [കഥനം (?)] ‘‘സങ്ഖ്യാന’’മിത്യപി ച, ‘‘യഥാസങ്ഖ്യ’’മിത്യപി ച നിദ്ദിട്ഠം വുത്തം. വിധേയ്യത്താ തേസം പധാനത്തമിതി തദപേക്ഖായ നപുംസകത്തം, അനുവദിതബ്ബത്താനുദ്ദേസസ്സാപ്പധാനത്തമിതി ന പുല്ലിങ്ഗപരിഗ്ഗഹോ. ‘‘കമോ’’ഇച്ചപി നിദ്ദിട്ഠോതി ലിങ്ഗവിപരിണാമോ.

൨൫൯. ഇദാനി കമാലങ്കാരം ഉദ്ദിസതി ‘‘ഉദ്ദിട്ഠാന’’മിച്ചാദിനാ. ഉദ്ദിട്ഠാനം പഠമകഥിതാനം പദത്ഥാനം യഥാക്കമം ഉദ്ദിട്ഠക്കമമനതിക്കമ്മ അനുദ്ദേസോ അത്ഥന്തരം നിസ്സായ പുനകഥനം ‘‘സങ്ഖ്യാന’’മിതി ച, ‘‘യഥാസങ്ഖ്യ’’മിതി ച നിദ്ദിട്ഠം, കമോപി ച നിദ്ദിട്ഠോ. ഏത്ഥ പസിദ്ധം അനുദ്ദേസം പുബ്ബദ്ധേന അനുവദിത്വാ അപ്പസിദ്ധം കമമ്പി കമപരിയായം സങ്ഖ്യാനയഥാസങ്ഖ്യദ്വയമ്പി അപരദ്ധേന വിദധാതി. ഏത്ഥ വിധാതബ്ബം ദസ്സേതും അനുവാദസ്സ ആഹരിയമാനത്താ അനുവാദോ അപ്പധാനോ, വിധാതബ്ബോ പധാനോ. യഞ്ഹി വിധാതബ്ബം, തം പധാനം, ഇതരമപ്പധാനന്തി ഇമിനാ കാരണേന വുച്ചതി. തസ്മാ ‘‘നിദ്ദിട്ഠ’’ന്തി ‘‘സങ്ഖ്യാനം, യഥാസങ്ഖ്യ’’ന്തി ദ്വയം അപേക്ഖായ (തസ്സ അപ്പധാനത്താ) [ഇദം പദദ്വയം സീഹളബ്യാഖ്യായം ന ദിസ്സതി] നപുംസകം ഹോതി. ‘‘കമോ’’തി അപേക്ഖായ ‘‘നിദ്ദിട്ഠോ’’തി പുല്ലിങ്ഗോ ഹോതി. അപ്പധാനോ അനുദ്ദേസോതി നാപേക്ഖതി. കമമനതിക്കമ്മാതി ച, സങ്ഖ്യായ അനഭിക്കമോതി ച വാക്യം.

൨൬൦.

ആലാപഹാസലീലാഹി, മുനിന്ദ വിജയാ തവ;

കോകിലാ കുമുദാനി ചോ-പസേവന്തേ വനം ജലം.

൨൬൦. തമുദാഹരതി ‘‘ആലാപി’’ച്ചാദിനാ. മുനിന്ദ തവ ആലാപഹാസാ ച തേസം ലീലാഹി, ഉദ്ദേസോയം. വിജയാ കോകിലകുമുദാനം പരാഭവേന കോകിലാ കരവീകാ കുമുദാനി ച, യഥോദ്ദേസമനുദ്ദേസോയം വുത്താപേക്ഖായ. വക്ഖമാനാപേക്ഖായ തു അയമ്പി ഉദ്ദേസോവ, ‘‘കോകിലാ വനം, കുമുദാനി ജല’’മിതി യഥോദ്ദേസമനുദ്ദേസോയം. ഉപസേവന്തേ ഇവ നിസ്സയന്തി മഞ്ഞേ. ഇതി വത്ഥുതോ ഏവ സമ്ഭവോ ഇവേതി പരികപ്പതേ. യജ്ജേവം പരികപ്പനായ കഥം യഥാസങ്ഖ്യന്തി ചേ? അത്രോച്ചതേ – യത്ഥാലങ്കാരന്തരമപി പതീയതേ. തത്ഥുദ്ദേസാനുരൂപാനുദ്ദേസസമ്ഭവേ സങ്ഖ്യാനമേവാലങ്കാരോ വോഹരീയതേ തസ്സേവ മുഖ്യതോ വത്തുമിച്ഛിതത്താ. യത്ഥാലങ്കാരന്തരം ന ഗമ്യതേ, തത്ഥ അച്ചന്തമേവ കമോതി വിഞ്ഞേയ്യം.

൨൬൦. ഉദാഹരതി ‘‘ആലാപി’’ച്ചാദിനാ. ഹേ മുനിന്ദ തേ തവ ആലാപഹാസലീലാഹി മധുരസരലീലാഹി സദ്ധിം മന്ദഹസിതലീലാഹി സഞ്ജാതാ വിജയാ ജയഹേതു കോകിലാ കരവീകാ ച കുമുദാനി കേരവാനി ച വനം ജലഞ്ച കമേന ഉപസേവന്തേ ഇവ നിസ്സയം കരോന്തീതി മഞ്ഞേതി. ഏത്ഥ ‘‘ആലാപഹാസലീലാഹീ’’തി ഉദ്ദേസോ, ‘‘കോകിലാ കുമുദാനീ’’തി വുത്താപേക്ഖായ അനുദ്ദേസോ, ‘‘വനം ജല’’ന്തി വക്ഖമാനാപേക്ഖായ ഉദ്ദേസോവ ഹോതി, തത്വതോ ഈദിസവിജയേന കോകിലാദീനം വനാദിനിസ്സയകാരണാഭാവതോ ഇവസദ്ദപയോഗേന നിദ്ദിട്ഠോ. ഏവം സതി അയം പരികപ്പനാ ന ഭവതി. കസ്മാ? നാനാലങ്കാരസന്നിപാതേ സതി യോ യോ അലങ്കാരോ വത്തുനാ ഇച്ഛിതോ, തസ്സേവ മുഖ്യതോ വോഹരീയമാനത്താ. ഏവം പരികപ്പനാലങ്കാരസംസഗ്ഗേ സതിപി ഉദ്ദേസക്കമേന ദസ്സിതസ്സ അനുദ്ദേസസ്സ മുഖ്യത്താ അയം കമാലങ്കാരോ നാമ. ഈദിസഞ്ഞമ്പി ഏവമേവ ദട്ഠബ്ബം. ആലാപോ ച ഹാസോ ചേതി ച, തേസം ലീലായോതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൨൬൧.

സിയാ പിയതരം നാമ, അത്ഥരൂപസ്സ കസ്സചി;

പിയസ്സാ’തിസയേനേ’കം, യം ഹോതി പടിപാദനം.

൨൬൧. പിയതരമാഹരതി ‘‘സിയാ’’ഇച്ചാദിനാ. അതിസയേന പിയസ്സ കസ്സചി അത്ഥരൂപസ്സ അഭിധേയ്യസഭാവസ്സ യം പടിപാദനമാഖ്യാനം ഹോതി, ഏതം പിയതരം നാമ സിയാ.

൨൬൧. ഇദാനി പിയതരാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘സിയാ’’ഇച്ചാദിനാ, അതിസയേന പിയസ്സ കസ്സചി അത്ഥരൂപസ്സ അഭിധേയ്യസഭാവസ്സ യം പടിപാദനം കഥനം ഹോതി, ഏതം പടിപാദനം പിയതരം നാമ പിയതരാലങ്കാരോ നാമ ഹോതി. അതിസയേന പിയന്തി ച, അത്ഥോ ഏവ രൂപം സഭാവോതി ച വാക്യം.

൨൬൨.

പീതി യാ മേ സമുപ്പന്നാ, സന്ത സന്ദസ്സനാ തവ;

കാലേനാ’യം ഭവേ പീതി, തവേവ പുന ദസ്സനാ.

൨൬൨. ഉദാഹരതി ‘‘പീതി’’ച്ചാദി. സന്ത സപ്പുരിസ മഹാമുനി തവ സന്ദസ്സനാ ചക്ഖുപഥാപാഥമത്തേന മധുരകഥാസവനാ യാ പീതി മേ മമ സമുപ്പന്നാ, അയം പീതി കാലേന ഈദിസേന സുഖേന [സുഖണനേ (?)] തവേവ നാഞ്ഞസ്സ കസ്സചി, കോ ഹി നാമോഞ്ഞോ തവാദിസോതി, പുന ദസ്സനാ ഭവേയ്യാതി.

൨൬൨. ‘‘പീതി’’ച്ചാദി. ഹേ സന്ത സപ്പുരിസ തഥാഗത തവ സന്ദസ്സനാ മമ നേത്തേ ആപാഥഗമനതോ യാ പീതി മേ സമുപ്പന്നാ, അയം പീതി കാലേന ഈദിസക്ഖണേന തയാ സദിസസ്സ അഞ്ഞസ്സാഭാവാ തവേവ പുന ദസ്സനാ ദസ്സനതോ ഭവേതി. ഏത്ഥ പീതിയാ’തിസയഹേതുഭൂതം അതിഇട്ഠാരമ്മണഞ്ച ദസ്സനേ അതിഗേധഞ്ച പകാസനേന അതിപീതീതി പദത്ഥം [അതിപിയം പീഭിപദത്ഥം (ക॰)], പകാസിതം ഹോതി. ‘‘അയം പീതി ഭവേ’’തി പുബ്ബകാലേ ഉപ്പന്നപീതിയാ പുനാസമ്ഭവതോ തംസദിസായേവ പീതി ഗഹിതാ യഥാ ‘‘സോയേവ വട്ടകോ [വദ്ധകോ (സീ॰ ബ്യാഖ്യായം)], താനിയേവ ഓസധാനീ’’തി.

൨൬൩.

വണ്ണിതേനോ’പമാനേന, വുത്യാ’ധിപ്പേതവത്ഥുനോ;

സമാസവുത്തി നാമാ’യം, അത്ഥസങ്ഖേപരൂപതോ.

൨൬൩. സമാസവുത്തിംവത്തുമാഹ ‘‘വണ്ണിതേനി’’ച്ചാദി. വണ്ണിതേന പസംസിതേന ഉപമാനേന അധിപ്പേതസ്സ മനസി നിഹിതസ്സ വത്ഥുനോ അത്ഥസ്സ വുത്യാകഥനേന അയം വുത്തലക്ഖണാ സമാസവുത്തി നാമ. കസ്മാ? അത്ഥസ്സ വത്തുമിച്ഛിതസ്സ സങ്ഖേപോ സങ്ഖിപിത്വാ കഥനം രൂപം സഭാവോ, തസ്മാ തതോയമന്വത്ഥസഞ്ഞാ സങ്ഖേപവുത്തി സമാസവുത്തീതി കത്വാ. കസ്മാ? അയം ഗുണീഭൂതാ സകത്ഥാ അത്ഥന്തരം വിദധാതി, ന തു സകത്ഥപധാനാ.

൨൬൩. ഇദാനി സമാസവുത്തിം നിദ്ദിസതി ‘‘വണ്ണിതേ’’ച്ചാദിനാ. വണ്ണിതേന പസംസിതേന ഉപമാനേന ഉപമാനവത്ഥുനാ കരണഭൂതേന അധിപ്പേതവത്ഥുനോഇച്ഛിതത്ഥസ്സ വുത്യാ കഥനേന അത്ഥസങ്ഖേപരൂപതോ വത്തുമിച്ഛിതത്ഥസ്സ സങ്ഗഹരൂപത്താ അയം യഥാവുത്തലക്ഖണാ സമാസവുത്തി നാമ ഹോതി. ഏത്ഥ വത്തുമിച്ഛിതത്ഥം സങ്ഗഹേത്വാ മനസി കത്വാ തസ്സ ഉപമാഭൂതത്ഥസ്സ വണ്ണനായ മനസി കതസ്സ പകാസനതോ അയം സമാസവുത്തി നാമ. ഏതിസ്സാ പദാഭിഹിതോ സകത്ഥോ അപ്പധാനോ, ഗമ്മമാനത്ഥോ പന പധാനോ ഹോതി. അധിപ്പേതഞ്ച തം വത്ഥു ചേതി ച, സമാസേന സങ്ഖേപേന വുത്തി കഥനമിതി ച, സങ്ഖേപോയേവ രൂപം സരൂപന്തി ച, അത്ഥസ്സ സങ്ഖേപരൂപന്തി ച വിഗ്ഗഹോ.

൨൬൪.

സാ’യം വിസേസ്യമത്തേന, ഭിന്നാ’ഭിന്നവിസേസനാ;

അത്ഥേവ അപരാപ്യ’ത്ഥി, ഭിന്നാഭിന്നവിസേസനാ.

൨൬൪. തസ്സാ പഭേദം ദസ്സേതി ‘‘സായ’’മിച്ചാദിനാ. സാ അയം സമാസവുത്തി യംകിഞ്ചി വത്ഥു സാമഞ്ഞാകാരപ്പതീതം ‘‘ഈദിസമിദം നാഞ്ഞഥാ’’തി കുതോചി ബ്യവച്ഛിജ്ജതേ കേനചി ഗുണാദിനാ വവത്ഥാപീയതേ, തം വിസേസ്യം, തമേവ മത്തം വിസേസനഭേദബ്യവച്ഛേദതോ, തേന. ഭിന്നാ അതുല്യാ അവയവധമ്മസ്സ സമുദായേ വത്തനതോ. അഭിന്നം തുല്യാകാരം വിസേസനം യസ്സം സാ അഭിന്നവിസേസനാപി അത്ഥേവ. അപരാപ്യത്ഥി, ന കേവലം സായേവ. കീദിസീ? ഭിന്നഞ്ച അഭിന്നഞ്ച വിസേസനം യസ്സന്തി ഭിന്നാഭിന്നവിസേസനാ. വിസേസ്യം തു ഭിന്നന്തി.

൨൬൪. ഇദാനി തസ്സാ സമാസവുത്തിയാ ഭേദം ദസ്സേതി ‘‘സായ’’മിച്ചാദിനാ. സാ അയം സമാസവുത്തി വിസേസ്യമത്തേന ഗുണാദിസദിസധമ്മേന കരണഭൂതേന കേനചി ഉപമാനവത്ഥുനാ മനസി കതം ‘‘ഇദം ഉപമേയ്യവത്ഥു ഈദിസ’’ന്തി സാമഞ്ഞാവത്ഥതോ വിസും കതവിസേസ്യേന ഭിന്നാ വിസും ജാതാ, തത്തകേന അതുല്യാ വാ, അഭിന്നവിസേസനാ തുല്യവിസേസനയുത്താ അത്ഥേവ ഭിന്നാഭിന്നവിസേസനാ അതുല്യതുല്യവിസേസനയുത്താ ഭിന്നവിസേസ്യയുത്താ അപരാപി അത്ഥി. ഏവം സമാസവുത്തി ദ്വിധാ ഹോതി. വിസേസ്യമേവ മത്തമിതി ച, അവയവേന സമ്ഭവഭേദസഭാവസ്സ സമുദായേപി പവത്തത്താ ഭിന്നാതി വുത്താ. അഭിന്നാനി വിസേസനാനി യസ്സമിതി ച, ഭിന്നാനി ച അഭിന്നാനി ചേതി ച, താനി വിസേസനാനി യസ്സമിതി ച വിഗ്ഗഹോ.

അഭിന്നവിസേസന

൨൬൫.

വിസുദ്ധാമതസന്ദായീ,

പസത്ഥരതനാലയോ;

ഗമ്ഭീരോ ചാ’യ’മമ്ഭോധി,

പുഞ്ഞേനാ’പാദിതോ [പുഞ്ഞേനാസാദിതോ (സീ॰)] മയാ.

൨൬൫. ഉഭയമുദാഹരതി ‘‘വിസുദ്ധ’’ഇച്ചാദിനാ. അയമമ്ഭോധി സാഗരോ പുഞ്ഞേന ചിരാനുചിതകുസലമൂലേന ഹേതുനാ മയാ ആപാദിതോ പത്തോ, കീദിസോ? വിസുദ്ധംലോകവോഹാരതോ ദേവാസുരാനം മഥനേ വിസേനാസമ്മിസ്സത്താ അമതം പീയൂസം സന്ദദാതീതി വിസുദ്ധാമതസന്ദായീ, അമ്ഭോധി. വിസുദ്ധംദോസലേസേനാപ്യസമ്ഫുട്ഠത്താ അച്ചന്തനിമ്മലം അമതം മരണാഭാവേന അമതസങ്ഖാതം നിബ്ബാനധാതും സന്ദദാതി ഉപദേസകഭാവേനാതി വിസുദ്ധാമതസന്ദായീ,സദ്ധമ്മോ. പസത്ഥാനി നിരവജ്ജത്താ രതനാനി മുത്താമണിആദീനി, തേസം ആലയോ പവത്തിട്ഠാനം, അമ്ഭോധി. പസത്ഥാനി ബുദ്ധാദീഹി അനേകധാ, വണ്ണിതാനി രതനാനിസത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മസങ്ഖതാനി, തേസം ആലയോ, സദ്ധമ്മോ. ഗമ്ഭീരോ ച അഗാധത്താ സാഗരോ സദ്ധമ്മോ ച അയമാപാദിതോതി പകതം. അയം വിസേസ്യമത്തഭിന്നാ അഭിന്നവിസേസനാ വിസേസ്യസ്സ അമ്ഭോധിനോ വിവച്ഛിതാ സദ്ധമ്മാ ഭിന്നത്താ, വിസുദ്ധാമതസന്ദായിത്താദിനോ ച വിസേസനസ്സ വുത്തേന പകാരേനാഭിന്നത്താതി.

൨൬൫. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘വിസുദ്ധാ’’ഇച്ചാദിനാ. വിസുദ്ധാമതസന്ദായീ ലോകവോഹാരതോ ദേവാസുരാനം സമുദ്ദമഥനേ വിസേന അമിസ്സത്താ വിസുദ്ധഭൂതപീയൂസദായകോ, ഉപമാഭൂതസമുദ്ദവണ്ണനായ ബുദ്ധിയം വത്തമാനസ്സ സദ്ധമ്മസ്സ പകാസനതോ വിസുദ്ധാമതസന്ദായീ കാമാമിസാദിദോസലവേനാപി അമിസ്സിതത്താ അതിനിമ്മലം ജരാമരണരഹിതം നിബ്ബാനം ഉപദേസദാനേന വേനേയ്യാനം ദായകോ, പസത്ഥരതനാലയോ നിദ്ദോസത്താ പസത്ഥാനം മുത്താമണിആദീനം രതനാനം പവത്തിട്ഠാനഭൂതോ സമുദ്ദപക്ഖേ, സദ്ധമ്മപക്ഖേ പന പസത്ഥരതനാലയോ ബുദ്ധാദീഹി പസത്ഥാനം സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മസങ്ഖതരതനാനം പവത്തിദേസഭൂതോ, ഗമ്ഭീരോ പകതിയായേവ അഗാധോ, ഏകത്തനയാദിചതുബ്ബിധനയേഹി ഗമ്ഭീരോ അയം അമ്ഭോധി ച ഏസോ സമുദ്ദോ ച, ചിത്തേന ഗഹിതസദ്ധമ്മോ ച പുഞ്ഞേന ഭവന്തരോപചിതകുസലകമ്മേന മയാ ആപാദിതോ പത്തോതി വിസേസ്യഭൂതസ്സ അമ്ഭോധിനോ വത്തുമിച്ഛിതസദ്ധമ്മതോ ഭിന്നത്താ ച, ‘‘വിസുദ്ധാമതസന്ദായീ’’തി ഇച്ചാദികാനം വിസേസനാനം ഉഭയവിസേസ്യേപി യഥാവുത്തനയേന അഭിന്നത്താ ച അയം സമാസവുത്തി വിസേസ്യമത്തേന ഭിന്നാ അഭിന്നവിസേസനാ ഹോതി.

ഭിന്നാഭിന്നവിസേസന

൨൬൬.

ഇച്ഛിതത്ഥപദോ സാരോ,

ഫലപുപ്ഫോപസോഭിതോ;

സച്ഛായോ’യ’മപുബ്ബോവ,

കപ്പരുക്ഖോ സമുട്ഠിതോ.

൨൬൬. ‘‘ഇച്ഛിതേ’’ച്ചാദി. അയമപുബ്ബോവ വുത്തഗുണയോഗേന അച്ഛരിയരൂപത്താ കപ്പരുക്ഖോ സമുട്ഠിതോ, കീദിസോ? ഇച്ഛിതം ലോകിയം യം കിഞ്ചി അത്ഥം പദദാതീതി ഇച്ഛിതത്ഥപദോ, കപ്പരുക്ഖോ. ഇച്ഛിതം ലോകിയലോകുത്തരം യം കിഞ്ചി അത്ഥം പദദാതീതി ഇച്ഛിതത്ഥപദോ, ജിനോ. സാരോ സേട്ഠോ, കപ്പരുക്ഖോ ജിനോ ച. ഫലാനി പുപ്ഫാനി, തേഹി ഉപസോഭിതോ, കപ്പരുക്ഖോ. സഹ ഛായായ ചന്ദസൂരിയാലോകവിലോമരൂപായ വത്തതേ സച്ഛായോ, കപ്പരുക്ഖോ. ജിനോ തു പുബ്ബേ വുത്തായ കായകന്താദിരൂപായ ഛായായ യുത്തോതി സച്ഛായോതി. അയം വിസേസ്യമത്തഭിന്നാ ഭിന്നാഭിന്നവിസേസനാ ജിനതോ വിസേസ്യസ്സ കപ്പരുക്ഖസ്സ ഭിന്നത്താ, ഫലപുപ്ഫോപസോഭിതത്ഥസ്സ കപ്പരുക്ഖേയേവ സമ്ഭവാ, ഇച്ഛിതത്ഥപദത്ഥസ്സ സാരതായ സച്ഛായതായ ഉഭയത്ഥേവ ഭാവതോ വുത്തവിധിനാതി.

൨൬൬. ‘‘ഇച്ഛിതത്ഥി’’ച്ചാദി. ഇച്ഛിതത്ഥപദോ സത്തേഹി ഇച്ഛിതാനം ലോകിയഅവിഞ്ഞാണകവത്ഥാഭരണാദീനം ദായകോ കപ്പരുക്ഖവണ്ണനായ ചിത്തേ പതിട്ഠിതസ്സ ജിനപദത്ഥസ്സ കഥേതുകാമതായ ഇച്ഛിതത്ഥപദോ സത്തേഹി പത്ഥിതാനം ലോകിയലോകുത്തരാനം സകലത്ഥാനം അനുരൂപവസേന തേസം തേസം സത്താനം ദായകോ, സാരോ രുക്ഖേസു ഈദിസരുക്ഖസ്സാഭാവതോ ഉത്തമോ, സാരോ സദേവകാദിസത്തലോകേസു താദിസസത്തവിസേസാഭാവതോ ഉത്തമോ, ഫലപുപ്ഫോപസോഭിതോകപ്പദ്ദുമാനുരൂപഫലേഹി പുപ്ഫേഹി ച ഉപസോഭിതോ, സച്ഛായോ ചന്ദസൂരിയാലോകേഹി ആവരണീയരുക്ഖച്ഛായായ സമന്നാഗതോ, സച്ഛായോനീലപീതാദിഛബ്ബിധരംസിജാലേഹി സമന്നാഗതോ, അപുബ്ബോ പുബ്ബേ അസഞ്ജാതോ അയം കപ്പരുക്ഖോ ഏസോ പച്ചക്ഖോ കപ്പപാദപോ സമുട്ഠിതോ സത്താനം പുഞ്ഞാനുഭാവേന ലോകേ പാതുഭൂതോതി. വത്തുമിച്ഛിതത്ഥജിനപദത്ഥതോ വിസേസ്യസ്സ കപ്പരുക്ഖസ്സ ഭിന്നത്താ ച, ഇച്ഛിതത്ഥദാനസാരഭാവസച്ഛായസങ്ഖതാനം വിസേസനാനം ഉഭയസാധാരണത്താ ച, ഫലപുപ്ഫോപസോഭിതതായ രുക്ഖസ്സേവ വിസേസനത്താ ച അയം സമാസവുത്തി വിസേസ്യഭിന്നാവ ഭിന്നാഭിന്നവിസേസനാ ഹോതി. ഇച്ഛിതോ ച സോ അത്ഥോ ചേതി ച, തം പദദാതീതി ച, ഫലപുപ്ഫേഹി ഉപസോഭിതോതി ച, സഹ ഛായായ വത്തമാനോതി ച വാക്യം.

൨൬൭.

സാഗരത്തേന സദ്ധമ്മോ,

രുക്ഖത്തേനോ’ദിതോ ജിനോ;

സബ്ബേ സാധാരണാ ധമ്മാ,

പുബ്ബത്രാ’ഞ്ഞത്ര തു’ത്തയം.

൨൬൭. തദുഭയം വിവരതി ‘‘സാഗരത്തേനി’’ച്ചാദിനാ. സദ്ധമ്മോ സമ്ബുദ്ധഭാസിതോ സാഗരത്തേന സാഗരഗുണസദിസത്താ സാഗരരൂപേന ഉദിതോതി സമ്ബന്ധോ, കിത്തിതോതി അത്ഥോ. ജിനോ രുക്ഖത്തേന യഥാവുത്തനയേന ഉദിതോ തം പത്തോ അനുപേക്ഖിതസ്സ കക്ഖവുത്തിയാ അമ്ഭോധിആദിസദ്ദാനം. പകരണാദിനാ തു തഥാ പതീത്യുദയോ, അഞ്ഞഥാ കഥം അമ്ഭോധിആദിസദ്ദാനം ധമ്മാദിസച്ഛായകത്തം സിയാ. ഭേദോ തു അയം പുബ്ബത്ര ‘‘വിസുദ്ധാമതസന്ദായി’’ച്ചാദികേ സബ്ബേ യേ കേചി തത്രോപാത്താ വിസുദ്ധാമതസന്ദായിത്താദയോ സാധാരണാ തുല്യാ ധമ്മാ വിസേസനാനി ഉഭയത്രാപി സമ്ഭവാ, അഞ്ഞത്ര തു അനന്തരവുത്ത ‘‘ഇച്ഛിതത്ഥപദോ’’ഇച്ചാദോ പന തയം സാധാരണം [ദ്വയം സാധാരണഞ്ച (ക॰)], അസാധാരണഞ്ച വിസേസനം വുത്തനയേനേതി.

൨൬൭. ഇദാനി തേഹി ദ്വീഹി സമാസവുത്തേഹി വുത്തത്ഥദ്വയം പകാസേതി ‘‘സാഗരി’’ച്ചാദിനാ. സാഗരത്തേന സാഗരരൂപേന സദ്ധമ്മോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ദേസിതപരിയത്തിസദ്ധമ്മോ ഉദിതോ കഥിതോ, രുക്ഖത്തേന ജിനോ ഉദിതോ. സാഗരകപ്പരുക്ഖാദിസദ്ദാ അത്തനോ അഭിധേയ്യഭൂതസാഗരരുക്ഖാദികേ അത്ഥേ മുഖ്യഭാവേനഅപവത്തിത്വാ ബുദ്ധിയം പവത്തഅത്ഥസ്സാപി സാധാരണഭൂതവിസേസനപരിഗ്ഗഹേന ഗമ്മമാനേ വത്തുമിച്ഛിതസദ്ധമ്മജിനപദത്ഥേയേവ പകരണാദിതോ താദിസഅത്ഥപ്പതീതിയാസമ്ഭവതോ മുഖ്യഭാവേന പവത്തന്തീതി അധിപ്പായോ. തഥാ ഹി യദി ഏതേ മുഖ്യത്ഥേന ന പവത്തന്തി, അമ്ഭോധികപ്പരുക്ഖസദ്ദാ സദ്ധമ്മജിനപദത്ഥേ കഥം പകാസേന്തീതി തേസു ദ്വീസു ഉദാഹരണേസു പുബ്ബത്ര ‘‘വിസുദ്ധാമതസന്ദായീ’’ഇച്ചാദിപുബ്ബുദാഹരണേ സബ്ബേ ധമ്മാ‘‘വിസുദ്ധാമതസന്ദായീ’’തി സബ്ബേ വിസേസനധമ്മാ സാധാരണാ അമ്ഭോധിസദ്ധമ്മാനം സമാനാ, അഞ്ഞത്ര തു ‘‘ഇച്ഛിതത്ഥപദോ’’തിആദികേ അഞ്ഞസ്മിം ഉദാഹരണേ പന തയം ‘‘ഇച്ഛിതത്ഥപദോ, സാരോ, സച്ഛായോ’’തി വിസേസനത്തയം സാധാരണം. ഫലപുപ്ഫോപസോഭിതഭാവോ പന രുക്ഖാവേണികോ, ‘‘അപുബ്ബോ’’ഇച്ചാദികം വിസേസനമേവ. തഥാ ഹി ഇമിനാ രുക്ഖധമ്മഭൂതോ കോചി വിസേസോ പകാസിതോ ന ഹോതീതി വിസേസനത്തം അഞ്ഞേസുയേവ വുത്തം.

൨൬൮.

വത്ഥുനോ’ഞ്ഞപ്പകാരേന, ഠിതാ വുത്തി തദഞ്ഞഥാ;

പരികപ്പീയതേ യത്ഥ, സാ ഹോതി പരികപ്പനാ.

൨൬൮. പരികപ്പനം പരികപ്പേതി ‘‘വത്ഥുനോ’’ച്ചാദിനാ. വത്ഥുനോ സജീവസ്സ നിജ്ജീവസ്സ വാ വുത്തി അവത്ഥാ അഞ്ഞപ്പകാരേനവത്തുമിച്ഛിതപ്പകാരാപേക്ഖായ അഞ്ഞേനേവ രൂപേന ഠിതാ, തസ്സേവ തതോ യഥാവട്ഠിതപ്പകാരതോ അഞ്ഞഥാ അഞ്ഞേന പകാരേന പരികപ്പീയതേ യത്ഥ വുത്തിയം, സാ പരികപ്പനാ ഹോതി, പരികപ്പീയതേ അഞ്ഞഥാ കരീയതേ വത്ഥുട്ഠിതി ഏതിസ്സന്തി കത്വാ.

൨൬൮. ഇദാനി പരികപ്പനം ദസ്സേതി ‘‘വത്ഥുനോ’’ഇച്ചാദിനാ. വത്ഥുനോ യസ്സ കസ്സചി സവിഞ്ഞാണകഅവിഞ്ഞാണകപദത്ഥസ്സ വുത്തി പവത്തി അഞ്ഞപ്പകാരേന കപ്പനീയപ്പകാരതോ അഞ്ഞേന വിജ്ജമാനപ്പകാരേന ഠിതാ പവത്തമാനാ, തദഞ്ഞഥാ തതോ വിജ്ജമാനപ്പകാരതോ അഞ്ഞേനാവിജ്ജമാനപ്പകാരേന യത്ഥ വുത്തിയം പരികപ്പീയതേ, സാ പരികപ്പനാ നാമ ഹോതി. പരികപ്പീയതേ അഞ്ഞഥാ കരീയതേ വത്ഥുട്ഠിതി ഏതിസ്സമിതി വിഗ്ഗഹോ.

൨൬൯.

ഉപമാബ്ഭന്തരത്തേന, കിരിയാദിവസേന ച;

കമേനോ’ദാഹരിസ്സാമി, വിവിധാ പരികപ്പനാ.

൨൬൯. ഭേദം തസ്സാ ദസ്സേതി ‘‘ഉപമാ’’ഇച്ചാദിനാ. ഉപമാ അബ്ഭന്തരേ യസ്സാ, തസ്സാ ഭാവോ, തേന ച, കിരിയാദിവസേന ച വിവിധാ നാനപ്പകാരാ പരികപ്പനാ ഇദാനി കമേന ഉദാഹരിസ്സാമി.

൨൬൯. ഇദാനി തസ്സ ഭേദം ദസ്സേതി ‘‘ഉപമാബ്ഭന്തരേ’’ച്ചാദിനാ. ഉപമാബ്ഭന്തരത്തേന ഉപമായ അബ്ഭന്തരേ വിജ്ജമാനത്താ ച കിരിയാദിവസേന ച വിവിധാ പരികപ്പനാ കമേന ഉദാഹരിസ്സാമി. ഉപമാ അബ്ഭന്തരേ അസ്സാ പരികപ്പനായേതി ച, തസ്സാ ഭാവോതി ച, അനേകേ വിധാ പകാരാ യാസമിതി ച വിഗ്ഗഹോ.

ഉപമാബ്ഭന്തരപരികപ്പനാ

൨൭൦.

ഇച്ഛാഭങ്ഗാതുരാ’സീനാ,

താ’തിനിച്ചല’മച്ഛരാ;

വസം നേന്തീവ ധീരം തം,

തദാ യോഗാഭിയോഗതോ.

൨൭൦. ഉദാഹരതി ‘‘ഇച്ഛാ’’ഇച്ചാദി. ഇച്ഛാഭങ്ഗേന ‘‘ബുദ്ധം ഭഗവന്തം വസേ വത്തേസ്സാമാ’’തി ബോധിമൂലേ കതാഭിലാസവിനാസേന ആതുരാ ദുക്ഖിതാ അതിനിച്ചലസഭാവപ്പത്താ അതിനിച്ചലം നാസികഗ്ഗേ നയനേ കതാനതാവസേന അച്ചന്തമക്രിയമാസീനാ നിസിന്നാ താ അച്ഛരാ യോഗിനിസങ്കാസാ മാരങ്ഗനാതിയഥാവട്ഠിതായ സചേതനാനം മാരങ്ഗനാലക്ഖണാനം [മാരങ്ഗനാവലക്ഖണാനം (ക॰)] വത്ഥൂനം വുത്തി വുത്താ, സായമഞ്ഞഥാ പരികപ്പീയതേ. ധീരം ദേവങ്ഗനാനമ്പി സിങ്ഗാരഭാവോപചരിതവിലാസാതിസയേനാപി അകമ്പത്താ. തം ഭഗവന്തം. യോഗോ മന്താനുട്ഠാനം, തത്ഥ അഭിയോഗതോ യുഞ്ജനേന വസമത്തനോ ആയത്തഭാവം തദാ നേന്തീവ വഹന്തി മഞ്ഞേതി. ഏത്ഥ ഇവ സദ്ദസുതിയാ ഉപമാസന്ദേഹോ ന കാതബ്ബോ, സവസാനയനമകുബ്ബന്തിയോ മാരങ്ഗനാ വസം നേന്തീവാതി പരികപ്പീയന്തേ. ഹോതി ച–

‘‘വസം നേന്തീവ ധീര’’ന്തി, നയനേ നോ’പമാനതാ;

ന ഹി കത്തുക്രിയായ’ത്ഥി, ഉപമാനോപമേയ്യതാതി.

ക്രിയാപരികപ്പത്തേപി അയമുപമാബ്ഭന്തരാ പരികപ്പനാ, ന കേവലക്രിയാപരികപ്പനാ മാരങ്ഗനാനമചലോപവേസനസ്സ യോഗാഭിയോഗേന സാമ്യസന്ദസ്സനതോ, തഥാഭൂതായ ചോപവേസനക്രിയായ ധീരസ്സാപി താദിസസ്സ ഭഗവതോ അവസാനയനത്തന്തി പരികപ്പനതോതി.

൨൭൦. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘ഇച്ഛാ’’ഇച്ചാദിനാ. ഇച്ഛാഭങ്ഗാതുരാ അജപാലനിഗ്രോധമൂലേ നിസിന്നം ഭഗവന്തം ‘‘പലോഭേസ്സാമാ’’തി മാരങ്ഗനാ അത്തനായേവ കതായ ഇച്ഛായ അനിബ്ബത്തിയാ പീളിതാ, അതിനിച്ചലം ഹുത്വാ നാസികഗ്ഗേ പതിതദിട്ഠേഹി സമന്നാഗതാനഞ്ഞവുത്തിയാ ക്രിയന്തരവിരഹതോ. ആസീനാ ഝായമാനാ നിസിന്നാ താ അച്ഛരാ യോഗിനിസദിസാ തണ്ഹാഅരതിരഗാസങ്ഖാതാ മാരങ്ഗനായോ ധീരം സിങ്ഗാരാധിപ്പായേന കതാനേകലീലാവിലാസേനാപി അകമ്പമാനം തംഭഗവന്തം യോഗാഭിയോഗതോ മന്തജപ്പനസങ്ഖാതയോഗേ യുഞ്ജനേന വസം അത്തനോ വസം തദാ അത്തനോ പരാജിതകാലേ നേന്തീവ പാപേന്തി മഞ്ഞേതി. ഏത്ഥ പുബ്ബദ്ധേന മാരങ്ഗനാസങ്ഖാതസജീവപദത്ഥാനം വിജ്ജമാനപ്പകാരം ദസ്സിതം. പുന അപരദ്ധേന തേസമേവ അവിജ്ജമാനയോഗാഭിയോഗേന വസീകരണം കപ്പിതം. മാരങ്ഗനാനം നിച്ചലനിസജ്ജായ യോഗിനീനം മന്തജ്ഝയനസദിസത്താ മാരങ്ഗനാനം യോഗിനീനം ഉപമാനോപമേയ്യത്തം സാമത്ഥിയാ ഗമ്യതേതി ഏസാ ഉപമാബ്ഭന്തരപരികപ്പനാ നാമ. ‘‘നേന്തി ഇവാ’’തി പയോഗേ കതേപി ക്രിയാപരികപ്പനം ന ഹോതേവ. ഇച്ഛായ ഭങ്ഗോതി ച, തേന ആതുരാതി ച, നിഗ്ഗതം ചലം ചലനം അസ്മാ ആസനസ്മാതി ച, അതിസയേന നിച്ചലന്തി ച, ക്രിയാവിസേസനം, യോഗേ അഭിയോഗോതി ച വാക്യം.

‘‘നേന്തി ഇവാ’’തി ഇധ ഇവസദ്ദസുതിയാ ഉപമാജോതനത്ഥം ചേതി സംസയോ ന കാതബ്ബോ, സാധമ്മസങ്ഖാതഗുണവിസേസസ്സ സമ്ബന്ധേ അസതി ക്രിയാമത്തസ്സ ഉപമാഭാവതോ. വുത്തം ഹി–

‘‘വസം നേന്തീവ ധീര’’ന്തി, നയേന നോ’പമാനതാ;

ന ഹി കത്തുക്രിയായ’ത്ഥി, ഉപമാനോപമേയ്യതാതി.

‘‘വസം നേന്തീവ ധീര’’ന്തി ഏത്ഥ നയനേ ഗമ്യമാനേ പാപനേ ഉപമാനതാ ഉപമാനഭാവോ നത്ഥി, ഹി തഥേവ, കത്തുക്രിയായ കത്തുസമ്ബന്ധിയാ ക്രിയായ ഉപമാനോപമേയ്യതാ ഉപമാനഭാവോ ഉപമേയ്യഭാവോ നത്ഥീതി അയം ഹേത്ഥത്ഥോ.

ക്രിയാപരികപ്പനാ

൨൭൧.

ഗജം മാരോ സമാരുള്ഹോ, യുദ്ധായ’ച്ചന്ത’മുന്നതം;

മഗ്ഗ’മന്വേസതി നൂന, ജിനഭീതോ പലായിതും.

൨൭൧. ‘‘ഗജ’’മിച്ചാദി. യുദ്ധായ അച്ചന്തമതിസയേന ഉന്നതമുച്ചം ഗജം ഹത്ഥിം സമാരുള്ഹോ മാരോ വസവത്തീ തം ജിനാതീതി അത്ഥേന ജിനതോ ഭീതോ പലായിതും കിഞ്ചി നിലീയനട്ഠാനം മഗ്ഗം പഥം അന്വേസതി നൂന മഞ്ഞേ. ഇതി ക്രിയാപരികപ്പനാ ആരോഹനക്രിയായ മഗ്ഗമന്വേസനത്ഥന്തി പരികപ്പിതത്താ.

൨൭൧. ‘‘ഗജ’’മിച്ചാദി. യുദ്ധായ യുദ്ധത്ഥം അച്ചന്തം അതിസയേന ഉന്നതം ദിയഡ്ഢസതയോജനായാമാനുരൂപഉച്ചഗുണസമന്നാഗതം ഗജം ഗിരിമേഖലം സമാരുള്ഹോ മാരോ ജിനാ ഭീതോ പലായിതും മഗ്ഗം നിബ്ഭയം പഥം അന്വേസതി നൂന ഗവേസതി മഞ്ഞേ. യുദ്ധത്ഥം കുരുമാനോ ഗജാരോഹനം മഗ്ഗാന്വേസനത്ഥമിതി കവിനാ പരികപ്പിതത്താ ഏസാ ക്രിയാപരികപ്പനാ നാമ. അച്ചന്തമിതി അസങ്ഖ്യ സസങ്ഖ്യഭാവേപി പകരണതോ ആധിക്കേ ഏവ വത്തതി.

ഗുണപരികപ്പനാ

൨൭൨.

മുനിന്ദ പാദദ്വന്ദേ തേ, ചാരുരാജീവസുന്ദരേ;

മഞ്ഞേ പാപാഭിസമ്മദ്ദ-ജാതസോണേന സോണിമാ.

൨൭൨. മുനിന്ദ തേ ചാരു ച തം രാജീവം പദുമഞ്ച തമിവ സുന്ദരം തസ്മിംതേ പാദദ്വന്ദേ സോണിമാ ലോഹിതത്തഗുണോ, ഇതി യഥാവട്ഠിതാ അചേതനസ്സ ലോഹിതത്തലക്ഖണസ്സ വത്ഥുനോ വുത്തി വുത്താ, സായമഞ്ഞഥാ പരികപ്പീയതേ. പാപാനം കിലേസാരീനം അഭിസമ്മദ്ദേന അതിസയം സമ്പിസനേന ജാതം സോണംരുധിരം, തേന ജാതോതി മഞ്ഞേ. ഇതി ഗുണപരികപ്പനാ പാദദ്വന്ദസന്നിഹിതലോഹിതത്തഗുണസ്സ ‘‘പാപാ…പേ॰… സോണേനേ’’തി പരികപ്പിതത്താ.

൨൭൨. ‘‘മുനിന്ദേ’’ച്ചാദി. ഹേ മുനിന്ദ തേ തവ ചാരുരാജീവസുന്ദരേ മനുഞ്ഞപദുമസുന്ദരേ പാദദ്വന്ദേ സോണിമാ രത്തവണ്ണം പാപാഭിസമ്മദ്ദജാതസോണേന മഞ്ഞേസപരസന്താനഗതപാപാനം സമ്മദ്ദനേന ജാതേന രുധിരേനാതി മഞ്ഞേ. സബ്ബഞ്ഞുനോ പാദേ ഭവന്തരസിദ്ധപുഞ്ഞകമ്മാനുഭാവേന ജാതരത്തവണ്ണം ‘‘പാപാഭിസമ്മദ്ദനേനാ’’തി പരികപ്പിതത്താ അയം ഗുണപരികപ്പനാ നാമ. ചാരു ച തം രാജീവഞ്ചാതി ച, പാപാനം അഭിസമ്മദ്ദോതി ച, തേന ജാതഞ്ചാതി ച, തഞ്ച തം സോണഞ്ചാതി ച, സോണസ്സ ഭാവോതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൨൭൩.

മഞ്ഞേസങ്കേ ധുവം നൂന-മിവ’മിച്ചേവമാദിഹി;

സാ’യം ബ്യഞ്ജീയതേ ക്വാപി, ക്വാപി വാക്യേന ഗമ്യതേ.

൨൭൩. വോഹാരത്ഥം പരികപ്പനാസൂചകേ സദ്ദേ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മഞ്ഞേ’’ഇച്ചാദി. ഇതി ഏവരൂപോ സദ്ദരാസി ആദി യേസം ‘‘തക്കേമി, പരികപ്പേമി, ചിന്തയാമി, യഥേ’’ത്യേവമാദീനം, തേഹി സായം പരികപ്പനാ ക്വാപി യഥാവുത്തേ ബ്യഞ്ജീയതേ പകാസീയതേ, ക്വാപി കത്ഥചി പന വാക്യേന ഗമ്യതേ മഞ്ഞേഇച്ചാദീനമഭാവേപീതി.

൨൭൩. വോഹാരസുഖത്ഥം പരികപ്പനാപകാസകേ സദ്ദേ ദസ്സേതി ‘‘മഞ്ഞേ’’ച്ചാദിനാ. മഞ്ഞേ, സങ്കേ, ധുവം, നൂന, ഇവ, ഏവമാദീഹി സദ്ദേഹി സായം പരികപ്പനാ ക്വാപി ഏത്ഥ വിയ കത്ഥചി ബ്യഞ്ജീയതേ പകാസീയതേ, ക്വാപി കത്ഥചി വാക്യേന ക്രിയാകാരകസമ്ബന്ധസഹിതപദസമുദായേന ഗമ്യതേ ഇവാദിസദ്ദയോഗാഭാവേപി കേവലം വാക്യസാമത്ഥിയേനേവ ഞായതേ. ‘‘മഞ്ഞേ’’ച്ചാദിപദപഞ്ചകംദ്വന്ദസമാസേന നിദ്ദിട്ഠം. ഇതി ഏവം പകാരോ സദ്ദസമുദായോ ആദി യേസം ‘‘തക്കേമി, പരികപ്പേമി, ചിന്തയാമി, യഥാ’’തിആനീനന്തി വിഗ്ഗഹോ.

ഗമ്മപരികപ്പനാ

൨൭൪.

ദയാസഞ്ചാരസരസാ [ദയാസഞ്ജാതസരസാ (ക॰)], ദേഹാ നിക്ഖന്തകന്തിയോ;

പീണേന്താ ജിന തേ സാധു-ജനം സരസതം നയും.

൨൭൪. ഉദാഹരതി ‘‘ദയാ’’ഇച്ചാദി. രസോ സിനേഹോ, തേന സഹ വത്തമാനോ സരസോ. ദേഹോ. ദയായ കരുണായ സഞ്ചാരോ ദുക്ഖിതസത്തവിസയാ നിരന്തരപ്പവത്തി, തേന സരസോ, തതോ. ജിന തേ ദേഹാ സരീരതോ നിക്ഖന്തകന്തിയോ സാധുജനം പീണേന്താ തപ്പേന്താ തമേവ ജനം സരസതം സപേമതം നയും പാപേസും, താദിസം തഥാവിധദേഹനിക്ഖന്തകന്തീ നം സാധുജനം പീണേന്തി. ഗമ്മമാനപരികപ്പനായം യതോ കന്തിയോ ലദ്ധസരസസരീരസംസഗ്ഗാ സയമ്പി സരസാ ഇവ അത്താനം സേവമാനമ്പി സാധുജനം സരസതം നേന്തീതി ഗമ്യതേ.

൨൭൪. വാക്യഗമ്മപരികപ്പനമുദാഹരതി ‘‘ദയേ’’ച്ചാദിനാ. ഹേ ജിന തേ ദയാസഞ്ചാരസരസാ ദുക്ഖിതസത്തവിസയായ കരുണായ സവിസയേ നിരന്തരപ്പവത്തിയാ സഞ്ജാതസ്നേഹതോ ദേഹാ സരീരതോ നിക്ഖന്തകന്തിയോ ദസദിസാസു നിഗ്ഗതാ നീലാദിഛബ്ബണ്ണരംസിയോ സാധുജനം കതപുഞ്ഞം ഉത്തമജനം പീണേന്താ സരസതംസസ്നേഹഭാവം പേമസഹിതത്തം നയും തമേവ സാധുജനം പാപേസും. ‘‘സരസതം നയു’’ന്തി ഏത്ഥ ‘‘സാധുജന’’ന്തി സുതസമ്ബന്ധേന ഞായതി. കരുണാസിനേഹസോമ്മദേഹസംസഗ്ഗതോ കന്തിയോ സയമ്പി നിസ്സയഗുണതോ സോമ്മഭൂതാ അത്താനം വിസയം കത്വാ പവത്തജനേപി മുദും കരോന്തേവാതി ഇവാദീനം അഭാവേപി വാക്യഗമ്മപരികപ്പനാ. ഏത്ഥ അചേതനാനം കന്തിവത്ഥൂനം ജനപസാദസങ്ഖാതവത്ഥുട്ഠിതി ‘‘ദയാസഞ്ചാരസരസാ ഇവാ’’തി ഏവമാദിഅഞ്ഞപ്പകാരേന പരികപ്പിതോ. ദയായ സഞ്ചാരോ പുനപ്പുനം പവത്തീതി ച, സഹ രസേന സ്നേഹേന വത്തമാനോതി ച, ദയാസഞ്ചാരേന സരസോതി ച, നിക്ഖന്താ ച താ കന്തിയോ ചേതി ച, സാധു ച സോ ജനോ ചേതി ച, സരസസ്സ ഭാവോതി ച വാക്യം.

൨൭൫.

ആരഭന്തസ്സ യം കിഞ്ചി, കത്തും പുഞ്ഞവസാ പുന;

സാധനന്തരലാഭോ യോ, തം വദന്തി സമാഹിതം.

൨൭൫. സമാഹിതം സമാഹരതി ‘‘ആരഭന്തസ്സി’’ച്ചാദിനാ. യം കിഞ്ചി കാരിയം കത്തും സത്തുഭങ്ഗാദികം ആരഭന്തസ്സ സജ്ജീഭൂതസ്സ യസ്സ കസ്സചി പുമുനോ പുഞ്ഞവസാ കുസലബലേന കാരണേന കുസലസാമത്ഥിയേന പുന സാധ്യതേ സാധിയമനേനേതി സാധനം, തതോ തമേവ വാ അന്തരമഞ്ഞം, തസ്സ ലാഭോ, അഞ്ഞകാരണലാഭോതി അത്ഥോ. തം സമാഹിതം വദന്തി, സമാധാനം സമാഹിതം.

൨൭൫. ഇദാനി സമാഹിതാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘ആരഭ’’മിച്ചാദിനാ. യം കിഞ്ചി അമിത്തവിജയാദികം കത്തും ആരഭന്തസ്സ യസ്സ പുഞ്ഞവസാ കുസലബലേന പുന യോ സാധനന്തരലാഭോ തസ്സേവ കാരിയസിദ്ധിയാ ഉപകാരകസ്സ അഞ്ഞസാധനസ്സ യോ ലാഭോ അത്ഥി, തം കാരണലാഭം സമാഹിതം വദന്തി തസ്സേവ കാരിയസ്സ സമാധാനത്താ പതിട്ഠിതത്താ സമാഹിതം ഇതി കവിനോ കഥേന്തി. സാധ്യതേ സാധിയമനേനേതി ച, തഞ്ച തം അന്തരമഞ്ഞഞ്ചേതി ച, തസ്സ ലാഭോതി ച, സമാധാനമിതി ച വാക്യം.

൨൭൬.

മാരാരിഭങ്ഗാഭിമുഖ-മനസോ തസ്സ സത്ഥുനോ;

മഹാമഹീ മഹാരാവം, രവീ’യ’മുപകാരികാ.

൨൭൬. ഉദാഹരതി ‘‘മാര’’ഇച്ചാദി. മാരാരിനോ മാരസത്തുനോ ഭങ്ഗേ അഭിഭവേ അഭിമുഖം ന പരമ്മുഖം മനം യസ്സ തസ്സ സത്ഥുനോ ഉപകാരികാആരദ്ധമാരഭങ്ഗക്രിയാനുഗ്ഗാഹികാ മഹാമഹീ അയം മഹാരാവം മാരാരിദുസ്സഹം മഹാനാദം രവീ അകാസി. ഇധ മാരാരിഭഞ്ജനം കാരിയമാരദ്ധം, തസ്സ പുഞ്ഞവസേനേവ മഹീരാവോ അപരം സാധനം സമാപന്നന്തി ലക്ഖണം യോജനീയം.

൨൭൬. ‘‘മാരാരി’’ച്ചാദി. മാരാരിഭങ്ഗാഭിമുഖമനസോ മാരസങ്ഖാതസ്സ സത്തുനോ മദ്ദനേ അഭിമുഖചിത്തസ്സ തസ്സ സത്ഥുനോ ഉപകാരികാ ആരദ്ധമാരവിജയസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭികാ അയം മഹാമഹീ മഹാരാവം മാരസ്സ ഹദയവത്ഥും മദ്ദന്തോ [മദ്ദന്തീ (?)] വിയ സഹിതുമസക്കുണേയ്യം മഹാനാദം രവീ അകാസി. ഏത്ഥ മാരഭങ്ഗജനനം സത്ഥൂഹി ആരദ്ധകാരിയം, തസ്സേവ സിദ്ധിയാ ഹേതുഭൂതം അഞ്ഞകാരണം നാമ മഹീരാവോ. മാരോ ഏവ അരി സത്തൂതി ച, തസ്സ ഭങ്ഗോതി ച, തസ്മിം അഭിമുഖം മനം യസ്സേതി ച, മഹന്തീ ച സാ മഹീ ചേതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൨൭൭.

അവത്വാ’ഭിമതം തസ്സ, സിദ്ധിയാ ദസ്സന’ഞ്ഞഥാ;

വദന്തി തം പരിയായ-വുത്തീതി സുചിബുദ്ധയോ.

൨൭൭. പരിയായവുത്തിം പടിപാദേതി ‘‘അവത്വാ’’ഇച്ചാദിനാ. അഭിമതം കിഞ്ചി അത്ഥം ധനദാനാദിലക്ഖണം അവത്വാ അഞ്ജസാ വാചകബ്യാപാരേന അനാഖ്യായ തസ്സാഭിമതസ്സത്ഥസ്സ സിദ്ധിയാ നിപ്ഫാദനത്ഥം അഞ്ഞഥാ അഞ്ഞേന പകാരേന തന്നിബ്ബത്തിഅനുഗുണേന യം ദസ്സനം വചനം, തം സുചിബുദ്ധയോ പരിയായവുത്തീതി വദന്തി. പരിയായേന വചനം പരിയായവുത്തീതി.

൨൭൭. ഇദാനി പരിയായവുത്തിം ദസ്സേതി ‘‘അവത്വാ’’ഇച്ചാദിനാ. അഭിമതം ഇട്ഠം ധനദാനാദിസരൂപം [ധനധഞ്ഞാദിം (സീഹളബ്യാഖ്യായം)] യം കിഞ്ചി അത്ഥം അവത്വാഉജുമകഥേത്വാ തസ്സ അഭിമതത്ഥസ്സ സിദ്ധിയാ നിപ്ഫത്തിയാ അഞ്ഞഥാ വത്തുമിച്ഛിതത്ഥസ്സാനുരൂപേനാഞ്ഞപ്പകാരേന ദസ്സനം യം കിഞ്ചി ദസ്സനം കഥനമത്ഥി, സുചിബുദ്ധയോ പരിയായവുത്തീതി തം വദന്തി. പരിയായേന വുത്തി കഥനമിതി ച, സുചി ബുദ്ധി യേസമിതി ച വാക്യം.

൨൭൮.

വിവടങ്ഗണനിക്ഖിത്തം, ധന’മാരക്ഖവജ്ജിതം;

ധനകാമ യഥാകാമം, തുവം ഗച്ഛ യദി’ച്ഛസി.

൨൭൮. ഉദാഹരതി ‘‘വിവടങ്ഗണേ’’ച്ചാദി. ധനം വിവടേ കേനചി അനാവടത്താ അങ്ഗണേ പകാസപ്പദേസേ നിക്ഖിത്തം അഥ ച പന ആരക്ഖവജ്ജിതം. ധനം കാമേതീതി ധനകാമാതി ആമന്തനം. തുവം യദി ഇച്ഛസി ഗന്തും ധനം വാ, യഥാകാമം ഗച്ഛേതി ധനാവഹരണമിച്ഛിതമഞ്ജസാ അവത്വാ തംസിദ്ധിയാ ബ്യാജേന വദതി. പരിയായവുത്തി.

൨൭൮. ഉദാഹരതി ‘‘വിവട’’മിച്ചാദിനാ. ധനം മുത്താമണിആദി വിവടങ്ഗണനിക്ഖിത്തം പാകാരാദിപരിക്ഖേപരഹിതത്താ നിരാവരണട്ഠാനേ യേന കേനചി ഠപിതം അപിച ആരക്ഖവജ്ജിതം. ഭോ ധനകാമ തുവം യദിച്ഛസി ധനം ഗമനം വാ, യഥാകാമം ഗച്ഛാതി ചിത്തേനിച്ഛിതധനാവഹരണവിധാനം ‘‘ധനമാഹരാ’’തി ഉജുമവത്വാ ഏവം ബ്യാജേന വുത്തത്താ ഇദം പരിയായവുത്തി നാമ. വിവടഞ്ച തം അങ്ഗണഞ്ചേതി ച, തസ്മിം നിക്ഖിത്തന്തി ച, ആരക്ഖേന വജ്ജിതമിതി ച, ധനം കാമേതീതി ച, കാമം തണ്ഹം തംസമ്പയുത്തം വാ ചിത്തമനതിക്കമ്മാതി ച വാക്യം.

൨൭൯.

ഥുതിം കരോതി നിന്ദന്തോ, വിയ തം ബ്യാജവണ്ണനം;

ദോസാഭാസാ ഗുണാ ഏവ, യന്തി സന്നിധി’മത്രഹി.

൨൭൯. ബ്യാജവണ്ണനം വണ്ണേതി ‘‘ഥുതി’’മിച്ചാദിനാ. നിന്ദന്തോ വിയ ദോസം നിദസ്സേന്തോ വിയ ഥുതിം കരോതി വണ്ണം ഭാസതി, തം ബ്യാജഥുതിലക്ഖണം ബ്യാജവണ്ണനം നാമ. കഥമേത്ഥ ഗുണാ പതീയന്തീതി ആഹ ‘‘ദോസി’’ച്ചാദി. അത്ര വുത്തിവിസേസേ ദോസാ വിയ ആഭാസന്തി പടിഭന്തി. താദിസപദാദിനാ ദോസാഭാസാഗുണാ ഏവ ഇദ്ധിമന്തതാദയോ ന ദോസോപി കോചി സന്നിധിമവട്ഠാനം യന്തി. ഹീതി അവധാരണേ അത്ര ബ്യാജവണ്ണനമേവിദം, ന നിന്ദകമിതി.

൨൭൯. ഇദാനി ബ്യാജവണ്ണനം ദസ്സേതി ‘‘ഥുതി’’ച്ചാദിനാ. നിന്ദന്തോ വിയ ദോസം ദസ്സേന്തോ വിയ ഥുതിം കരോതി വണ്ണനം കരോതി, തം വണ്ണനാകരണം ബ്യാജവണ്ണനം നാമ ഹോതി. നിന്ദാസഭാവേന പവത്തഥുതിത്താ നിന്ദാ ഏവേതി ചേ? അത്ര അസ്മിം വുത്തിവിസേസേ ദോസാഭാസാ ദോസാ വിയ പടിഭാസമാനാ ഗുണാ ഏവതാദിസപദപ്പയോഗേന ഇദ്ധിമന്തതാദയോ ഗുണാവ സന്നിധിം ഗുണസഭാവാവട്ഠാനം യന്തി പാപുണന്തീതി. ബ്യാജേന വണ്ണനമിതി ച, ദോസാ ഇവ ആഭാസന്തി പടിഭാസന്തീതി ച വാക്യം.

൨൮൦.

സഞ്ചാലേതു’മലം ത്വം’സി, ഭുസം കുവലയാ’ഖിലം;

വിസേസം താവതാ നാഥ, ഗുണാനം തേ വദാമ കിം.

൨൮൦. ഉദാഹരതി ‘‘സഞ്ചാലേതു’’മിച്ചാദിനാ. നാഥ ത്വം അഖിലം കുവലയം ഉപ്പലം പഥവീവലയഞ്ചേതി സിലിട്ഠം സഞ്ചാലേതും ഭമയിതുമിതോ ചിതോ ച ഭുസമച്ചന്തം അലം സമത്ഥോപി താവതാ തംമത്തേന തേ ഗുണാനം വിസേസം അതിസയലക്ഖണം കിം കേന കാരണേന വദാമ. ഇഹ ഉപ്പലചാലനസാമത്ഥിയവിഭാവനവസേന നിന്ദതി, താവ നിഖിലഭൂമണ്ഡലസഞ്ചാലാവികരണതോ പരമായ ഥുതിയാ സംയോജിതോയം ഭഗവാ മഹാനുഭാവം വിചിതവാതി ഭുവനമണ്ഡലസിഖാമണീതി. ബ്യാജവണ്ണനമീദിസമച്ചന്തം രമണീയം, തദിദഞ്ച സബ്ബഥാ സിലേസമുപജീവതി.

൨൮൦. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘സഞ്ചാലേതു’’മിച്ചാദിനാ. നാഥ ത്വം അഖിലം കുവലയം നിസ്സേസം നീലുപ്പലവനം പഥവീമണ്ഡലം വാ സഞ്ചാലേതും കമ്പേതും ഭുസമതിസയേന അലം സമത്ഥോ, താവതാ തേ ഗുണാനം വിസേസമതിസയം കിം വദാമ കഥം ഭണാമാതി. കുവലയസദ്ദസ്സ ഉപ്പലവിസേസവാചകത്താ പഠമം നിന്ദാവ, തസ്സേവ സദ്ദസ്സ പഥവീമണ്ഡലവാചകത്താ ‘‘ഇദ്ധിമതോ തവ ഇദം കിം വിസേസ’’ന്തി ഉത്തമഗുണവണ്ണനാ കതാ ഹോതി. ഈദിസാ ബ്യാജവണ്ണനാ പസത്ഥാ, സാ ച സബ്ബഥാ സിലേസം നിസ്സായ പവത്തതീതി. കുയാ പഥവിയാ വലയം മണ്ഡലമിതി സമാസോ.

൨൮൧.

വിസേസി’ച്ഛായം ദബ്ബസ്സ, ക്രിയാജാതിഗുണസ്സ ച;

വേകല്ലദസ്സനം യത്ര, വിസേസോ നാമ’യം ഭവേ.

൨൮൧. വിസേസവുത്തിം വത്തേതി ‘‘വിസേസിച്ഛായ’’മിച്ചാദിനാ. വിസേസേ അതിസയേ കിസ്മിഞ്ചിപി കാരിയവിസേസേ ഇച്ഛായം ദബ്ബാദീനം യത്ര വേകല്ലസ്സഅഭാവസ്സ ദസ്സനം വചനം, അയം വിസേസോ നാമ വിസേസവുത്തി നാമ ഭവേ.

൨൮൧. ഇദാനി വിസേസാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘വിസേസി’’ച്ചാദിനാ. വിസേസിച്ഛായം അതിസയേ കാരിയവിസേസേ ഇച്ഛായം സതി ദബ്ബസ്സ ച ക്രിയാജാതിഗുണസ്സ ച യത്ര യസ്മിം വുത്തിവിസേസേ വേകല്ലദസ്സനം അഭാവകഥനമത്ഥി, അയം വിസേസോ നാമ ഭവേ വിസേസവുത്തി നാമ സിയാതി. വികലസ്സ ഭാവോതി ച, തസ്സ ദസ്സനമിതി ച വാക്യം.

൨൮൨.

ന രഥാ ന ച മാതങ്ഗാ, ന ഹയാ ന പദാതയോ;

ജിതോ മാരാരി മുനിനാ, സമ്ഭാരാവജ്ജനേന ഹി.

ദബ്ബവിസേസവുത്തി.

൨൮൨. ഉദാഹരതി ‘‘ന രഥാ’’ഇച്ചാദി. സുബോധം. അത്ര ച വിജയോപകരണചതുരങ്ഗാനീകലക്ഖണദബ്ബാഭാവേന സമതിംസപാരമിതാസങ്ഖതസമ്ഭാരാവജ്ജനസ്സേവ മാരാരിവിജയലക്ഖണോ വിസേസോ വുത്തോ.

൨൮൨. ‘‘ന രഥാ’’ഇച്ചാദി. രഥാ തയോ അന്തമസോ സപരിവാരാനം തിണ്ണം രഥാനം അനീകവോഹാരതോ താദിസാ തയോ രഥാ ച നത്ഥി. മാതങ്ഗാ തയോ വുത്തനയേന അനീകസങ്ഖാതാ തയോ മാതങ്ഗാ ച നത്ഥി. ന ഹയാ തയോ താദിസാ അനീകസങ്ഖാതാ തയോ അസ്സാ ച നത്ഥി. പദാ ന അന്തമസോ സായുധാനം ചതുന്നം പുരിസാനം അനീകവോഹാരതോ താദിസാ ചത്താരോ പുരിസാ പദാ ച നത്ഥി. തഥാപി മുനിനാ സമ്ഭാരാവജ്ജനേന ഹി സമതിംസപാരമിധമ്മാനം ആഭോഗകരണേനേവ മാരാരിമാരപച്ചത്തികോ ജിതോ അഭിഭവിതോ. ഇഹ ജയോപകരണഭാവേന ഠിതാനം രഥാനീകാദീനം ദബ്ബാനം വേകല്ലം ദസ്സേത്വാ സത്തുവിജയസഭാവാനം സമ്ഭാരാനം ആവജ്ജനവിസേസസ്സ വുത്തത്താ ഏസാ ദബ്ബവിസേസവുത്തി നാമ. രഥോ നാമ ചതുപുരിസപരിവാരോ, താദിസം രഥത്തയം രഥാനീകം നാമ. ഹത്ഥീ പന ദ്വാദസപുരിസപരിവാരോ ഹോതി, താദിസം ഹത്ഥിത്തയം ഹത്ഥാനീകം നാമ. അസ്സോ തിപുരിസപരിവാരോ, താദിസം ഹയത്തയം ഹയാനീകം നാമ. സായുധാ ചത്താരോ പുരിസാ പദാനീകം നാമ. ഇഹ രഥാദീസു ഠിതാ വിയ സീഘം പാദബലേന ഗന്ത്വാ യുജ്ഝമാനാ പുരിസാ പാദോപചാരേന ‘‘പാദാ’’തി വുത്താ. രഥാദീനം പമാണം തയോതി അനീകട്ഠാനേദസ്സേത്വാ പുരിസപമാണസ്സാവുത്തേപി അന്തമസോ ചത്താരോ പുരിസാ അനീകം നാമ ഹോന്തീതി പകരണതോ ചത്താരോതി ഞായതി. നോ ചേ? സാവുധപുരിസവാചകസ്സ പദാതിസദ്ദസ്സ ‘‘പദാതയോ’’തി ബഹുവചനേന രൂപസമ്ഭവതോ ‘‘രഥാ ന, മാതങ്ഗാ ന, ഹയാ ന, പദാതയോ ന’’ ഇതി സമ്ബന്ധോ. ദബ്ബവിസേസവുത്തി ദബ്ബേന ദബ്ബപടിസേധനതോ വിസേസകഥനം വിസേസസ്സ വുത്തീതി ച, ദബ്ബേന ദബ്ബപടിസേധേന വിസേസവുത്തീതി ച വാക്യം. ക്രിയാവിസേസവുത്യാദിത്തയമ്പി ഏവമേവ ദട്ഠബ്ബം.

൨൮൩.

ന ബദ്ധാ ഭൂകുടിനേവ, ഫുരിതോ ദസനച്ഛദോ;

മാരാരിഭങ്ഗഞ്ചാ’കാസി, മുനിവീരോ വരോ സയം.

ക്രിയാവിസേസവുത്തി.

൨൮൩. ‘‘ന ബദ്ധാ’’ഇച്ചാദി. ഭൂകുടി ഭമുഭങ്ഗോ കോപജനിതോ ന ബദ്ധാ ന രചിതാ, ദസനച്ഛദോ ചാധരോ നേവ ഫുരിതോ നേവ കമ്പിതോ കോപേന. തഥാപി ച വരോഉത്തമോ മുനിവീരോ സയം മാരാരിനോ ഭങ്ഗം പരാജയം അകാസീതി. ഭൂകുടിബന്ധനാദിക്രിയാവിഗമേന നിബ്ബികാരവിജയലക്ഖണോ വിസേസോ ദസ്സിതോ.

൨൮൩. ‘‘ന ബദ്ധാ’’ഇച്ചാദി. ഭൂകുടി കോപവികാരഭൂതോ ഭമുഭങ്ഗോപി ന ബദ്ധാ ന കതാ, ദസനച്ഛദോ ദന്താവരണോ നേവ ഫുരിതോ ന കമ്പാപിതോ. തഥാപി വരോഉത്തമോ മുനിവീരോ മുനിഗുണവീരഗുണയുത്തോ തഥാഗതോ സയം മാരാരിഭങ്ഗഞ്ച അകാസീതി. ഏത്ഥ ഭമുഭങ്ഗരചനാദികം ക്രിയം അകത്വാ നിബ്ബികാരസ്സ മാരഭങ്ഗസഭാവവിസേസസ്സ [നിബ്ബികാരമാരഭങ്ഗസ്സ (ക॰)] വുത്തത്താ ഏസാ ക്രിയാവിസേസവുത്തി നാമ. ഭൂനം കുടി വങ്കതാതി ച, മാരോ ഏവ അരീതി ച, തേസം ഭങ്ഗോതി ച വാക്യം.

൨൮൪.

ന ദിസാസു ബ്യത്താ [തതാ (സീ॰)] രംസി,

നാ’ലോകോ ലോകപത്ഥടോ;

തഥാപ്യ’ന്ധതമഹരം,

പരം സാധുസുഭാസിതം.

ജാതിവിസേസവുത്തി.

൨൮൪. ‘‘നി’’ച്ചാദി. ദിസാസു ദസസു ബ്യത്താ പത്ഥടാ രംസി ന ഭവതി. ലോകേ സകലസ്മിം പത്ഥടോ വിത്ഥതോ ആലോകോന ഭവതി. തഥാപീതി വിസേസനിച്ഛായം, തജ്ജാതികത്താഭാവേപി സാധൂനം സുഭാസിതം സദ്ധമ്മസങ്ഖാതം പരമച്ചന്തമേവ അന്ധതമം ഇട്ഠാനിട്ഠാവേകല്ലതോ പഞ്ഞാചക്ഖുസ്സ അന്ധകാരം മോഹന്ധകാരം ഹരതീതി അന്ധതമഹരന്തി. രംസിയാ അന്ധകാരാപഹാരസമത്ഥായ നിവത്തിയാ വിസേസോ സുഭാസിതസ്സ ദസ്സിതോ.

൨൮൪. ‘‘ന ദിസാസു’’ഇച്ചാദി. ദിസാസു ബ്യത്താ പത്ഥടാ രംസിപി നത്ഥി, ലോകപത്ഥടോ ആലോകോപി നത്ഥി. തഥാപി സാധുസുഭാസിതം സദ്ധമ്മോ പരമച്ചന്തം അന്ധതമഹരം അത്ഥാനത്ഥതീരണക്ഖമസ്സ പഞ്ഞാചക്ഖുസ്സ അന്ധകാരകമോഹതമം ഹരം ഹോതീതി. ഇധ അന്ധകാരവിദ്ധംസനേ സമത്ഥം രംസിജാത്യാദികം പടിസേധേത്വാ സുഭാസിതസ്സ അന്ധകാരാപഹരണസങ്ഖാതസ്സ വിസേസസ്സ വുത്തത്താ അയം ജാതിവിസേസവുത്തി നാമ. ലോകേ പത്ഥടോതി ച, അന്ധേതീതി അന്ധോ മോഹോ, തമസദിസത്താ അന്ധോയേവ തമോതി ച, തം ഹരതീതി ച, സാധൂനം സുഭാസിതമിതി ച വാക്യം.

൨൮൫.

ന ഖരം ന ഹി വാ ഥദ്ധം, മുനിന്ദ വചനം തവ;

തഥാപി ഗാള്ഹം ഖനതി, നിമ്മൂലം ജനതാമദം.

ഗുണവിസേസവുത്തി.

൨൮൫. ‘‘ന ഖര’’മിച്ചാദി. മുനിന്ദ തവ വചനം ന ഖരം ന ലൂഖം, ന ഥദ്ധം വാ കഠിനഞ്ച ന ഹി. തഥാപി താദിസഖരത്താദിഗുണാഭാവേപി ജനതായ ജനസമൂഹസ്സ മദം ഗാള്ഹംദള്ഹം [തണ്ഹം (ക॰)] കത്വാ നിമ്മൂലം ഖനതീതി. അയോസങ്കുമ്ഹി പസിദ്ധഖരത്താദിഗുണനിസേധേന മുനിന്ദവചനസ്സ വിസേസോ ആവികതോ.

൨൮൫. ‘‘ന ഖര’’മിച്ചാദി. ഹേ മുനിന്ദ തവ വചനം ഖരം കക്കസം ന ഹോതി, ഥദ്ധം വാ ന ഹോതി. തഥാപി ജനതാമദം ജനസമൂഹസ്സ ജാത്യാദിം നിസ്സായ പവത്തം ഗബ്ബം ഗാള്ഹം ദള്ഹം കത്വാ നിമ്മൂലം മൂലമസേസേത്വാ ഖനതീതി. ഖണനക്ഖമഅയോസങ്കുആദീസു ലബ്ഭമാനം ഖരത്താദിഗുണം പടിസേധേത്വാ ബുദ്ധവചനസ്സ മദഖണനസഭാവസങ്ഖാതസ്സ വിസേസസ്സ വുത്തത്താ അയം ഗുണവിസേസവുത്തി നാമ ഹോതി. നത്ഥി മൂലമസ്സ ഖണനസ്സാതി ച, ജനാനം സമൂഹോതി ച, തായ മദോതി ച വിഗ്ഗഹോ. ‘‘ഗാള്ഹം നിമ്മൂല’’ന്തി ഖണനക്രിയായ വിസേസനത്താ ഗാള്ഹം നിമ്മൂലം ഖണനം കരോതീതി യോജനാ.

൨൮൬.

ദസ്സീയതേ’തിദിത്തം […തിരിത്തം (ക॰)] തു,

സൂരവീരത്തനം യഹിം;

വദന്തി വിഞ്ഞൂ വചനം,

രുള്ഹാഹങ്കാരമീദിസം.

൨൮൬. രുള്ഹാഹങ്കാരം വദന്തി.

൨൮൬. ഇദാനി രുള്ഹാഹങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘ദസ്സീയതേ’’ ഇച്ചാദിനാ. സൂരവീരത്തനം സൂരഭാവവീരഭാവം അതിദിത്തം തു അതിസയേന പന ദിത്തം യഹിം വാക്യേ ദസ്സീയതേ, ഈദിസം വചനം വിഞ്ഞൂ കവയോ രുള്ഹാഹങ്കാരമിതി വദന്തീതി. സൂരോ ച വീരോ ചാതി ച, തേസം ഭാവോതി ച, രുള്ഹോ ഉഗ്ഗതോ അഹങ്കാരോ ഏത്ഥ വുത്തിവിസേസേതി ച വാക്യം.

൨൮൭.

ദമേ നന്ദോപനന്ദസ്സ,

കിം മേ ബ്യാപാരദസ്സനാ;

പുത്താ മേ പാദസമ്ഭത്താ,

സജ്ജാ സന്തേവ താദിസേ.

൨൮൭. ഉദാഹരതി ‘‘ദമേ’’ഇച്ചാദിനാ. നന്ദോപനന്ദസ്സ നാഗരാജസ്സ അപ്പമേയ്യമഹാനുഭാവസ്സ ദമേ ദമനേ മേ മമ നിരവധിസരന്തിപ്പമേയ്യപ്പഭാവാനുചരിതകിത്തിനോപി പരസ്സ ബ്യാപാരദസ്സനാ പയോഗപടിപാദനേന കിം പയോജനം, ന കിമ്പി, യതോ മേ പാദസമ്ഭത്താപാദാവനതാ താദിസേ കമ്മനി സജ്ജാ ബദ്ധകച്ഛാ സന്തേവ വിജ്ജന്തേവ, തതോതി യോജനീയം.

൨൮൭. ‘‘ദമേ’’ച്ചാദി. നന്ദോപനന്ദസ്സ നാഗരഞ്ഞോ ദമേ ദമകരണേ ബ്യാപാരദസ്സനാ ഭുവനത്തയേ പവത്തമാനആനുഭാവേന ച സമ്പവത്തിതകിത്തിസമൂഹേന ച സമന്നാഗതസ്സ മയ്ഹം താദിസപയോഗദസ്സനേന കിം പയോജനം. യസ്മാ മേ പാദസമ്ഭത്താ മയ്ഹം ചരണാവനതാ താദിസേ കിച്ചേ സജ്ജാ സന്നദ്ധാ പുത്താ ബഹവോ സന്തി ഏവ, തസ്മാതി. ചേതോവസിതായ സൂരവീരഭാവോ ഇഹ അതിദിത്തോ ദസ്സിതോ ഹോതി. ബ്യാപാരസ്സ ദസ്സനമിതി ച, പാദേസു സമ്ഭത്താതി ച വാക്യം.

൨൮൮.

സിലേസോ വചനാ’നേകാ-

ഭിധേയ്യേ’കപദായുതം;

അഭിന്നപദവാക്യാദി-

വസാ തേധാ’യ’മീരിതോ.

൨൮൮. സിലേസം നിദ്ദിസതി ‘‘സിലേസോ’’ഇച്ചാദിനാ. അനേകം ഭിന്നമഭിധേയ്യത്ഥോ യസ്സാത്യനേകാഭിധേയ്യം. ഏകേന സമാനേന പദേന സരൂപേന ആയുതമന്വിതം യം വചനം വുത്തീതി അനുവദിത്വാ സോ സിലേസോതി വിധീയതേ, യേന കേനചി രൂപേന ഉപമാനോപമേയ്യലക്ഖണത്ഥാനം സിലേസനതോ. അയഞ്ചേവംലക്ഖണോ സിലേസോ തേധാ ഈരിതോ. കഥം? അഭിന്നപദവാക്യാദിവസാ അഭിന്നമേകം പദം സ്യാദ്യന്തത്യാദ്യന്തരൂപം യത്ര, തമേവ വാക്യം വാക്യലക്ഖണോപേതത്താ. തം ആദി യേസം, തേസം വസാതി അത്ഥോ.

൨൮൮. ഇദാനി സിലേസാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘സിലേസോ’’ച്ചാദിനാ. അനേകാഭിധേയ്യം ഏകപദായുതം ഉഭയത്ഥ സാധാരണത്താ തുല്യേന സദ്ദരൂപേന യുത്തം യം വചനം അത്ഥി, സോ സിലേസോ നാമ. സോ പന യേന കേനചി സാധമ്മരൂപേന ഉപമാനോപമേയ്യഭൂതാനമത്ഥാനം സിലിട്ഠത്താ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഫുസിത്വാ ഠിതത്താ സിലേസോ നാമ. അയം വുത്തലക്ഖണോ സിലേസോ അഭിന്നപദവാക്യാദിവസാ അകതവികാരാനം സ്യാദ്യന്തത്യാദ്യന്തപദസമന്നാഗതാനം വാക്യലക്ഖണോപേതവാക്യാനം പഭേദേന തേധാ ഈരിതോതി. അനേകമഭിധേയ്യം യസ്സേതി ച, ഏകഞ്ച തം പദഞ്ചേതി ച, തേന ആയുതന്തി ച, അഭിന്നാനി പദാനി യസ്മിന്തി ച, തഞ്ച തം വാക്യഞ്ചാതി ച, തം ആദി യേസം അഭിന്നപദവാക്യാനന്തി ച, തേസം വസോ ഭേദോതി ച വാക്യം.

൨൮൯.

അന്ധന്തമഹരോ ഹാരീ, സമാരുള്ഹോ മഹോദയം;

രാജതേ രംസിമാലീ’യം, ഭഗവാ ബോധയം ജനേ.

അഭിന്നപദവാക്യസിലേസോ.

൨൮൯. ഉദാഹരതി ‘‘അന്ധന്തമി’’ച്ചാദി. അയം ഭഗവാ സൂരിയോ മഹാമുനി ച. തത്ഥ സൂരിയോ താവ അന്ധന്തമഹരോ പകതിയന്ധകാരോപഹാരീ, മഹാമുനി തു അന്ധകാരമോഹതമാപഹാരീ. ഹാരീ മനുഞ്ഞോ സൂരിയോ മഹാമുനി ച, സൂരിയോ മഹോദയം മഹന്തം ഉദയം പബ്ബതം സമാരുള്ഹോ, മഹാമുനി തു മഹോദയം മഹന്തമബ്ഭുദയം സമ്മാസമ്ബോധിസമധിഗമരൂപം സമാരുള്ഹോ പത്തോ. രംസീനം മാലാ, സാ അസ്സ അത്ഥീതി രംസിമാലീ, സൂരിയോ മഹാമുനി ച. ജനേ ബോധയം നിദ്ദാപഗമനേന കിലേസനിദ്ദാപഗമനേന വാ പബോധയന്തോ രാജതേ ദിബ്ബതീതി. അഭിന്നപദവാക്യസിലേസോ ഭങ്ഗേന വിനാ യഥാവട്ഠാനമുഭയത്ഥ പദയോജനതോ.

൨൮൯. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘അന്ധ’’മിച്ചാദിനാ. മഹോദയം മഹന്തം ഉദയം പബ്ബതം, സബ്ബഞ്ഞുപദവിസങ്ഖാതമഹാഭിവുദ്ധിം വാ സമാരുള്ഹോ ആരുള്ഹോ, സമ്പത്തോ വാ, അന്ധന്തമഹരോ ചക്കവാളഗബ്ഭേ പത്ഥടപകതിഘനന്ധകാരസ്സ, ഞാണലോചനസ്സ അന്ധകരണതോ അന്ധകാരോതി വുത്തമോഹസ്സ വാ വിദ്ധംസകോ, ഹാരീ തേനേവ മനുഞ്ഞോ രംസിമാലീ അത്തനോ രംസിമാലായ സമന്നാഗതോ ജനേ പകതിനിദ്ദായ കിലേസനിദ്ദായ വാ സമന്നാഗതേ സത്തേ ബോധയം ബോധയന്തോ അയം ഭഗവാ ദിവാകരോ, ഛഹി ഭഗധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ ബുദ്ധോ വാ രാജതേ ദിബ്ബതീതി. ദ്വീസു പക്ഖേസു പദാനം സമാനഭാവേന ഠിതത്താ അയം അഭിന്നപദവാക്യസിലേസോ. അന്ധോ ച സോ തമോ ചേതി ച, തം ഹരതീതി ച, മഹന്തോ ച സോ ഉദയോ പബ്ബതോ ചാതി ച, മഹന്തോ ച സോ ഉദയോ അബ്ഭുദയോ അഭിവുദ്ധി ചാതി ച, രംസീനം മാലാതി ച, സാ അസ്സ അത്ഥീതി ച, ഭഗോ സിരീ അസ്സ സൂരിയസ്സ അത്ഥീതി ച, ഭഗോ സിരീകാമപയതനാദിപ്പകാരോ അസ്സ സത്ഥുനോ അത്ഥീതി ച വിഗ്ഗഹോ. അഭിന്നപദവാക്യസങ്ഖാതോ സിലേസോ. അപരോപി അത്ഥോ ഏത്ഥ സിലിസ്സതീതി സിലേസോ. ‘‘ഭിന്നപദവാക്യസിലേസോ’’തിആദികമ്പി ഇമിനാ നയേന ഞാതബ്ബം.

൨൯൦.

സാരദാമലകാഭാസോ, സമാനീതപരിക്ഖയോ;

കുമുദാകരസമ്ബോധോ, പീണേതി ജനതം സുധീ.

ഭിന്നപദവാക്യസിലേസോ.

൨൯൦. ‘‘സാരദേ’’ച്ചാദി. സുധാ അസ്സ അത്ഥീതി സുധീ, ചന്ദോ. സോഭനാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണരൂപം ബുദ്ധി അസ്സ അത്ഥീതി സുധീ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. സാരദോസരദകാലേ സമ്ഭൂതോ അമലകോ നിമ്മലോ ആഭാ സോഭാ യസ്സ സോ, ചന്ദോ. പരേസം നിബ്ബാനസാരം ദദാതീതി സാരദോ, അമലകോ ആഭാസോ, അമലകസ്സ ഹത്ഥാമലകസ്സേവ വാ ആഭാസോ അസേസഞേയ്യാവബോധോ യസ്സ സോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. സം സമ്മാ കമേനാനീയമാനത്താ ആനീതോ പരിക്ഖയോ കണ്ഹപക്ഖോ യേന സോ, ചന്ദോ. സമം വൂപസമം ആനീതോ പരിക്ഖയോ ഹാനി കിലേസസത്തുകതോ അധിഗതക്ഖയത്താ യേനസോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. കുമുദാകരസ്സ കുമുദസ്സ രംസിയാ സമ്ബോധി വികാസോ യസ്സ [രംസിയോ സമ്ബോധി വികാസ’സ്സ (ക॰)] സോ, ചന്ദോ. കുയാ പഥവിയാ മുദം പീതിം കരോതീതി കുമുദാകരോ, സമ്ബോധോചതുസച്ചാവബോധോ യസ്സ സോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ, ജനതം ജനസമൂഹം പീണേതീതി. അയം ഭിന്നപദവാക്യസിലേസോ വുത്തേന വിധിനാ പദാനം ഭിന്നത്താ.

൨൯൦. ‘‘സാര’’ഇച്ചാദി. സാരദോ സരദകാലേ സമ്ഭൂതോ, വേനേയ്യാനം നിബ്ബാനസാരദായകോ വാ, അമലകാഭാസോ നിമ്മലസോഭോ, നിമ്മലകേതുമാലാസമന്നാഗതത്താ താദിസമത്ഥകസോഭോ വാ, അഥ വാ സാരദാമലകാഭാസോ സരദകാലേ സഞ്ജാതനിമ്മലസോഭോ, വേനേയ്യാനം നിബ്ബാനസാരദായകനിമ്മലസോഭോ വാ, അഥ വാ സാരദആമലകആഭാസോ നിബ്ബാനസാരദായകഹത്ഥാമലകസദിസഞേയ്യാവബോധോ. സമാനീതപരിക്ഖയോ കണ്ഹപക്ഖേ സുട്ഠു കമേന ആനീതോ പരിക്ഖയോ പരിപുണ്ണോ വാ ചന്ദോ, സമസങ്ഖതസന്തിം ആനീതകിലേസപരിഹാനിസങ്ഖാതപരിക്ഖയോ വാ. കുമുദാകരസമ്ബോധോ കുമുദവികാസനേന സമന്നാഗതോ, കുസങ്ഖാതപഥവീനിസ്സിതാനം ജനാനം പീതിജനനചതുസച്ചാവബോധേന സമന്നാഗതോ വാ. സുധീ സുധാസങ്ഖാതഅമതവന്തതായ തന്നാമകോ ചന്ദോ, സുന്ദരപഞ്ഞവന്തതായ തന്നാമകോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വാ. ജനതം ജനസമൂഹം പീണേതീതി. ഉഭയപക്ഖേസു പദം ഭിന്ദിത്വാ അത്ഥസ്സ യോജനതോ അയം ഭിന്നപദവാക്യസിലേസോ. സരദേ ഭവോ സാരദോ, ചന്ദോ. സാരം ദദാതീതി സാരദോ, ഭഗവാ. ‘‘സാരദോ’’തി ഇദം ‘‘ആഭാസോ’’തി പദസ്സ വിസേസനം ഹോതി. അമലകോനിമ്മലോ ആഭാസോ അസ്സ ചന്ദസ്സാതി ച, കമ്ഹി മത്ഥകേ ആഭാസോതി ച, അമലോ കാഭാസോ അസ്സ സത്ഥുനോതി ച, സാരദോ അമലകോ ആഭാസോ യസ്സ ചന്ദസ്സ ഭഗവതോ വാതി ച, സാരദോ ആമലകസ്സ വിയ ആഭാസോ ഞേയ്യാവബോധോ അസ്സ ഭഗവതോതി ച, സം സമ്മാ ആനീതോ പരിക്ഖയോ കലാഹാനി അനേനേതി ച, സമം വൂപസമം ആനീതോ പരിക്ഖയോ ഹാനി കിലേസസത്തുതോ യേനേതി ച, കുമുദാനം ആകരോതി ച, തേസം സമ്ബോധോ വികാസോ യസ്സേതി ച, മുദം പീതിം കരോതീതി മുദാകരോ. കുയാ പഥവിയാ മുദാകരോതി ച, സോ സമ്ബോധോ ചതുസച്ചാവബോധോ യസ്സേതി ച, സുധാ അമതം അസ്സ ചന്ദസ്സ അത്ഥീതി ച, സു സോഭനാ ധീ ബുദ്ധി അസ്സ സമ്ബുദ്ധസ്സാതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൨൯൧.

സമാഹിതത്തവിനയോ, അഹീനമദമദ്ദനോ;

സുഗതോ വിസദം പാതു, പാണിനം സോ വിനായകോ.

ഭിന്നാഭിന്നപദവാക്യസിലേസോ.

൨൯൧. ‘‘സമാഹിതേ’’ച്ചാദി. സം സമ്മാ ആഹിതോ പതിട്ഠാപിതോ അത്തസ്സ വിനയോ വിനയനം സബ്ബത്ഥ സവിസയേ അപ്പടിഹതചാരവസേന യസ്സ സോ, ഗരുളോ. വിനയനം പവിവിത്തകായചിത്തപ്പവത്തിവസേന ദമനം യസ്സ സോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. ഇതി അഭിന്നപദം. അഹീനം സപ്പാനം ഇനാ നായകാ, തേസം മദം മദ്ദതീതി അഹീനമദമദ്ദനോ, ഗരുളോ. അഹീനാനമുത്തമപുരിസാനമ്പി മഹാബ്രഹ്മാദീനം മദം മദ്ദതീതി അഹീനമദമദ്ദനോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. സുന്ദരം ഗതം ഗമനം സമുദ്ദം ഭിന്ദിത്വാ ജലസങ്ഗമതോ പഠമമേവഉഗ്ഗമനസാമത്ഥിയയോഗതോ യസ്സ സോ, ഗരുളോ. സുന്ദരം ഗമനമസ്സ നാഗവിക്കന്തചാരത്താ സുഗതോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. അഭിന്നപദം. സോവീനം പക്ഖീനം നായകോ, ഗരുളോ. വിസം ദദാതീതി വിസദം പാണിനം നാഗലോകം പാതു അഹിംസനവസേന പാലയതു, സോ വിനേതി വേനേയ്യേതി വിനായകോ,സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. പാണിനം സകലസത്തലോകം വിസദം അസല്ലീനം പാതു. ഭിന്നാഭിന്നപദവാക്യസിലേസോയം വുത്തനയേന പദാനം [പന (ക॰)] ഉഭയമിസ്സത്താ.

൨൯൧. ‘‘സമാഹിതേ’’ച്ചാദി. സമാഹിതത്തവിനയോ സമ്മാ ആഹിതായ ഠപിതായ സരീരസ്സ സവിസയേ ഗതിയാ സമന്നാഗതോ, സമ്മാ ആഹിതേന ഠപിതേന ചിത്തദമനേന സമന്നാഗതോ വാ, അഹീനമദമദ്ദനോ നാഗരാജൂനം മദമദ്ദനോ, അഹീനാനം ഉത്തമാനം ബകബ്രഹ്മാദീനമ്പി മദമദ്ദനോ വാ, സുഗതോ പക്ഖവാതവേഗേന സമുദ്ദജലം ദ്വിധാ കത്വാ തസ്മിം ജലേ അനേകീഭൂതേയേവ നാഗഭവനം ഗന്ത്വാ നാഗേ ഗഹേത്വാ ഗമനേ സമത്ഥത്താ സുന്ദരഗമനോ, സമന്തഭദ്ദകഅനേകപ്പകാരഗമനോ വാ, വിനായകോ പക്ഖീനം നായകോ സോ ഗരുളരാജാ വിസദം ഘോരവിസത്താ വിസദായകം പാണിനം നാഗലോകം പാതു അഹിംസനവസേന പാലേതു. നോ ചേ, വിനായകോ വേനേയ്യേ വിനേന്തോ സോസമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പാണിനം സകലസത്തലോകം വിസദം വിസാരദം കത്വാ പാതു അഹിതാപനയനഹിതോപനയനേന രക്ഖതൂതി. ഉഭയപക്ഖേസു ‘‘അഹീനമദമദ്ദനോ’’ഇച്ചാദികേഹി ഭിന്നേഹി ച ‘‘സമാഹിതത്തവിനയോ’’ഇച്ചാദികേഹി അഭിന്നേഹി ച പദേഹി സമന്നാഗതത്താ അയം ഭിന്നാഭിന്നപദവാക്യസിലേസോ. അത്തസ്സ വിനയോതി ച, സമാഹിതോ അത്തവിനയോ യസ്സ ഗരുളസ്സ തഥാഗതസ്സ വാതി ച, അഹീനം ഇനാ നായകാതി ച, അഹീനാനം നാഗരാജൂനം മദോതി ച, ഹീനേഹി അഞ്ഞേ അഹീനാ ഉത്തമാ, തേസം മദോതി ച, തം മദ്ദതീതി ച, വീനം പക്ഖീനം നായകോതി ച, വേനേയ്യജനേ വിനേതീതി ച വാക്യം. ദുതിയപക്ഖേ ‘‘വിസദ’’ന്തി ക്രിയാവിസേസനം.

൨൯൨.

വിരുദ്ധാവിരുദ്ധാഭിന്ന-കമ്മാ നിയമവാ പരോ;

നിയമക്ഖേപവചനോ, അവിരോധി വിരോധ്യ’പി.

൨൯൩.

ഓചിത്യസമ്പോസകാദി, സിലേസോ പദജാദി’തി [പദജാതിപി (ക॰)];

ഏസം നിദസ്സനേസ്വേവ, രൂപ’മാവിഭവിസ്സതി.

൨൯൨-൩. സിലേസഭേദമഞ്ഞഥാപി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വിരുദ്ധ’’ഇച്ചാദി. വിരുദ്ധാനി ചാവിരുദ്ധാനി ച അഞ്ഞമഭിന്നഞ്ച, താനിയേവ കമ്മാനി ക്രിയാനി യേസം, തേ തയോ സിലേസാ. നിയമോ’വധാരണമസ്മിം അത്ഥീതി നിയമവാ, പരോ അഞ്ഞോ സിലേസോപി. നിയമസ്സ അക്ഖേപോ നിസേധനം യസ്സ, തം വചനമഭിധാനം യസ്സ, താദിസോപി. നാസ്സ വിരോധോ അത്ഥീത്യവിരോധി, സോപി. വിരോധോ അസങ്ഗതി ഏത്ഥ വിജ്ജതീതി വിരോധി, സോപി. ഓചിത്യം സമ്പോസേതീതി ഓചിത്യസമ്പോസകോ, സോ ആദി യസ്സ അലങ്കാരന്തരഗോചരസ്സ സിലേസസ്സ, സോ പദതോ ജാതാദിസിലേസോപി. ഇതിതേ പരേപി സിലേസഭേദാ സന്തി. ഏസം യഥാവുത്താനം നിദസ്സനേസുപയോഗേസ്വേവ രൂപം സഭാവോ ലക്ഖണം ആവിഭവിസ്സതീതി.

൨൯൨-൩. അവുത്തസിലേസവിസേസേ ദസ്സേതും ഉദ്ദിസതി ‘‘വിരുദ്ധാ’’ഇച്ചാദി. വിരുദ്ധാവിരുദ്ധാഭിന്നകമ്മാ അപി ഉഭയത്ഥസ്സ വിരുദ്ധേന ച അവിരുദ്ധേന ച അഭിന്നേന ച കമ്മേന സമന്വിതാ തയോ സിലേസാ ച, പരോ അഞ്ഞോ നിയമവാപി അവധാരണേന യുത്തസിലേസോ ച, നിയമക്ഖേപവചനോപി അവധാരണസ്സ പടിസേധപകാസകാഭിധാനസിലേസോ ച, അവിരോധിപി ഉഭയപക്ഖാവിരോധിസിലേസോ ച, വിരോധിഅപി ഉഭയത്ഥസ്സ വിരോധിസിലേസോ ച, പദജാദി പദേന ജാതോ വാക്യേന ജാതോ ഓചിത്യസമ്പോസകാദിസിലേസോപീതി ഏസം സിലേസാനം നിദസ്സനേസ്വേവ നിദസ്സനസങ്ഖതഉദാഹരണേസ്വേവ രൂപം സരൂപം തേസം ലക്ഖണം വാ ആവിഭവിസ്സതി, നിദസ്സിയമാനഉദാഹരണേനേവ ലക്ഖണസ്സ ഗമ്മമാനത്താ വിസും ന കഥേസ്സാമീതി അധിപ്പായോ. വിരുദ്ധാനി ച അവിരുദ്ധാനി ച അഭിന്നഞ്ചേതി ച, തമേവ കമ്മം ക്രിയാ യേസം സിലേസാനമിതി ച, നിയമോ അവധാരണം അസ്മിം അത്ഥീതി ച, നിയമസ്സ അക്ഖേപോ പടിസേധോ അസ്സ അത്ഥീതി ച, തം വചനം അഭിധാനം യസ്സ സിലേസസ്സാതി ച, നാസ്സ വിരോധോ അത്ഥീതി ച, ഓചിത്യം സമ്പോസേതീതി ച, സോ ആദി യസ്സ ഉപമാസിലേസാദിനോതി ച, പദതോ ജാതോതി ച, സോ ആദി യസ്സ വാക്യസ്സാതി ച വിഗ്ഗഹോ.

വിരുദ്ധകമ്മസിലേസ

൨൯൪.

സവസേ വത്തയം ലോകം, അഖിലം കല്ലവിഗ്ഗഹോ [കലവിഗ്ഗഹോ (സീ॰)];

പരാഭവതി മാരാരി, ധമ്മരാജാ വിജമ്ഭതേ.

൨൯൪. തതോ കമേന തേദസ്സീയന്തി ‘‘സവസേ’’ഇച്ചാദി. അഖിലം ലോകം സവസേ വത്തയം മാരാരി ധമ്മരാജാ ച, കല്ലോ മനുഞ്ഞോ വിഗ്ഗഹോ കലഹോ യസ്സ മാരാരിനോ, വിഗ്ഗഹോ സരീരസമ്പദാ യസ്സ ധമ്മരാജസ്സ, തേസു മാരാരി പരാഭവതി പരാഭവമപേതി ബോധിയം പടിലദ്ധപരാജയവസേന, ധമ്മരാജാ സമന്തഭദ്ദോ തു വിജമ്ഭതേ ലോകത്തയബ്യാപിസമുല്ലപിതവിജയദ്ധനിപവത്തിവസേന സമം ഭവതീതി അയം വിരുദ്ധകമ്മസിലേസോ പരാഭവവിജമ്ഭനാനമഞ്ഞോഞ്ഞവിരോധതോ.

൨൯൪. ഇദാനി ഉദ്ദേസക്കമേന ഉദാഹരതി ‘‘സവസേ’’ഇച്ചാദി. അഖിലം ലോകം സവസേ വത്തയം അനത്ഥേ യുഞ്ജനതോ അത്തനോ വസേ വത്തയന്തോ, നോ ചേ, സകലലോകം ഹിതേ യുഞ്ജനതോ അത്തനോ വസേ വത്തയന്തോ കല്ലവിഗ്ഗഹോ മനുഞ്ഞകലഹോ, നോ ചേ, മനുഞ്ഞസരീരസമ്പത്തിയുത്തോ മാരാരി പരാഭവതിബോധിമൂലേ ലദ്ധപരാജയവസേന പരാഭവം പാപുണാതി, ധമ്മരാജാ തഥാഗതോ പന വിജമ്ഭതേ ലോകത്തയേ പത്ഥടജയഘോസവസേന വിജമ്ഭതീതി. പരാഭവനവിജമ്ഭനക്രിയാനം അഞ്ഞമഞ്ഞവിരുദ്ധത്താ അയം വിരുദ്ധകമ്മസിലേസോ നാമ. സസ്സ അത്തനോ വസോ ഇസ്സരിയമിതി ച, കല്ലോ മനുഞ്ഞോ വിഗ്ഗഹോ വിവാദോ ദേഹോ വാ യസ്സേതി ച വാക്യം.

അവിരുദ്ധകമ്മസിലേസ

൨൯൫.

സഭാവമധുരം പുഞ്ഞ-വിസേസോദയസമ്ഭവം;

സുണന്തി വാചം മുനിനോ, ജനാ പസ്സന്തി ചാ’മതം.

൨൯൫. ‘‘സഭാവേ’’ച്ചാദി. സഭാവേനേവ മധുരാ പിയാ വാചാ, മധുരം അമതം, പുഞ്ഞവിസേസസ്സ ഉദയോ അഭിവഡ്ഢി, തേന സമ്ഭവോ, യസ്സ വാ തം, മുനിനോ വാചംസദ്ധമ്മസങ്ഖാതം ജനാ സുണന്തി, തസ്സയം അമതഞ്ച [തസ്സ ച നിസ്സയം അമതന്തി (ക॰)] പസ്സന്തീതി അയമവിരുദ്ധകമ്മസിലേസോ സവനദസ്സനാനം അവിരുദ്ധത്താതി.

൨൯൫. ‘‘സഭാവ’’മിച്ചാദി. സഭാവമധുരം ‘‘വാചാമധുരം കരിസ്സാമീ’’തി കത്തബ്ബപയോഗം വിനാപി മധുരത്താ പകതിമധുരം, നോ ചേ, കേനചി പച്ചയേന അനുപ്പന്നത്താ സങ്ഖരവിസേസം വിനാപി പകതിപണീതം, പുഞ്ഞവിസേസോദയസമ്ഭവം പുഞ്ഞവിസേസദേസകസ്സ മുനിനോ കസ്സചി കുസലവിസേസസ്സ അഭിവുദ്ധിയാ സമ്ഭൂതം, നോ ചേ, വേനേയ്യജനാനം നിബ്ബാനാധിപ്പായേന കതകുസലവിസേസസ്സ അഭിവുദ്ധിയാ ആരമ്മണത്തേന പടിലദ്ധം മുനിനോ വാചംസദ്ധമ്മസങ്ഖാതം സുണന്തി, അമതം നിബ്ബാനഞ്ച ജനാ വേനേയ്യജനാ പസ്സന്തീതി. സവനദസ്സനക്രിയാനം അഞ്ഞമഞ്ഞാവിരുദ്ധത്താ അയം അവിരുദ്ധകമ്മസിലേസോ. സസ്സ അത്തനോ ഭാവോതി ച, തേന മധുരാ, മധുരമിതി ച, പുഞ്ഞമേവ വിസേസോതി ച, തസ്സോദയോതി ച, തേന സമ്ഭവോ യസ്സേതി ച വിഗ്ഗഹോ.

അഭിന്നകമ്മസിലേസ

൨൯൬.

അന്ധകാരാപഹാരായ,

സഭാവമധുരായ ച;

മനോ പീണേതി [ധിനോതി (സീ॰ അഭിനവടീകാ ച)] ജന്തൂനം,

ജിനോ വാചായ ഭായ ച.

൨൯൬. ‘‘അന്ധകാരേ’’ച്ചാദി. അന്ധകാരം മോഹസങ്ഖാതം പകതിഅന്ധകാരം വാ അപഹരതീതി അന്ധകാരാപഹാരാ, വാചാ, ഭാ ച. തായ സഭാവഭാസായ, സോഭായ ച ജിനോ ജന്തൂനം മനോ ചിത്തം പീണേതീതി അയമഭിന്നകമ്മസിലേസോ പീണനലക്ഖണായേകായ ക്രിയായ വാചായ ഭായ ച സമ്പന്നോതി.

൨൯൬. ‘‘അന്ധകാരാ’’ഇച്ചാദി. അന്ധകാരാപഹാരായ മോഹന്ധകാരം പകതിഅന്ധകാരം വാ അപഹരണായ സഭാവമധുരായ ച സഭാവതോ കണ്ണസുഖായ, സഭാവതോ നേത്താഭിരാമായ വാചായ ഭായ സരീരകന്തിയാ ച ജിനോ ജന്തൂനം മനോ ചിത്തം ധിനോതി പീണേതീതി. പീണയനസഭാവായ ഏകായ ക്രിയായ സദ്ധിം കരണഭൂതാനം ദ്വിന്നം വാചാഭാനം യോജിതത്താ അയം അഭിന്നകമ്മസിലേസോ. അന്ധകാര’മപഹരതീതി ച, സഭാവേന മധുരാതി ച വാക്യം.

നിയമവന്തസിലേസ

൨൯൭.

കേസക്ഖീനംവ കണ്ഹത്തം, സമൂനംയേവ വങ്കതാ;

പാണിപാദാധരാനംവ, മുനിന്ദസ്സാ’തിരത്തതാ.

൨൯൭. ‘‘കേസി’’ച്ചാദി. കണ്ഹത്തം കേസക്ഖീനംയേവ, ന മനസി, കണ്ഹത്തഗുണോ പാപത്തഞ്ച സിലിട്ഠം. വങ്കതാ ഭമൂനംയേവ, ന അജ്ഝാസയേ, വങ്കതാനതത്തം സഠത്തഞ്ച സിലിട്ഠം. അതിരത്തതാ പാണിപാദാധരാനംയേവ, ന ചിത്തേ, അതിരത്തതാഗുണോ രാഗോ ച സിലിസ്സതേ. ‘‘മുനിന്ദസ്സാ’’തി ‘‘കണ്ഹത്ത’’ന്തിആദീസു സബ്ബത്ഥ സമ്ബന്ധനീയം. നിയമവാ സിലേസോ കേസക്ഖീനംവാതി അവധാരണപ്പയോഗാതി.

൨൯൭. ‘‘കേസക്ഖീന’’മിച്ചാദി. മുനിന്ദസ്സ കണ്ഹത്തം കേസക്ഖീനം ഏവ ഹോതി, കണ്ഹത്തസങ്ഖതമകുസലം ന ചിത്തേ. വങ്കതാ ഭമൂനംയേവ, നജ്ഝാസയേ. അതിരത്തതാ പാണിപാദാധരാനം ഏവ, ന കേസുചി വത്ഥൂസൂതി. ‘‘കേസക്ഖീനംവാ’’തിആദീസു നിയമസങ്ഖാതഅവധാരണപദസ്സ വിജ്ജമാനത്താ കണ്ഹഭാവേന സദ്ധിം പാപത്തസ്സ ച, വങ്കഗുണേന സദ്ധിം സാഠേയ്യസ്സ ച, രത്തഗുണേന സദ്ധിം രാഗസ്സ ച സിലിട്ഠത്താ അയം നിയമവന്തസിലേസോ നാമ. കേസാനി ച അക്ഖീനി ചേതി ച, കണ്ഹസ്സ ഭാവോതി ച, വങ്കസ്സ ഭാവോതി ച, പാണയോ ച പാദാനി ച അധരാനി ചാതി ച, അതിരത്തസ്സ ഭാവോതി ച വിഗ്ഗഹോ.

നിയമക്ഖേപസിലേസ

൨൯൮.

പാണിപാദാധരേസ്വേവ, സാരാഗോ തവ ദിസ്സതി;

ദിസ്സതേ സോ’യ’മഥ വാ, നാഥ സാധുഗുണേസ്വപി.

൨൯൮. ‘‘പാണി’’ച്ചാദി. നാഥ തവ പാണിപാദാധരേസ്വേവ സാരാഗോ സോഭനോ രത്തവണ്ണോ ദിസ്സതി, ന ചിത്തേ, സാരാഗോ രത്തവണ്ണോ ഛന്ദരാഗോ ചാതി സിലിട്ഠം. അയം നിയമോ അക്ഖിപ്യതേ. അഥ വാ കഥം നിയമ്യതേ, യതോ സോ അയം സാരാഗോ സാധൂനം ഗുണേസ്വേവ വിരാഗലക്ഖണോ ദിസ്സതേ ഇതി. തസ്മാ കഥമവധാരീയതീതി നിയമക്ഖേപവചനോ സിലേസോയം.

൨൯൮. ‘‘പാണി’’ച്ചാദി. ഹേ നാഥ തവ സാരാഗോ സോഭനോ രത്തവണ്ണോ പാണിപാദാധരേസ്വേവ ദിസ്സതി, ചിത്തേ ലോഭോ പന ന ദിസ്സതി. അഥ വാ സോ അയംസാരാഗോ കത്തുകമ്യതാകുസലച്ഛന്ദഭൂതോ സാധുഗുണേസ്വപി സജ്ജനാനം സീലാദിഗുണേസുപി ദിസ്സതി. ‘‘ഏവാ’’തി ദസ്സിതനിയമസ്സ പടിസേധകേന ‘‘അഥ വാ’’തി വചനേന സമന്നാഗതത്താ രത്തവണ്ണസങ്ഖാതരാഗേന ലോഭസ്സ സിലിട്ഠത്താ ച അയം നിയമക്ഖേപവചനസിലേസോ. സം സോഭനോ രാഗോതി വിഗ്ഗഹോ.

അവിരോധിസിലേസ

൨൯൯.

സലക്ഖണോ’തിസുഭഗോ,

തേജസ്സീ നിയതോദയോ;

ലോകേസോ ജിതസംക്ലേസോ,

വിഭാതി സമണിസ്സരോ.

൨൯൯. ‘‘സലക്ഖണോ’’ഇച്ചാദി. സഹ ലക്ഖണേന സസരൂപേന ദ്വത്തിം സവരപുരിസലക്ഖണേന വാ വത്തമാനോ സലക്ഖണോ, ചന്ദോ മുനിന്ദോ ച, അതിസുഭഗോ സോ ച, തേജസ്സീ സൂരിയോ പഭാവിസേസയുത്തോ ച, നിയതോ പതിദിനമുദയോ പഭാലക്ഖണോ യസ്സ സോ നിയതോദയോ, സൂരിയോ, നിയതോ ഥിരോ ഉദയോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ സമ്ബോധിരൂപോ യസ്സ സോ നിയതോദയോ, മുനിന്ദോ, ലോകേസോ ബ്രഹ്മാ മുനിന്ദോ ച, ജിതോ സംക്ലേസോ ഝാനരതിവസേന കായചിത്താബാധോ യേന സോ, ബ്രഹ്മാ, ജിതോ സംക്ലേസോ ദസവിധോ അഗ്ഗമഗ്ഗഞ്ഞാണലാഭാ യേന സോ. സോ മണീനം ഇസ്സരോ ഉപമണി [ഉത്തമമണി (?)], സമണാനം ഇസ്സരോ മുനിന്ദോ വിഭാതീതി യോജ്ജം. അയമവിരോധിസിലേസോ ലക്ഖണസുഭഗാദീനമുഭയത്ഥാപി അബ്യവഹിതത്താ.

൨൯൯. ‘‘സലക്ഖണോ’’ഇച്ചാദി. സലക്ഖണോ ലക്ഖണേന സഹിതോ, അതിസുഭഗോ അതിസുന്ദരായ ലക്ഖിയാ സമന്നാഗതോ, നോ ചേ, ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണേഹി സഹിതോ അതിവിയ സോഭാദീഹി യുത്തോ, തേജസ്സീ അന്ധകാരവിധമനസങ്ഖതമഹാനുഭാവേന യുത്തോ, നിയതോദയോ പതിദിനം പുബ്ബണ്ഹകാലേ നിയമിതഗഗനുഗ്ഗമനോ, നോ ചേ, നിരന്തരപവത്തബുദ്ധതേജസാ യുത്തോ ഥിരസബ്ബഞ്ഞുപദവിസങ്ഖാതാഭിവുഡ്ഢിയാ സമന്നാഗതോ, ലോകേസോബ്രഹ്മഭൂതോ, ജിതസംക്ലേസോ ഝാനപീതിയാ വിജിതകായചിത്തദരഥോ, നോ ചേ, തിലോകസ്സ ഇസ്സരഭൂതോ ചതുത്ഥമഗ്ഗഞ്ഞാണേന ഹതദസവിധസംകിലേസോ, സമണിസ്സരോ സോ ഉത്തമോ മണി വിഭാതി സോഭതി, നോ ചേ, സമണാനം ഇസ്സരോ വിഭാതി ദിബ്ബതീതി. ‘‘സലക്ഖണോ സുഭഗോ’’ഇച്ചാദികാനം ദ്വിന്നം പദാനം അവിരുദ്ധത്താ ച, പഠമപാദേ ചന്ദേന ദുതിയേ സൂരിയേന തതിയേ ബ്രഹ്മുനാ ചതുത്ഥേ മണിനാ ച സബ്ബഞ്ഞുപദത്ഥസ്സ സിലിട്ഠത്താ ച അയം അവിരോധിസിലേസോ നാമ. സഹ ലക്ഖണേന വത്തമാനോതി ച, അതിസോഭനോ ഭഗോ സിരീ വാ സിരീകാമപയതനാദികോ വാ അസ്സാതി ച, തേജോ അസ്സ അത്ഥീതി ച, നിയതോ ഉദയോ അസ്സേതി ച, ലോകസ്സ ഇസോ ഇസ്സരോതി ച, ജിതോ സംക്ലേസോ യേനേതി ച, മണീനം സമണാനം വാ ഇസ്സരോതി ച വാക്യം.

വിരോധിസിലേസ

൩൦൦.

അസമോപി സമോ ലോകേ,

ലോകേസോപി നരുത്തമോ;

സദയോപ്യ’ദയോ പാപേ,

ചിത്താ’യം മുനിനോ ഗതി.

൩൦൦. ‘‘അസമോപി’’ച്ചാദി. നത്ഥി സമോ രാജഗുണാദീഹി അസ്സാതി അസമോ, കോചി രാജാദി, ‘‘അസമോ’’തി ലോകേകസിഖാമണിഭാവേന മുനി. തത്ഥ യദാ അസമോ രാജാദി, തദാ ലോകേ സമോതി വിരുദ്ധം അസമത്താ തസ്സ. അപിസദ്ദോ വിരോധം ജോതേതി. പക്ഖന്തരേ ത്വവിരുദ്ധം, ലോകേ ദേവദത്താദീനം വിരോധിസത്താനം രാഹുലാദീനം അവിരോധിസത്താനഞ്ച സമത്താ, തതോയേവായം വിരോധാഭാസാനഞ്ചസാ വിരോധോയേവ. ലോകേസോ ബ്രഹ്മാ മുനി ച. തത്ഥ ‘‘ബ്രഹ്മാ നരുത്തമോ’’തി വിരുദ്ധം ദിബ്ബയോനിത്താ തസ്സ. പക്ഖന്തരേ ത്വബ്യാഘാതോ ഉത്തമനരത്താ തസ്സ. ദയോ ദാനം, സഹ ദയേനാതി സദയോ, കോചി പുരിസോ. സഹ ദയായ വത്തതീതി സദയോ,മുനി. തത്ഥ പുരിസോ ദായകോ പാപേ ജനേ കഥമദയോതി വിരുജ്ഝതി. മുനി പാപേ രാഗാദികേ അദയോതി വിരുജ്ഝതി. തസ്മാ മുനിനോ അയം യഥാവുത്താ ഗതി പവത്തി ചിത്താ അബ്ഭുതാതി അയം വുത്തനയേന വിരോധിസിലേസോ ഉദാഹടോ.

൩൦൦. ‘‘അസമോ’’ഇച്ചാദി. അസമോപി അതുല്യോപി കോചി രാജാദികോ ലോകേ സമോ തുല്യോ, നോ ചേ, സദിസപുഗ്ഗലരഹിതോ ഏവ രാഹുലഭദ്രദേവദത്താദിസബ്ബലോകേ അനുനയപടിഘാഭാവേന സമോ ഹോതി. ലോകേസോപി ബ്രഹ്മഭൂതോപി നരുത്തമോ നരവരോ ഹോതി, നോ ചേ, സകലലോകാധിപതി ഹുത്വാ ഏവ നരുത്തമോ. സദയോപി യാചകേസു ദയസങ്ഖാതേന ദാനേന യുത്തോപി പാപേ പാപിട്ഠേ അദയോ ദാനരഹിതോ, നോ ചേ, ദയാസഹിതോ ഏവ അകുസലേ നിദ്ദയോ. മുനിനോ അയം ഗതി പവത്തി ചിത്താ വിചിത്താതി രാജാദിനോ അസമസമതാ ച, ബ്രഹ്മാ ഹുത്വാ ഉത്തമനരഭാവോ ച, ദാനസഹിതസ്സ കസ്സചി പുരിസസ്സ ദാനരഹിതഭാവോ ച വിരുദ്ധോ ഹോതി. തസ്മാ രാജബ്രഹ്മപുരിസേഹി മുനിനോ സിലിട്ഠത്താ അയം വിരോധിസിലേസോ നാമ. പുബ്ബപുബ്ബപക്ഖേ വിരോധോ അപരാപരപക്ഖേഹി നിരാകതോ ഹോതി. പുബ്ബപക്ഖേ അപിസദ്ദോ വിരോധം ജോതേതി, അപരപക്ഖേ അവധാരണന്തി. നത്ഥി സമോ യസ്സേതി ച, നരോ ച സോ ഉത്തമോ ചേതി ച, സഹ ദയേന ദയായ വാ വത്തമാനോതി ച, നത്ഥി ദയോ ദയാ വാ അസ്സേതി ച വിഗ്ഗഹോ.

ഓചിത്യസമ്പോസകപദസിലേസ

൩൦൧.

സംസാരദുക്ഖോപഹതാ-വനതാ ജനതാ ത്വയി;

സുഖ’മിച്ഛിത’മച്ചന്തം, അമതന്ദദ വിന്ദതി.

൩൦൧. ഉദാഹരതി ‘‘സംസാരേ’’ച്ചാദി. സംസാരോ അബ്ബോച്ഛിന്നം വത്തമാനാ ഖന്ധപടിപാടിയേവ ദുക്ഖം ദുക്ഖമത്താദിനാ, തേന ഉപഹതാ പഹടാ ജനതാ, അമതം സുഖം അമതം വാ നിബ്ബാനം ദദാതീതി അമതന്ദദാതി ആമന്തനം, ത്വയി അവനതാ പണാമവസേന ഇച്ഛിതമതിമതം ദുക്ഖാപഗമനിബ്ബത്തം കായികം ചേതസികഞ്ച സുഖംഅച്ചന്തം വിന്ദതി പടിലഭതീതി. ഏത്ഥ അമതം സുധാ നിബ്ബാനഞ്ച, അമതന്ദദോ ദുക്ഖോപഹതേ സുഖയതീതി ഉചിതന്തി ‘‘അമതം ദദാതീ’’തി പദമധിഗതേ വത്ഥുനി ഓചിത്യം സമ്പോസയതീതി ഓചിത്യസമ്പോസകോ പദസിലേസോയം. ആദിസദ്ദേന ‘‘സുഗന്ധിസോഭാസമ്ബന്ധീ’’ത്യാദ്യുപമാസിലേസാദയോ സങ്ഗഹിതാതി.

൩൦൧. ‘‘സംസാര’’ഇച്ചാദി. സംസാരദുക്ഖോപഹതാ ഖന്ധധാതുആയതനാനം നിരന്തരപവത്തിസങ്ഖാതേന ദുക്ഖേന ഉപഹതാ ജനതാ, അമതന്ദദ ഹേ സുധാദായക നോ ചേ, നിബ്ബാനദായക തഥാഗത ത്വയി അവനതാ പണമനവസേന ഓനതാ ഇച്ഛിതം അഭിമതം സുഖം കായികചേതസികസുഖം അച്ചന്തം അതിസയേന വിന്ദതി സേവതീതി. അമതദായകാ ദുക്ഖിതേ സുഖിതേ കരോന്തീതി ഇദം ഉചിതമേവേതി ഉഭയത്ഥസ്സാപി വാചകം ‘‘അമതം ദദാതീ’’തി പദം താദിസജനസ്സ സുഖദാനേ ഓചിത്യം പോസേതീതി അയം ഓചിത്യസമ്പോസകപദസിലേസോ. സംസാരോയേവ ദുക്ഖന്തി ച, തേന ഉപഹതാതി ച, അമതം സുധം നിബ്ബാനം വാ ദദാതീതി ച വാക്യം.

൩൦൨.

ഗുണയുത്തേഹി വത്ഥൂഹി, സമം കത്വാന കസ്സചി;

സംകിത്തനം ഭവതി യം, സാ മതാ തുല്യയോഗിതാ.

൩൦൨. തുല്യയോഗിതം യോജയതി ‘‘ഗുണേ’’ച്ചാദിനാ. ഗുണോ ധമ്മോ സാധു അസാധു വാ, തേന യുത്തേഹി വത്ഥൂഹി സഹ സമം കത്വാന വത്ഥുതോ അസാമ്യേപി തഥാഭാവമാരോപ്യ കസ്സചി പുരിസാദിനോ ഥുതിനിന്ദത്ഥം യം കിത്തനമാഖ്യാനം, സാ തുല്യക്ഖണാ തുല്യയോഗിതാ മതാ, വത്തുമിച്ഛിതേന ഗുണേന താദിസാനം തുല്യയോഗിതാപടിപാദനതോ തദത്ഥിയേന തുല്യയോഗിതാ തഥാ ദ്വിധാ വത്തതി.

൩൦൨. ഇദാനി തുല്യയോഗിതാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘ഗുണയുത്തേഹി’’ഇച്ചാദിനാ. ഗുണയുത്തേഹി സുന്ദരാസുന്ദരേഹി യേഹി കേഹിചി ഗുണേഹി യുത്തേഹി വത്ഥൂഹി, സമം കത്വാന തത്വതോ അസമാനേസുപി സമാനത്തബുദ്ധിയാ ആരോപനം കത്വാ, കസ്സചി പുരിസാദിനോ ഥുതിം നിന്ദം വാ നിസ്സായ യം സംകിത്തനം ഗുണാഗുണകഥനം ഭവതി, സാ തുല്യയോഗിതാതി മതാതി. ഗുണേഹി യുത്താതി ച, തുല്യേന ഗുണേന സഹ യോഗോതി ച, സോ ഏതേസം രംസിമാലീഭഗവന്താദീനമത്ഥീതി ച, തേസം ഭാവോ തുല്യഗുണസമ്ബന്ധോതി ച വിഗ്ഗഹോ. ഏത്ഥ തുല്യഗുണയുത്തപദത്ഥാനം തഗ്ഗുണസമ്ബന്ധസ്സ തുല്യയോഗിതാഭാവതോ തപ്പടിപാദകോ ഉത്തിവിസേസോ തദത്ഥിയേന തുല്യയോഗിതാതി ഞേയ്യാ.

൩൦൩.

സമ്പത്തസമ്മദോ ലോകോ,

സമ്പത്താലോകസമ്പദോ;

ഉഭോഹി രംസിമാലീ ച,

ഭഗവാ ച തമോനുദോ.

൩൦൩. ഉദാഹരതി ‘‘സമ്പത്തേ’’ച്ചാദി. തമം നുദതീതി തമോനുദോ. രംസിമാലീ സൂരിയോ ച, അഥ വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ചാതി ഉഭോഹി കരണഭൂതേഹി ഹേതുഭൂതേഹി വാ ലോകോ സത്തലോകോ, സമ്പത്തോ സമ്മദോ പീതി യേന തഥാവിധോ ച, സമ്പത്തോ ആലോകസ്സ സമ്പദാ യേന തഥാവിധോ ചാപീതി. ഏത്ഥ പീതിദാനാദിഗുണയുത്തേന രംസിമാലിനാ സമം കത്വാ ഭഗവതോ ഥുതിവസേന കിത്തനന്തി ലക്ഖണം യോജനീയം.

൩൦൩. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘സമ്പത്തി’’ച്ചാദിനാ. തമോനുദോ അന്ധകാരം പഹരന്തോ രംസിമാലീ ച ഭഗവാ ച ഉഭോഹി കരണഭൂതേഹി ഹേതുഭൂതേഹി വാ, ലോകോസത്തലോകോ സമ്പത്തസമ്മദോ പടിലദ്ധപീതികോ ച സമ്പത്താലോകസമ്പദാ ച ഹോതീതി. ഏത്ഥ പീതിദാനാലോകകരണസങ്ഖാതഗുണയുത്തേന സൂരിയേന തുല്യം കത്വാ ഭഗവതോ ഥുതിവസേന ഗുണകഥനം ഹോതി. സമ്പത്തോ സമ്മദോ പീതി യേനേതി ച, ആലോകസ്സ സമ്പദാതി ച, സമ്പത്താ ആലോകസമ്പദാ യേനേതി ച, തമം നുദതീതി ച വാക്യം. ഉദാഹരണേ അദസ്സിതേപി അസാധുഗുണയുത്തേന കേനചി വത്ഥുനാ സമം കത്വാ കസ്സചി കാതബ്ബനിന്ദാപി ഏവമേവ ദട്ഠബ്ബാ.

൩൦൪.

അത്ഥന്തരം സാധയതാ, കിഞ്ചി തംസദിസം ഫലം;

ദസ്സീയതേ അസന്തം വാ, സന്തം വാ തം നിദസ്സനം.

൩൦൪. നിദസ്സനം പദസ്സേതി ‘‘അത്ഥന്തര’’മിച്ചാദിനാ. അത്ഥന്തരം നിദസ്സേതബ്ബാപേക്ഖായ അഞ്ഞം കിഞ്ചി ഉചിതം കാരിയം സാധയതാ കേനചി വത്ഥുനാ ഹേതുഭൂതേന, തേന അത്ഥന്തരേനേവ സദിസം തുല്യം ഫലം കിഞ്ചി അസന്തം അനിട്ഠം വാ സന്തം ഇട്ഠം വാ ദസ്സീയതേ പടിപാദീയതേ, തം ഏവംലക്ഖണം നിദസ്സനം സിയാ.

൩൦൪. ഇദാനി നിദസ്സനാലങ്കാരം നിദസ്സേതി ‘‘അത്ഥന്തരി’’ച്ചാദിനാ. അത്ഥന്തരം നിദ്ദിസിതബ്ബതോ അഞ്ഞം ഉചിതകാരിയസങ്ഖാതമത്തം [ഉചിതകിച്ച… (ക॰)]സാധയതാ സാധയന്തേന കേനചി വത്ഥുനാ തംസദിസം തേന അത്ഥന്തരേന സമാനം അസന്തം അനിട്ഠം വാ സന്തം ഇട്ഠം വാ കിഞ്ചി ഫലം ദസ്സീയതേ വത്ഥൂഹി പടിപാദീയതേ, തം താദിസം ഫലം നിദസ്സനം നാമാതി. അത്ഥോ ച സോ അന്തരോ അഞ്ഞോ ചാതി ച, തേന അത്ഥന്തരേന സദിസമിതി ച, നിദസ്സീയതേതി ച വിഗ്ഗഹോ.

അസന്തഫലനിദസ്സന

൩൦൫.

ഉദയാ സമണിന്ദസ്സ, യന്തി പാപാ പരാഭവം;

ധമ്മരാജവിരുദ്ധാനം, സൂചയന്താ [ദീപയന്താ (സീ॰)] ദുരന്തതം.

൩൦൫. ‘‘ഉദയാ’’ഇച്ചാദി. സമണിന്ദസ്സ മഹാമുനിനോ ഉദയാ പാതുഭാവേന പാപാ ലോഭാദയോ പരാഭവം നിധനം യന്തി, പരാഭവന്തീതി വുത്തം ഹോതി. ഉദയപുബ്ബകേന പാപപരാഭവനത്ഥന്തരേന സദിസം ഫലം നിദസ്സേതി. കിം കരോന്താ? ധമ്മരാജാ ധമ്മാനപേതോ രാജാ, മുനിന്ദോ ചാതി സിലിട്ഠം, തേന വിരുദ്ധാനം, ദുട്ഠോ വിരുദ്ധോ അന്തോ അവസാനം യസ്സ, തസ്സ ഭാവോ, തം സൂചയന്താതി ധമ്മരാജവിരോധഹേതുകം അസന്തഫലമേതം നിദസ്സനം പരാഭവസ്സാനിട്ഠത്താ.

൩൦൫. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘ഉദയാ’’ഇച്ചാദിനാ. സമണിന്ദസ്സ മുനിന്ദസ്സ ഉദയാ ലോകേ പാതുഭാവേന പാപാ ലോഭാദയോ ധമ്മരാജവിരുദ്ധാനം രാജധമ്മേഹി സമന്നാഗതരാജൂഹി, ധമ്മാധിപതിനാ മുനിന്ദേന വാ വിരുദ്ധാനം ദുരന്തതം അനിട്ഠാവസാനതം സൂചയന്താ പകാസേന്തോ പരാഭവം പരിഹാനിം യന്തി പാപുണന്തീതി. ഏത്ഥ പുബ്ബദ്ധേന ഉദയപുബ്ബകോ പാപപരാഭവനസങ്ഖാതോ അത്ഥന്തരോ ദസ്സിതോ, അപരദ്ധേന തംസദിസവിരോധഹേതുകം ദുരന്തസങ്ഖാതം അസന്തഫലം ദസ്സേതി. ധമ്മരാജവിരോധഹേതുകം അസന്തഫലമേതം പരാഭവസ്സാനിട്ഠത്താ. സമണാനമിന്ദോതി ച, ധമ്മേന യുത്തോ രാജാതി വാ ധമ്മേസു രാജാതി വാതി ച, തേന വിരുദ്ധാതി ച, ദുട്ഠോ വിരൂപോ അന്തോ പരിയോസാനം യേസമിതി ച, തേസം ഭാവോതി ച വാക്യം.

സന്തഫലനിദസ്സന

൩൦൬.

സിരോനിക്ഖിത്തചരണോ-

ച്ഛരിയാന’മ്ബുജാന’യം;

പരമബ്ഭുതതം ലോകേ,

വിഞ്ഞാപേത’ത്തനോ ജിനോ.

൩൦൬. ‘‘സിരോ’’ച്ചാദി. അച്ഛരിയാനം ഭഗവതോ ചരണാരവിന്ദദ്വന്ദസമ്പടിഗ്ഗഹണത്ഥം പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ സമുഗ്ഗതാനമച്ഛരിയഗുണോപേതാനമമ്ബുജാനം സിരസി മത്ഥകേ നിക്ഖിത്താ ചരണാ യേന സോ ജിനോ. അമ്ബുജോപരിചരണനിക്ഖേപലക്ഖണേനത്ഥന്തരേന സദിസം ഫലം ദസ്സേതി. അത്തനോ പരമച്ഛരിയഭാവം വിഞ്ഞാപേതി. സന്തഫലമിദം നിദസ്സനം ജിനബ്ഭുതത്ഥദീപനസ്സ ഇട്ഠത്താതി.

൩൦൬. ‘‘സിരോ’’ഇച്ചാദി. അയം ജിനോ അച്ഛരിയാനം അത്തനോ പാദപടിഗ്ഗഹണത്ഥം പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ ഉഗ്ഗതത്താ അച്ഛരാപഹരണയോഗ്ഗാനം അമ്ബുജാനം സിരോനിക്ഖിത്തചരണോ മത്ഥകേ ഠപിതപാദോ ലോകേ സത്തലോകേ അത്തനോ പരമബ്ഭുതതം അതിഅച്ഛരിയഗുണം വിഞ്ഞാപേതി അവബോധേതീതി. ഏത്ഥ അച്ഛരിയപദുമാനം മത്ഥകേ ചരണനിക്ഖേപസങ്ഖാതേന അത്ഥന്തരേന പരമബ്ഭുതതം വിഞ്ഞാപേതീതി അയം സദിസസന്തഫലം ജിനബ്ഭുതത്ഥദീപനസ്സ ഇട്ഠത്താ. സിരസി നിക്ഖിത്താനി ചരണാനി യേനേതി ച, അച്ഛരം അച്ഛരാസങ്ഘാതം അരഹന്തീതി ച, പരമോ ഉത്തമോ അബ്ഭുതോ ഗുണോ അസ്സേതി ച, തസ്സ ഭാവോതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൩൦൭.

വിഭൂതിയാമഹന്തത്തം, അധിപ്പായസ്സ വാ സിയാ;

പരമുക്കംസതം യാതം, തം മഹന്തത്ത’മീരിതം.

൩൦൭. മഹന്തത്തമുപദസ്സേതി ‘‘വിഭൂതിയാ’’ഇച്ചാദിനാ. വിഭൂതിയാ സമ്പത്തിയാ അധിപ്പായസ്സ വാ അജ്ഝാസയസ്സ വാ പരമുക്കംസതം പരമാതിസയഭാവം യാതംഉപഗതം മഹന്തത്തം നാമ ഈരിതം കഥിതം.

൩൦൭. ഇദാനി മഹന്തത്താലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘വിഭൂതി’’ ഇച്ചാദിനാ. വിഭൂതിയാ സമ്പത്തിയാ വാ അധിപ്പായസ്സ അജ്ഝാസയസ്സ വാ പരമുക്കംസതംഅത്യുക്കംസഭാവം യാതം യം മഹന്തത്തം സിയാ, തം മഹന്തത്തമിതി ഈരിതന്തി. മഹതോ ഭാവോതി ച, പരമോ ഉക്കംസോ അതിസയോ യസ്സേതി ച, തസ്സ ഭാവോതി ച വാക്യം.

വിഭൂതിമഹന്തത്ത

൩൦൮.

കിരീടരതനച്ഛായാ-നുവിദ്ധാതപവാരണോ;

പുരാ പരം സിരിം വിന്ദി, ബോധിസത്തോ’ഭിനിക്ഖമാ.

൩൦൮. ഉദാഹരതി ‘‘കിരീടേ’’ച്ചാദി. അഭിനിക്ഖമാ പുരാ പുബ്ബേ ബോധിസത്തോ മായാദേവിയാ പുത്തോ പരമുക്കട്ഠം അനാഞ്ഞസാധാരണം സിരിം വിഭൂതിം വിന്ദിപടിലഭി. കീദിസോ? കിരീടേ മകുടേ രതനാനം ഛായാഹി സോഭാഹി അനുവിദ്ധോ ഛുരിതോ ആതപവാരണോ സേതച്ഛത്തം യസ്സ സോ താദിസോതി വിഭൂതിയാ മഹന്തത്തം വുത്തം ‘‘ആതപവാരണോ രതനച്ഛായാനുവിദ്ധോ’’തി.

൩൦൮. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘കിരീട’’ഇച്ചാദിനാ. ബോധിസത്തോ അന്തിമജാതിയം മഹാബോധിസത്തോ അഭിനിക്ഖമാ അഭിനിക്ഖമനതോ പുരാ പുബ്ബേ കിരീടരതനച്ഛായാനുവിദ്ധാതപവാരണോ മോലിരതനരംസീഹി രഞ്ജിതസേതച്ഛത്തോ പരമുക്കട്ഠം സിരിം വിഭൂതിം വിന്ദി അനുഭവീതി. ഏത്ഥ മോലിരതനകന്തിയാ സേതച്ഛത്തസ്സ ഓവിദ്ധഭാവകഥനേന വിഭൂതിയാ മഹന്തത്തം ഹോതി. കിരീടേ രതനാനീതി ച, തേസം ഛായായോതി ച, താഹി അനുവിദ്ധോ ഛുരിതോ ആതപവാരണോ യസ്സേതി ച വാക്യം.

അധിപ്പായമഹന്തത്ത

൩൦൯.

സത്തോ സമ്ബോധിയം ബോധി-

സത്തോ സത്തഹിതായ സോ;

ഹിത്വാ സ്നേഹരസാബദ്ധ-

മപി രാഹുലമാതരം.

൩൦൯. ‘‘സത്തോ’’ഇച്ചാദി. സ്നേഹേന പിയഭാവേന ജാതേന രസേന രാഗേന ആബദ്ധമത്തനി രാഹുലമാതരം ബിമ്ബാദേവിമ്പി, കിമുതഞ്ഞം യുവതിജനം, ഹിത്വാഅനപേക്ഖിത്വാ അനാസത്തോ ഹുത്വാ സത്താനം ഹിതായ ലോകിയലോകുത്തരായ വഡ്ഢിയാ ബോധിസത്തോ സിദ്ധത്ഥോ സമ്ബോധിയം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേയേവ സത്തോ ആസത്തോ, തത്ഥേവ ലഗ്ഗോതി അധിപ്പായോ. മഹന്തത്തമുക്കട്ഠം താദിസവനിതാരതനാനാസജ്ജനലക്ഖണമാലക്ഖീയതീതി.

൩൦൯. ‘‘സത്തോ’’ഇച്ചാദി. സോ ബോധിസത്തോ സ്നേഹരസാബദ്ധം പിയഭാവസങ്ഖാതരാഗേന ആബദ്ധം രാഹുലമാതരം അപി ബിമ്ബാദേവിമ്പി ഹിത്വാ സത്തഹിതായസത്താനം ലോകിയലോകുത്തരത്ഥായ സമ്ബോധിയം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേയേവ സത്തോ ലഗ്ഗോതി. താദിസഇത്ഥിരതനേപി അലഗ്ഗതാകഥനേന ബോധിസത്തസ്സ ഉക്കട്ഠജ്ഝാസയമഹന്തത്തം വുത്തം ഹോതി. സമ്മാ ബുജ്ഝതി ഏതായാതി ച, ബോധിയം സത്തോ ലഗ്ഗോതി ച, സത്താനം ഹിതമിതി ച, സ്നേഹേന പിയഭാവേന ജാതോ രസോ രാഗോതി ച, തേന ആബദ്ധാതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൩൧൦.

ഗോപേത്വാ വണ്ണനീയം യം,

കിഞ്ചി ദസ്സീയതേ പരം;

അസമം വാ സമം തസ്സ,

യദി സാ വഞ്ചനാ മതാ.

൩൧൦. വഞ്ചനം വദതി ‘‘ഗോപേത്വാ’’ഇച്ചാദിനാ, വണ്ണനീയം കിഞ്ചി വത്ഥും ഗോപേത്വാ നിരംകത്വാ തസ്സ വണ്ണനീയസ്സ അസമം വിസമം വിസദിസം പരമഞ്ഞം യം കിഞ്ചി വത്ഥു യദി ദസ്സീയതേ കവിനാതി അനുവദിത്വാ സാ വഞ്ചനാ മതാതി വിധീയതേ.

൩൧൦. ഇദാനി വഞ്ചനാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘ഗോപേത്വാ’’ഇച്ചാദിനാ. വണ്ണനീയം കിഞ്ചി വത്ഥും ഗോപേത്വാ തസ്സ വണ്ണനീയസ്സ സമം സദിസം വാ അസമംവിസദിസം വാ പരം യം കിഞ്ചി വത്ഥു യദി ദസ്സീയതേ കവിനാ, സാ വഞ്ചനാഇതി മതാതി. വഞ്ചേതി വണ്ണനീയം ഏതായ വുത്തിയാതി വാക്യം.

അസമവഞ്ചനാ

൩൧൧.

പുരതോ ന സഹസ്സേസു,

ന പഞ്ചേസു ച താദിനോ;

മാരോ പരേസു തസ്സേ’സം,

സഹസ്സം ദസവഡ്ഢിതം.

൩൧൧. ഉദാഹരതി ‘‘പുരതോ’’ഇച്ചാദി. മാരോ കാമോ താദിനോ ലോഭാദീസു താദിസത്താ മുനിനോ പുരതോ സമ്മുഖേ സഹസ്സം ഇസവോ അസ്സാതി സഹസ്സേസു ച ന ഹോതി. പഞ്ച ഇസവോ അസ്സാതി പഞ്ചേസു ച ന ഹോതീതി വണ്ണനീയോ മാരോത്ര ഗോപ്യതേ. തസ്സ യോ തിഭുവനം ജയീ. പരേസു അഞ്ഞസത്തേസു സരാഗേസു ഏസമിസൂനം ദസവഡ്ഢിതം ദസഹി ഗുണിതം സഹസ്സം, കഥമഞ്ഞഥാഭുവനത്തയം ജയേയ്യാതി മാരം ഗോപേത്വാ ദസസഹസ്സോപലക്ഖിതവത്ഥന്തരസ്സ ദസ്സിതത്താ അസമവഞ്ചനായം.

൩൧൧. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘പുരതോ’’ഇച്ചാദിനാ. മാരോ താദിനോ ലാഭാലാഭാദീസു അവികാരിനോ തഥാഗതസ്സ പുരതോ അഭിമുഖേ സഹസ്സേസു ച സഹസ്സസരോപി ന ഹോതി, പഞ്ചേസു പഞ്ച ഇസു ച താദിസേ ഠപേത്വാ പഞ്ച ഇസു ന ഹോതി. പരേസു സുഗതസമ്മുഖേ ഈദിസേസുപി അഞ്ഞേസു സംകിലേസേസു തസ്സ തിലോകജേതുനോ മാരസ്സ ഏസം സരാനം ദസവഡ്ഢിതം ദസഗണനായ വഡ്ഢിതം സഹസ്സം ഹോതി ദസസഹസ്സം ഹോതീതി. വണ്ണനീയം മാരം ഗോപേത്വാ ദസസഹസ്സസങ്ഖ്യാഹി ഗണിതസ്സ അഞ്ഞസ്സ സരസങ്ഖാതവത്ഥുനോ ദസ്സിതത്താ അയം അസമവഞ്ചനാ നാമ. സഹസ്സം ഇസവോ അസ്സേതി ച, പഞ്ച ഇസവോ അസ്സേതി ച, ദസഹി വഡ്ഢിതന്തി ച വാക്യം.

സമവഞ്ചനാ

൩൧൨.

വിവാദ’മനുയുഞ്ജന്തോ,

മുനിന്ദവദനിന്ദുനാ;

സമ്പുണ്ണോ ചന്ദിമാ നാ’യം;

ഛത്ത’മേതം മനോഭുനോ.

൩൧൨. ‘‘വിവാദ’’മിച്ചാദി. മനോഭുനോതി കാമസ്സ. സമവഞ്ചനായം പുണ്ണചന്ദം നിരംകത്വാ ഛത്തസ്സ ദസ്സിതത്താ.

൩൧൨. ‘‘വിവാദ’’ഇച്ചാദി. മുനിന്ദവദനിന്ദുനാ സബ്ബഞ്ഞുനോ മുഖചന്ദേന വിവാദം അനുയുഞ്ജന്തോ സമ്പുണ്ണോ അയം പച്ചക്ഖോ ചന്ദിമാ ന ഹോതി. കിഞ്ചരഹി ഏതം ചന്ദമണ്ഡലം മനോഭുനോ അനങ്ഗസ്സ ഉബ്ഭൂതിയം ഛത്തം സമുസ്സിതസേതച്ഛത്തന്തി. വണ്ണനീയം ചന്ദമണ്ഡലം ഠപേത്വാ തതോ അഞ്ഞസ്സ ചന്ദസദിസസ്സ ഛത്തസ്സ ദസ്സിതത്താ അയം വുത്തി സമവഞ്ചനാ നാമ. മുനീനം ഇന്ദോതി ച, തസ്സ വദനമിതി ച, ഇന്ദുസദിസോ ഇന്ദു, മുനിന്ദവദനമേവ ഇന്ദൂതി ച, സമന്തതോ പുണ്ണോതി ച, മനസി ഭൂതോതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൩൧൩.

പരാനുവത്തനാദീഹി, നിബ്ബിന്ദേനി’ഹ യാ കതാ;

ഥുതിര’പ്പകതേ സാ’യം, സിയാ അപ്പകതത്ഥുതി.

൩൧൩. അപ്പകതത്ഥുതിം പകാസേതി ‘‘പരി’’ച്ചാദിനാ. പരേസം യേസം കേസഞ്ചി അനുവത്തനം സേവാ, തമാദി യേസം തേഹി നിബ്ബിന്ദേന വിരത്തേന അപ്പകതേഅസന്നിഹിതേ ബുദ്ധിവിസയേയേവ ഇഹ കിസ്മിഞ്ചി വത്ഥുമ്ഹി കതാ യാ ഥുതി സംരാധനം, സായം അപ്പകതത്ഥുതി സിയാ.

൩൧൩. ഇദാനി അപ്പകതത്ഥുതിം ദസ്സേതി ‘‘പരാനു’’ച്ചാദിനാ. പരാനുവത്തനാദീഹി അഞ്ഞസ്സ യസ്സ കസ്സചി അനുവത്തനാദീഹി നിബ്ബിന്ദേന ഉബ്ബേഗം പത്തേന അപ്പകതേ അനധിഗതേ ബുദ്ധിവിസയേ ഏവ ഇഹ ഇമസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി വത്ഥുമ്ഹി കതാ യാ ഥുതി സംരാധനസങ്ഖാതാ പസംസാ അത്ഥി, സാ അയം അപ്പകതത്ഥുതി നാമ സിയാതി. പരേസമനുവത്തനമിതി ച, തം ആദി യേസം പരപീളാദീനമിതി ച, ന പകതോതി ച, രകാരോ സന്ധിജോ, അപ്പകതേ കതാ ഥുതീതി ച വാക്യം.

൩൧൪.

സുഖം ജീവന്തി ഹരിണാ, വനേസ്വ’പരസേവിനോ;

അനായാസോപലാഭേഹി, ജലദബ്ബങ്കുരാദിഭി.

൩൧൪. ഉദാഹരതി ‘‘സുഖ’’മിച്ചാദി. ജലേഹി ദബ്ബങ്കുരേഹി ദബ്ബതിണുഗ്ഗമേഹി. ആദിസദ്ദേന തരുപല്ലവാദീഹി. കീദിസേഹി? അനായാസേന സേവാപരിക്ലേസാദിനാ വിനാ ഉപലാഭേഹി പാപുണിതബ്ബേഹി. പരമഞ്ഞം കിഞ്ചി ന സേവന്തി സീലേനേതി അപരസേവിനോ. പരചിത്താരാധനബ്യസനപരമ്മുഖാ ഹരിണാ വനേസു സുഖംനിരാകുലം ജീവന്തീതി. ഏത്ഥ രാജാനുവത്തനക്ലേസനിബ്ബിന്ദേന സന്നിഹിതാ മിഗവുത്തി പസംസിതാതി.

൩൧൪. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘സുഖ’’മിച്ചാദിനാ. ഹരിണാ മിഗാ അപരസേവിനോ വുത്തിം നിസ്സായ പരം അസേവമാനാ അനായാസോപലാഭേഹി പരപരിഗ്ഗഹാഭാവതോ പരസേവാപരിസ്സമം വിനാ ലബ്ഭനീയേഹി ജലദബ്ബങ്കുരാദിഭി ഉദകദബ്ബങ്കുരരുക്ഖലതാപല്ലവാദീഹി വനേസു ഇച്ഛിതിച്ഛിതാരഞ്ഞേസു സുഖം ജീവന്തിസുഖജീവനം കരോന്തീതി. ഏത്ഥ രാജസേവാബ്യസനപ്പത്തേന കേനചി അനധിഗതാപി മിഗജീവികാ പസംസിതാ ഹോതി. പരം ന സേവന്തി സീലേനാതി ച, അഭാവോ ആയാസസ്സേതി ച, തേന ഉപലഭിതബ്ബാതി ച, ദബ്ബാനം അങ്കുരാനീതി ച, ജലഞ്ച ദബ്ബങ്കുരാനി ചേതി ച, താനി ആദി യേസം പല്ലവാദീനമിതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൩൧൫.

ഉത്തരം ഉത്തരം യത്ഥ, പുബ്ബപുബ്ബവിസേസനം;

സിയാ ഏകാവലീ സാ’യം, ദ്വിധാ വിധിനിസേധതോ.

൩൧൫. ഏകാവലിം കഥയതി ‘‘ഉത്തര’’മിച്ഛാദിനാ. യത്ഥ വുത്തിയം ഉത്തരം ഉത്തരം ഉപരിട്ഠാനമുപരിട്ഠാനം പുബ്ബസ്സ പുബ്ബസ്സ വിസേസനം വിധിനിസേധനവസേന ഏകാവലി നാമ സിയാ. അയം ഏകാവലി വിധിനിസേധതോ വിധിവസേന നിസേധനവസേന ച ദ്വിധാ.

൩൧൫. ഇദാനി ഏകാവലിം ദസ്സേതി ‘‘ഉത്തര’’മിച്ചാദിനാ. യത്ഥ ഉത്തിയം ഉത്തരം ഉത്തരം ഉപരൂപരിഭവം പദം പുബ്ബപുബ്ബവിസേസനം പുബ്ബപുബ്ബപദസ്സ വിധിനിസേധനവസേന വിസേസനം ഹോതി, സാ ഏകാവലി നാമ സിയാ. അയം ഏകാവലി വിധിനിസേധതോ വിധിനിസേധവസേന ദ്വിധാ ഹോതീതി. ഉത്തരം പുബ്ബന്തി ഠാനൂപചാരേന ഠാനീഭൂതം പദമേവ വുച്ചതി. പുബ്ബസ്സ പുബ്ബസ്സ വിസേസനമിതി ച, ഏകതോ ആവലിയന്തി സംവലിയന്തി പദാനി ഏതായാതി ച, വിധിവിധാനഞ്ച നിസേധോ പടിസേധോ ചാതി ച വാക്യം. ഏത്ഥ ‘‘ഉത്തരം ഉത്തര’’ന്തി ച ‘‘പുബ്ബസ്സ പുബ്ബസ്സ’’ഇതി ച കമേന വിസേസനവിസേസ്യഗുണേന ബ്യാപനിച്ഛായം നിബ്ബചനം, വിസേസ്യഗുണം ഗമ്മമാനമേവ.

വിധിഏകാവലി

൩൧൬.

പാദാ നഖാലിരുചിരാ,

നഖാലീ രംസിഭാസുരാ;

രംസീ തമോപഹാനേക […പഹാരേക (സീ॰)] -

രസാ സോഭന്തി സത്ഥുനോ.

൩൧൬. ഉദാഹരതി ‘‘പാദാ’’ഇച്ചാദി. സുഗമ്മം. ഏത്ഥ പാദാദീനം വിസേസ്യാനം നഖാലിരുചിരത്താദിവിധാനേന വിസേസനേന വിസേസിതബ്ബത്താ അയം വിധിഏകാവലി.

൩൧൬. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘പാദാ’’ഇച്ചാദിനാ. സത്ഥുനോ പാദാ നഖാലിരുചിരാ നഖപന്തീഹി മനുഞ്ഞാ നഖാലീ നഖപന്തിയോ രംസിഭാസുരാ രംസീഹി ദിബ്ബമാനാ രംസീ കന്തിയോ തമോപഹാനേകരസാ അന്ധകാരവിധമനേ അസഹായകിച്ചാ ഹുത്വാ സോഭന്തീതി. ഏത്ഥ പാദാദീനം പുബ്ബപദാനം നഖാലിരുചിരത്താദിവിധായകേഹി ഉത്തരഉത്തരവിസേസനേഹി വിസേസിതത്താ അയം വിധിഏകാവലി നാമ. നഖാനം ആലി പാളീതി ച, നഖാലീഹി രുചിരാതി ച, രംസീഹി ഭാസുരാതി ച, തമസോ അപഹാരോ അപഹരണമിതി ച, സോ ഏകോ രസോ കിച്ചം ഏതാസം രംസീനമിതി ച വിഗ്ഗഹോ.

നിസേധഏകാവലി

൩൧൭.

അസന്തുട്ഠോ യതീ നേവ,

സന്തോസോ നാ’ലയാഹതോ;

നാ’ലയോ യോ സജന്തൂനം,

നാ’നന്തബ്യസനാവഹോ.

൩൧൭. ‘‘അസന്തുട്ഠോ’’ഇച്ചാദി. അസന്തുട്ഠോ ചതുപച്ചയസന്തോസവസേന യോ കോചി യതി നാമ നേവ സിയാ. ആലയേന തണ്ഹായ ആഹതോ ച യോ, സോ സന്തോസോ നാമ ന ഹോതി. യോ ജന്തൂനം സത്താനം അനന്തബ്യസനാവഹോ ന ഹോതി, സോ ആലയോ നാമ ന ഭവതീതി. അസന്തുട്ഠാദീനം യതിത്താദിനിസേധനവസേന വിസേസനാനം പവത്തിയാ നിസേധഏകാവലി അയം.

൩൧൭. ‘‘അസന്തുട്ഠോ’’ഇച്ചാദി. അസന്തുട്ഠോ ചീവരാദീസു ചതൂസു പച്ചയേസു ദസ്സിതദ്വാദസവിധസന്തോസാനം അഞ്ഞതരേന അസന്തുട്ഠോ യതി ന ഏവ ഭിക്ഖു നാമ ന ഹോതി. ആലയാഹതോ തണ്ഹായ പഹതോ സന്തോസോ ന ഹോതി. യോ ജന്തൂനം അനന്തബ്യസനാവഹോ ന യോ സത്താനം അപരിയന്തപീളാപാപകോ ന ഹോതി, സോ ആലയോ ന ഹോതീതി. അസന്തുട്ഠാദീനം യതിഭാവാദിപടിസേധവസേന വിസേസനാനം പവത്തത്താ അയം നിസേധഏകാവലി നാമ. അസന്തുട്ഠപദം യതിസഹിതസകലസത്തസമുദായസ്സ സാധാരണഭാവേന ഠിതം, യതി ന ഭവതീതി യതിതോ അഞ്ഞേസു സകലസത്തസങ്ഖാതേസു അവയവേസു പതിട്ഠാപനതോ ‘‘അസന്തുട്ഠോ’’തി വിസേസ്യോ, ‘‘യതി നേ’’തി ഇദം വിസേസനം. സേസേസുപി വിസേസനവിസേസ്യത്തം വുത്തനിയാമേന യഥാരഹം യോജേതബ്ബം. ന സന്തുസ്സതീതി ച, ആലയേന ഹതോതി ച, നത്ഥി അന്തോ ഏതേസമിതി ച, താനി ച താനി ബ്യസനാനി ചേതി ച, താനി ആവഹതീതി ച വാക്യം.

൩൧൮.

യഹിം ഭൂസിയഭൂസത്തം, അഞ്ഞമഞ്ഞം തു വത്ഥുനം;

വിനാവ സദിസത്തം തം, അഞ്ഞമഞ്ഞവിഭൂസനം.

൩൧൮. അഞ്ഞമഞ്ഞമാഹ ‘‘യഹി’’മിച്ചാദിനാ. യഹിം സദിസത്തം വിനാ ഏവ വത്ഥുനം പദത്ഥാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം ഭൂസിയഭൂസത്തം, തം അഞ്ഞമഞ്ഞം നാമ വിഭൂസനമലങ്കാരോതി.

൩൧൮. ഇദാനി അഞ്ഞമഞ്ഞാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘യഹി’’മിച്ചാദിനാ. യഹിം അലങ്കാരേ സദിസത്തം വിനാ ഏവ വത്ഥുനം അഞ്ഞമഞ്ഞം തു ഭൂസിയഭൂസത്തംഅലങ്കാരിയഅലങ്കാരത്തം ഹോതി, തം അഞ്ഞമഞ്ഞവിഭൂസനം ഹോതീതി. ഭൂസിയഞ്ച ഭൂസാ ചാതി ച, താസം ഭാവോതി ച, അഞ്ഞഞ്ച അഞ്ഞഞ്ചേതി ച വിഗ്ഗഹോ. ‘‘അഞ്ഞമഞ്ഞ’’ന്തി ഏത്ഥ ഛട്ഠുന്തഅസങ്ഖ്യമബ്യയം, സസങ്ഖ്യേ ചേതി ‘‘ഭൂസിയഭൂസത്ത’’ന്തി ഇമസ്സ വിസേസനം കത്വാ വത്തബ്ബം. അലങ്കാരിയമപേക്ഖായ അലങ്കാരവത്ഥു ച, തമപേക്ഖായ അലങ്കാരിയവത്ഥു ച അഞ്ഞമഞ്ഞം നാമ. തന്ദീപകാലങ്കാരോപി തദത്ഥിയേന തന്നാമകോ ഹോതി.

൩൧൯.

ബ്യാമംസുമണ്ഡലം തേന, മുനിനാ ലോകബന്ധുനാ;

മഹന്തിം വിന്ദതീ കന്തിം, സോപി തേനേവ താദിസിം.

൩൧൯. ഉദാഹരതി ‘‘ബ്യാമംസു’’ഇച്ചാദിനാ. സുബോധം.

൩൧൯. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘ബ്യാമംസു’’ഇച്ചാദിനാ. ബ്യാമംസുമണ്ഡലം ബ്യാമപഭാമണ്ഡലം ലോകബന്ധുനാ തേന മുനിനാ കരണഭൂതേന മഹന്തിം മഹതിം പൂജനീയം വാ കന്തിം സോഭം വിന്ദതി സേവതി, സോപി മുനി തേന ഏവ ബ്യാമംസുമണ്ഡലേന താദിസിം കന്തിം വിന്ദതീതി. അഞ്ഞമഞ്ഞം അസദിസാനം ബ്യാമംസുമണ്ഡലമുനിസങ്ഖാതാനം ദ്വിന്നം വത്ഥൂനം ബ്യാമംസുമണ്ഡലം പഠമവാക്യേ അലങ്കാരിയം ഹോതി, മുനിപദത്ഥോ അലങ്കാരോ ഹോതി. അപരവാക്യേ ഇമേ ദ്വേ വിപല്ലാസേന അലങ്കാരിയഅലങ്കാരാ ഹോന്തി. അംസൂനം മണ്ഡലമിതി ച, ബ്യാമം ഏവ അംസുമണ്ഡലമിതി ച, ലോകോ ബന്ധു അസ്സേതി ച, സാ വിയ ദിസ്സതീതി ച വിഗ്ഗഹോ.

൩൨൦.

കഥനം സഹഭാവസ്സ, ക്രിയായ ച ഗുണസ്സ ച;

സഹവുത്തീതി വിഞ്ഞേയ്യം, തദുദാഹരണം യഥാ.

൩൨൦. സഹവുത്തിം വദതി ‘‘കഥന’’മിച്ചാദിനാ. സുബോധം.

൩൨൦. ഇദാനി സഹവുത്തിം ദസ്സേതി ‘‘കഥന’’മിച്ചാദിനാ. ക്രിയായ ഗുണസ്സ ചാതി ദ്വിന്നം സഹഭാവസ്സ സഹത്തസ്സ കഥനം സഹവുത്തീതി വിഞ്ഞേയ്യം. തദുദാഹരണം യഥാ തസ്സ ഉദാഹരണം ഏവം വക്ഖമാനനയേന ദട്ഠബ്ബന്തി. സഹ സദ്ധിം ഭവനമിതി ച, സഹഭാവസ്സ വുത്തി കഥനമിതി ച, തസ്സ ഉദാഹരണമിതി ച വിഗ്ഗഹോ. സഹഭാവോ ചന്ദരസ്മിനഖംസുആദീനം പദത്ഥാനം. ഏവം സന്തേപി തേസം തംസഹത്തം യസ്സം ക്രിയായം ഗുണേ വാ ഭവതീതി സഹത്തം ക്രിയാഗുണാനം ഹോതീതി കത്വാ ‘‘കഥനം സഹഭാവസ്സ ക്രിയായ ച ഗുണസ്സ ചാ’’തി വുത്തം.

ക്രിയാസഹവുത്തി

൩൨൧.

ജലന്തി ചന്ദരംസീഹി, സമം സത്ഥു നഖംസവോ;

വിജമ്ഭതി ച ചന്ദേന, സമം തമ്മുഖചന്ദിമാ.

൩൨൧. ‘‘ജലന്തി’’ഇച്ചാദി. സമന്തി സഹ, തസ്സ സത്ഥുനോ മുഖചന്ദിമാ. സേസം സുബോധം. ഏത്ഥ ജലനവിജമ്ഭനാനം ഉഭയസാധാരണാനം ക്രിയാനം സഹഭാവോ വിഹിതോതി ക്രിയാസഹവുത്തി അയന്തി.

൩൨൧. ഇദാനി യഥാപടിഞ്ഞാതഉദാഹരണം ദസ്സേതി ‘‘ജലന്തി’’ഇച്ചാദിനാ. സത്ഥു സത്ഥുനോ നഖംസവോ നഖകിരണാ ചന്ദരംസീഹി സമം ജലന്തി, തമ്മുഖചന്ദിമാ ച ചന്ദേന സമം വിജമ്ഭതീതി. ഏത്ഥ ഉഭയപദത്ഥാനം സാധാരണഭൂതജലനവിജമ്ഭനക്രിയാനം സഹഭാവസ്സ വുത്തത്താ ഏസാ ക്രിയാസഹവുത്തി നാമ. ചന്ദസ്സ രംസിയോതി ച, നഖാനം അംസവോതി ച, തസ്സ സത്ഥുനോ മുഖന്തി ച, തമേവ ചന്ദിമസദിസത്താ ചന്ദിമാതി ച വാക്യം. സമംഇതി സഹപരിയായോ നിപാതോ.

ഗുണസഹവുത്തി

൩൨൨.

ജിനോദയേന മലിനം, സഹ ദുജ്ജനചേതസാ;

പാപം ദിസാ സുവിമലാ, സഹ സജ്ജനചേതസാ.

൩൨൨. ‘‘ജിനോദയേന’’ച്ചാദി. ജിനോദയേന കരണഭൂതേന, ഹേതുഭൂതേന വാ ദുജ്ജനചേതസാ സഹ പാപം മലിനം കിലിട്ഠം, സജ്ജനചേതസാ സഹ ദിസാ ദസവിധാപി സുവിമലാ അച്ചന്തനിമ്മലാ സുവിമലയസോമാലാവലയിതത്താ സജ്ജനചേതോ പാപാപഗമേനേതി. ഏത്ഥ മലിനത്തസ്സ ച സുവിമലത്തസ്സ ഞായസമ്ബന്ധിനോ സഹഭാവോ വുത്തോതി അയം ഗുണസഹവുത്തി.

൩൨൨. ‘‘ജിനോ’’ഇച്ചാദി. ജിനോദയേന ജിതമാരസ്സ ഭഗവതോ പാതുഭാവേന, കരണഭൂതേന ഹേതുഭൂതേന വാ പാപം ലോഭാദിധമ്മം ദുജ്ജനചേതസാ ദുജ്ജനാനം ചിത്തേന സഹ മലിനം കിലിട്ഠം ഹോതി. ഇമിനായേവ ജിനോദയേന ദിസാ ദസ ദിസായോ സജ്ജനചേതസാ സഹ സുവിമലാ സജ്ജനചേതസന്താനതോ പാപാനം അപഗമേന കിത്തിമാലായ ഭുവനത്തയേ പത്ഥടത്താ അതിനിമ്മലാതി ഉഭയപദത്ഥാനം സാധാരണഭൂതമലിനഭാവസുവിമലഭാവസങ്ഖാതസ്സ ഗുണസ്സ സഹഭാവസ്സ വുത്തത്താ ഏസാ ഗുണസഹവുത്തി നാമ. ജിനസ്സ ഉദയോതി ച, ദുജ്ജനാനം ചേതോതി ച, വിഗതം മലം ഏതാഹിതി ച, സു അതിസയേന വിമലാതി ച, സന്തോ ച തേ ജനാ ചേതി ച, തേസം ചേതോതി ച വാക്യം.

൩൨൩.

വിരോധീനം പദത്ഥാനം, യത്ഥ സംസഗ്ഗദസ്സനം;

സമുക്കംസാഭിധാനത്ഥം, മതാ സാ’യം വിരോധിതാ.

൩൨൩. വിരോധം വിഭാവേതി ‘‘വിരോധീന’’മിച്ചാദി. വിരോധീനം അഞ്ഞമഞ്ഞവിരുദ്ധാനം ക്രിയാദീനം യത്ഥ വുത്തിവിസേസേ സംസഗ്ഗസ്സ സന്നിധിനോ ദസ്സനം, കിമത്ഥം? സമുക്കംസസ്സ അതിസയസ്സ അഭിധാനത്ഥം കഥനത്ഥായ, സാ അയം വിരോധിതാ വിരോധീതി മതാ.

൩൨൩. ഇദാനി വിരോധാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘വിരോധീന’’മിച്ചാദിനാ. യത്ഥ ഉത്തിവിസേസേ സമുക്കംസാഭിധാനത്ഥം വണ്ണനീയവത്ഥുഗതഅധികകഥനായ വിരോധീനംഅഞ്ഞമഞ്ഞവിരുദ്ധാനം പദത്ഥാനം ക്രിയാഗുണാദീനം സംസഗ്ഗദസ്സനം സന്നിട്ഠാനദസ്സനം സമ്ബന്ധദസ്സനം ഹോതി, സാ അയം ഉത്തി വിരോധിതാതി മതാതി. വിരോധോ ഏതേസം ഗുണാദീനം അത്ഥീതി ച, സംസഗ്ഗസ്സ സമ്ബന്ധസ്സ ദസ്സനമിതി ച, സമുക്കംസസ്സ അധികസ്സ അഭിധാനന്തി ച, വിരോധീനം ഭാവോ അസങ്ഗഹിതോതി ച വാക്യം. വിരോധിതാദീപകവുത്തി തദത്ഥേന തന്നാമികാ ഹോതി.

൩൨൪.

ഗുണാ സഭാവമധുരാ, അപി ലോകേകബന്ധുനോ;

സേവിതാ പാപസേവീനം, സമ്പദൂസേന്തി [സമ്പദൂസന്തി (ക॰)] മാനസം.

൩൨൪. ഉദാഹരതി ‘‘ഗുണാ’’ഇച്ചാദി. ലോകേകബന്ധുനോ ലോകനാഥസ്സ സഭാവമധുരാ സാധുജനസമ്പീണനേകചാതുരാ അപി ഗുണാ അരഹന്തതാദയോ സേവിതാപാപസേവീഹി തേസം പാപസേവീനം മാനസം സമ്പദൂസേന്തി ദോസദുട്ഠാപാദനവസേനാവികരോന്തി ‘‘താദിസോ ഗുണാതിസയോ തസ്സാ’’തി. ഏത്ഥ ഗുണാനം സഭാവമധുരാനം പീതിവിസേസുപ്പാദനയോഗ്ഗാനം സമ്പദൂസനേന സഹ വിരോധോതി ദട്ഠബ്ബം.

൩൨൪. ഉദാഹരതി ‘‘ഗുണാ’’ഇച്ചാദിനാ. ലോകേകബന്ധുനോ ബുദ്ധസ്സ ഗുണാ അരഹത്താദയോ സഭാവമധുരാ അപി പകതിമധുരാ അപി സേവിതാ പാപസേവീഹി സേവിതാ സമാനാ പാപസേവീനം മാനസം സമ്പദൂസേന്തി അതിസയേന കോപേന്തീതി. ഏവം ഹീനാധിമുത്തികേഹി സഹിതുമസക്കുണേയ്യോ തസ്സ ഗുണാതിസയോ വത്തതി. നനു സഭാവമധുരോ ഗുണോ പീതിം വിനാ സമ്പദൂസനം ന കരേയ്യ, സമ്പദൂസനമ്പി താദിസസഭാവമധുരം വിനാ ന ഭവേയ്യാതി അഞ്ഞോഞ്ഞവിരുദ്ധാനമേസം മധുരഗുണസമ്പദൂസനക്രിയാനം സംസഗ്ഗഗുണാധികദസ്സനത്ഥന്തി ലക്ഖണേന യോജേതബ്ബം. അപിസദ്ദോ വിരോധത്ഥേ വത്തതേ. സഭാവേന മധുരാതി ച, ഏകോ ച സോ ബന്ധു ചാതി ച, ലോകസ്സ ഏകബന്ധൂതി ച, പാപം സേവന്തി സീലേനാതി ച വാക്യം.

൩൨൫.

യസ്സ കസ്സചി ദാനേന, യസ്സ കസ്സചി വത്ഥുനോ;

വിസിട്ഠസ്സ യ’മാദാനം, പരിവുത്തീതി സാ മതാ.

൩൨൫. പരിവുത്തിം പവത്തേതി ‘‘യസ്സ’’ഇച്ചാദിനാ. യസ്സ കസ്സചീതി പടിഗ്ഗാഹകം ദസ്സേതി. വിസിട്ഠസ്സ യം ആദാനന്തി സമ്ബന്ധോ. സേസം സുബോധം.

൩൨൫. ഇദാനി പരിവുത്തിം ദസ്സേതി ‘‘യസ്സ കസ്സചി’’ച്ചാദിനാ. യസ്സ കസ്സചി വത്ഥുനോ ഖുദ്ദകവത്ഥുനോ യസ്സ കസ്സചി പടിഗ്ഗാഹകസ്സ ദാനേനഹേതുഭൂതേന വിസിട്ഠസ്സ ഉത്തമവത്ഥുനോ യം ആദാനം ഗഹണം അത്ഥി, സാ പരിവുത്തീതി മതാതി. ദാനഗ്ഗഹണപരിവുത്തത്താ പരിവുത്തി നാമ.

൩൨൬.

പുരാ പരേസം ദത്വാന, മനുഞ്ഞം നയനാദികം;

മുനിനാ സമനുപ്പത്താ, ദാനി സബ്ബഞ്ഞുതാസിരീ [മുനിന്ദ സമനുപ്പത്താ, ദാനി സബ്ബഞ്ഞുതാസിരിം (ക॰)].

൩൨൬. ഉദാഹരതി ‘‘പുരാ’’ഇച്ചാദി. സുബോധം. ഏത്ഥ നയനാദിദാനേന സബ്ബഞ്ഞുതാസിരിയാ ആദാനന്തി പരിവുത്തി അയം.

൩൨൬. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘പുരാ’’ഇച്ചാദിനാ. മുനിനാ പുരാ പുബ്ബേ പരേസം മനുഞ്ഞം നയനാദികം ദത്വാന ഇദാനി സബ്ബഞ്ഞുതാസിരീ സബ്ബഞ്ഞുതാസങ്ഖാതാ അനഞ്ഞസാധാരണാ സിരീ സമനുപത്താതി. ഇഹ യസ്സ ദിന്നം തതോ ഏവ ഗഹണേ പരിവുത്തിസദ്ദസ്സ നിരുള്ഹത്താ നയനാദീനം ദാനേന സബ്ബഞ്ഞുതാസിരിയാ ആദാനതോ, ദാനാഭാവേ ആദാനാഭാവതോ ച പടിഗ്ഗാഹകജനേ അവിജ്ജമാനേപി സബ്ബഞ്ഞുതാ വിജ്ജമാനത്തേന പരികപ്പിതാതി പരിവുത്തി ഹോതി. തേനേവ ദണ്ഡിയം–

‘‘സത്ഥപ്പഹരണം ദത്വാ, ഭുജേന തവ രാജുനം;

ചിരം ചിതാഭടോ തേസം, യസോ കുമുദപണ്ഡരോ’’തി [കാബ്യാദാസ ൨.൩൫൬].

ഇമസ്മിം ഉദാഹരണേ പച്ചത്ഥികാനം ആയുധപ്പഹാരം ദത്വാ തവ ബാഹുനാ തേസം രാജൂനം ചിരം രാസികതോ കേരവനിമ്മലോ യസോ ആഭടോതി. ദദാതി കമ്മയുത്തതോ ഏവ ആദാനം ദസ്സേത്വാ പരിവുത്തിഫുടാ കതാ. നയനാനി ആദീനി യസ്സ ഉത്തമങ്ഗാദിനോതി ച, സബ്ബം ജാനാതീതി ച, തസ്സ ഭാവോതി ച വാക്യം.

൩൨൭.

കിഞ്ചി ദിസ്വാന വിഞ്ഞാതാ,

പടിപജ്ജതി തംസമം;

സംസയാപഗതം വത്ഥും,

യത്ഥ സോ’യം ഭമോ മതോ.

൩൨൭. ഭമം സമ്ഭാവേതി ‘‘കിഞ്ചീ’’തിആദിനാ. വിഞ്ഞാതാ പുരിസോ കിഞ്ചി ദിസ്വാ ഉജ്ജലനാദികം ദിസ്വാന തംസമം തസ്സ പുരേ ദിസ്സമാനസ്സ പദത്ഥസ്സ സദിസമഞ്ഞം വത്ഥും സംസയാപഗതം അസന്നിധിം കത്വാ പടിപജ്ജതി ജാനാതി യത്ഥ വിസേസേ, സായം ഭമോ മതോ.

൩൨൭. ഇദാനി ഭമാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘കിഞ്ചി’’ഇച്ചാദിനാ. യത്ഥ ഉത്തിവിസേസേ വിഞ്ഞാതാ അവബോധകാരകോ കിഞ്ചി ദിസാവിലോചനാദികം ദിസ്വാന തംസമംവത്ഥും തേന ദിസ്സമാനവത്ഥുനാ തുല്യമഞ്ഞം വത്ഥും സംസയാപഗതം നിസ്സംസയം കത്വാ പടിപജ്ജതി ജാനാതി, സോ അയം അലങ്കാരോ ഭമോതി മതോതി. തേന തസ്സ വാ സമന്തി ച, സംസയോ അപഗതോ ഏതസ്മാതി ച, ഭമനം അനവട്ഠാനം വത്ഥൂനന്തി ച വിഗ്ഗഹോ. സംസയാപഗതന്തി ക്രിയാവിസേസനം.

൩൨൮.

സമം ദിസാസു’ജ്ജലാസു, ജിനപാദനഖംസുനാ;

പസ്സന്താ അഭിനന്ദന്തി, ചന്ദാതപമനാ ജനാ.

൩൨൮. ഉദാഹരതി ‘‘സമ’’മിച്ചാദി. ജിനസ്സ പാദേസു നഖംസുനാ ദിസാസു സബ്ബാസു സമം ഏകതോ ഉജ്ജലാസു സജോതീസു താ ഉജ്ജലാ ദിസാ പസ്സന്താ ജനാ, ചന്ദാതപോതി മനോ യേസം തേ തഥാവിധാ. അഭിനന്ദന്തി സന്തുസ്സന്തീതി.

൩൨൮. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘സമ’’മിച്ചാദിനാ. ജിനപാദനഖംസുനാ കരണഭൂതേന ദിസാസു ദസസു സമം ഏകക്ഖണേ ഉജ്ജലാസു താ ഉജ്ജലാ ദിസാ പസ്സന്താ ജനാ ചന്ദാതപമനാ ചന്ദാതപോതി പവത്തചിത്താ അഭിനന്ദന്തീതി. വിജ്ജമാനനഖമരീചിയം ബുദ്ധിമകത്വാ ചന്ദാതപേ ബുദ്ധിയാ പവത്താപനതോ ഭമോ നാമ. സമന്തി അസങ്ഖ്യം. ചന്ദാതപോഇതി മനോ യേസന്തി വാക്യം.

൩൨൯.

പവുച്ചതേ യം നാമാദി,

കവീനം ഭാവബോധനം;

യേന കേനചി വണ്ണേന,

ഭാവോനാമാ’യ’മീരിതോ.

൩൨൯. ഭാവം ഭാവേതി ‘‘പവുച്ചതേ’’ച്ചാദിനാ. കവീനം ഭാവോ അധിപ്പായോ, തം ബോധേതീതി ഭാവബോധനം യം നാമാദി. ആദിസദ്ദേന വിസേസനവാക്യാനം ഗഹണം. യേന കേനചി നിസേധനരൂപേന ആകാരേന പവുച്ചതേ, അയം ഭാവോ നാമ ഈരിതോതി.

൩൨൯. ഇദാനി ഭാവാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘പവുച്ചതേ’’ ഇച്ചാദിനാ. കവീനം വത്തൂനം ഭാവബോധനം അധിപ്പായപകാസകം യം നാമാദി നാമപദവിസേസനപദാദി യേന കേനചി വണ്ണേന ആകാരേന സാഗരാദിഅത്ഥന്തരം പടിസേധേത്വാ വാ നോ വാ പവുച്ചതേ, അയം ഭാവോ നാമാതി ഈരിതോതി. നാമം ആദി യസ്സ വിസേസനവാക്യദ്വയസ്സേതി ച, ഭാവം ബോധേതീതി ച വാക്യം. കവീനം അധിപ്പായസങ്ഖാതഭാവപകാസകോ ഉത്തിവിസേസോ തദത്ഥേന ഭാവോ നാമ, തസ്സ നിസ്സയഭൂതം നാമാദിപദസന്താനം ഇഹ നിസ്സിതോപചാരേന ഭാവോ നാമാതി ഈരിതം.

൩൩൦.

നനു തേയേ’വ സന്താ നോ,

സാഗരാ ന കുലാചലാ;

മനമ്പി മരിയാദം യേ,

സംവട്ടേപി ജഹന്തി നോ.

൩൩൦. ഉദാഹരതി ‘‘നനു’’ച്ചാദി. മനമ്പീതി ഈസകമ്പി. മരിയാദന്തി അത്തനോ ആചാരസീമം, സംവട്ടേപി പലയകാലേപി. സേസം സുബോധം. ഏത്ഥ ന ഇമേ പകതിസമുദ്ദാദയോ സമുദ്ദാദയോ ഹോന്തി, യേ പലയകാലേ അത്തനോ വേലാനുല്ലങ്ഘനസങ്ഖാതം അചലത്തസങ്ഖാതഞ്ച മരിയാദം പരിച്ചജന്തി. കിഞ്ചരഹി സന്താ ഏവേതേ സമുദ്ദാദയോ, യേ യദി പലയകാലേപി സമാപതേയ്യും, തദാപി അത്തനോ മരിയാദം ന മുഞ്ചന്തി. കോചി വിപത്തിം പത്തോ നിരതിസയം ധീരത്തമത്തനോവബോധേതീതി അഞ്ഞനിസേധേന കഥിതം നാമം കവിസഭാവം യഥാവുത്തം ബോധേതീതി ഭാവോയമിതി.

൩൩൦. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘നനു’’ച്ചാദിനാ. സാഗരാ സംവട്ടകാലേ തീരമരിയാദം അതിക്കമേന്താ പകതിസമുദ്ദാ സാഗരാ ന ഭവന്തി. കുലാചലാ താദിസകാലേ അചലസങ്ഖാതമരിയാദമതിക്കമേന്താ സത്ത കുലപബ്ബതാ കുലാചലാ നാമ ന ഭവന്തി. കിഞ്ചരഹി സാഗരാദയോ. യേ സാധവോ സംവട്ടേപിസബ്ബവത്ഥുവിനാസകകപ്പവിനാസകാലേപി മരിയാദം അത്തനോ ആചാരമരിയാദം മനമ്പി ഈസകമ്പി നോ ജഹന്തി. സന്താ ഏവ തേ സാഗരാദയോ നാമ ഹോന്തി നനൂതി. കോചി ബ്യസനം പത്തോ അത്തനോ അനഞ്ഞസാധാരണം ധീരത്തം പകാസേതീതി ഇഹ സാഗരാദിഅത്ഥന്തരപടിസേധരൂപേന ദസ്സിതസാഗരാദിനാ വത്തുനോ അകമ്പനാധിപ്പായം അവബോധേതീതി അയം ഭാവാലങ്കാരോ നാമ. മനന്തി അപ്പകാലവാചകമസങ്ഖ്യം. അപീതി സമ്ഭാവനേ.

൩൩൧.

അങ്ഗങ്ഗീഭാവാ സദിസ-ബലഭാവാ ച ബന്ധനേ;

സംസഗ്ഗോ’ലങ്കതീനം യോ, തം മിസ്സന്തി പവുച്ചതി.

൩൩൧. മിസ്സം ദസ്സേതി ‘‘അങ്ഗ’’ഇച്ചാദിനാ. അങ്ഗമുപകാരകം, അങ്ഗീ ഉപകാരിയം, തേസം ഭാവോ അങ്ഗങ്ഗിഭാവോ സാധിയസാധനത്തം, തതോ ച. സദിസം സമം ബലം യേസം തേ, തേസം ഭാവോ അങ്ഗങ്ഗിഭാവമന്തരേന അപ്പധാനഭാവേനാവട്ഠാനം തതോ ച ഹേതുതോ. ബന്ധനേ വിസയേ, യോ അലങ്കതീനം സംസഗ്ഗോ ഏകത്ഥ സന്നിധാനം, തം മിസ്സന്തി പവുച്ചതി.

൩൩൧. ഇദാനി മിസ്സാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘അങ്ഗങ്ഗീ’’ച്ചാദിനാ. അങ്ഗങ്ഗീഭാവാ ഉപകാരകഉപകാരിയസങ്ഖാതപടിപാദകപടിപാദനീയസഭാവേന ഹേതുഭൂതേന സദിസബലഭാവാ ച സാധിയസാധനഭാവം വിനാ സമാനബലവന്തഭാവേന ച ബന്ധനേ പജ്ജാദിബന്ധനവിസയേ അലങ്കതീനം അലങ്കാരാനം യോ സംസഗ്ഗോ സന്നിധാനം, തം മിസ്സന്തി പവുച്ചതീതി. അങ്ഗം സാധനം അസ്സ സാധിയസ്സ അത്ഥീതി ച, അങ്ഗഞ്ച അങ്ഗീ ചേതി ച, തേസം ഭാവോ സാധിയസാധനസങ്ഖാതോ സമ്ബന്ധോതി ച, സദിസം ബലം യേസമലങ്കാരാനമിതി ച, തേസം ഭാവോ അഞ്ഞമഞ്ഞനിരപേക്ഖതാതി ച, മിസ്സനം മിസ്സീഭവനമിതി ച വാക്യം.

അങ്ഗങ്ഗിഭാവമിസ്സ

൩൩൨.

പസത്ഥാ മുനിനോ പാദ-നഖരംസിമഹാനദീ;

അഹോ ഗാള്ഹം നിമുഗ്ഗേപി, സുഖയത്യേ’വ തേ ജനേ.

൩൩൨. ഉദാഹരതി ‘‘പസത്ഥാ മുനി’’ച്ചാദി. മുനിനോ പാദേസു നഖാ തേസം രംസി ഏവ മഹാനദീസദിസത്താ മഹാനദീ, സാ പസത്ഥാ അച്ഛരിയപ്പത്തിസബ്ഭാവതോ ഗാള്ഹമച്ചന്തം നിമുഗ്ഗേപി തേ ജനേ സുഖയത്യേവ, അഹോ അച്ഛരിയം യതോ സേസനദീവിധുരം. ‘‘അയം അത്തനി ഗാള്ഹം നിമുഗ്ഗേപി സുഖയതീ’’തി ഏത്ഥ ‘‘നിമുഗ്ഗേപീ’’തി സമാധിനോ സാധിയത്തേനങ്ഗിതായാവട്ഠിതസ്സ ‘‘പാദനഖരംസിമഹാനദീ’’തി രൂപകം സാധനത്തേനങ്ഗതായാവട്ഠിതന്തി മിസ്സമിദമലങ്കരണം.

൩൩൨. ഇദാനി ഉദാഹരതി ‘‘പസത്ഥാ’’ ഇച്ചാദിനാ. മുനിനോ പസത്ഥാ അച്ഛരിയത്താ പസംസനീയാ പാദനഖരംസിമഹാനദീ ചരണനഖകിരണസങ്ഖാതമഹാഗങ്ഗാ ഗാള്ഹം അതിസയേന നിമുഗ്ഗേപി തേ ജനേ സാധുസപ്പുരിസേ സുഖയതി ഏവ സുഖിതേ കതോ ഏവ. അഹോ അച്ഛരിയം സേസനദീനമേസാ പവത്തി വിരുദ്ധാതി. ഏത്ഥ സാധനീയഭാവേന അങ്ഗിനോ ‘‘നിമുഗ്ഗേ’’തി സമാധിഅലങ്കാരസ്സ ‘‘പാദനഖരംസിമഹാനദീ’’തി രൂപകാലങ്കാരോ സാധനഭാവേന അങ്ഗന്തി കത്വാ അങ്ഗാഅങ്ഗീഭാവേന ഇമേസം അലങ്കാരാനം മിസ്സിതാ. പാദേസു നഖാതി ച, തേസം രംസീതി ച, മഹതീ ച സാ നദീ ചേതി ച, മഹാനദീ വിയ മഹാനദീ പാദനഖരംസിയോ ഏവ മഹാനദീതി ച വാക്യം. ഗാള്ഹന്തി ക്രിയാവിസേസനം. ഗാള്ഹം നിമുജ്ജനം യേ അകംസു, തേപീതി യോജനാ. സുഖസമങ്ഗിനോ ജനാ സുഖിതേ സുഖേ കരോതീതി വാക്യം.

സദിസബലഭാവമിസ്സ

൩൩൩.

വേസോ സഭാവമധുരോ, രൂപം നേത്തരസായനം;

മധൂവമുനിനോ വാചാ, ന സമ്പീണേതി കം ജനം.

൩൩൩. ‘‘വേസോ’’ഇച്ചാദി സുബോധം. ഇദം പന സമാധിരൂപകോപമാമിസ്സസദിസബലന്തി.

൩൩൩. ‘‘വേസോ’’ഇച്ചാദി. മുനിനോ സഭാവമധുരോ പകതിമധുരോ വേസോ ജിനാവേണികോ ബുദ്ധവേസോ ച നേത്തരസായനം രൂപം ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനസമ്പന്നം രൂപഞ്ച മധൂവ മധുരത്തേന മധുസമാനാ വാചാ ഭാരതീ ച കം ജനം ന സമ്പീണേതീതി. ‘‘സഭാവമധുരോ’’തി സമാധിഅലങ്കാരോ ച, ‘‘നേത്തരസായന’’ന്തി രൂപകാലങ്കാരോ ച, ‘‘മധൂവാ’’തി ഉപമാലങ്കാരോ ചാതി ഇമേ തയോ പീണനേ അഞ്ഞമഞ്ഞാപേക്ഖരഹിതത്താ തുല്യബലാതി ഇമേസം മിസ്സത്തം ഹോതി. സഭാവേന മധുരോതി ച, രസീയതി അസ്സാദീയതീതി ച, രസോ രസഭൂതോ ആയനം ഗതി പവത്തി അസ്സാതി രസായനം, രസവത്ഥു. രസായനമിവ രൂപം രസായനം, നേത്താനം രസായനന്തി ച വാക്യം.

൩൩൪.

ആസീ നാമ സിയാ’ത്ഥസ്സ,

ഇട്ഠസ്സാ’സീസനം യഥാ;

തിലോകേകഗതീ നാഥോ,

പാതു ലോക’മപായതോ.

൩൩൪. ആസിം ദസ്സേതി ‘‘ആസി’’ച്ചാദിനാ. ഇട്ഠസ്സ അഭിമതസ്സ വത്ഥുനോ ആസീസനം പത്ഥനമിത്യനുവദിത്വാ ആസീ നാമ സിയാതി വിധീയതേ. ‘‘യഥേ’’ത്യുദാഹരതി. തിലോകസ്സ ലോകത്തയവത്തിനോ ജനസ്സ ഏകഗതി അസഹായഗതി പടിസരണഭൂതോ നാഥോ ലോകം സത്തലോകം അപായതോ പാതു പാലേതൂതി. ഏത്ഥാതിലസിതം പാലനമാസീസിതന്തി.

൩൩൪. ഇദാനി ആസീഅലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘ആസീ’’ ഇച്ചാദിനാ. ഇട്ഠസ്സ അത്ഥസ്സ ഇച്ഛിതവത്ഥുനോ ആസീസനാ പത്ഥനാ ആസീ നാമ സിയാ. യഥാതത്ഥോദാഹരണമേവം. തിലോകേകഗതി തിഭവസ്സ അസഹായസരണഭൂതോ നാഥോ ലോകസാമി ലോകം സത്തലോകം അപായതോ പാതു രക്ഖതൂതി. ആസീ നാമ പത്ഥനാ, തദ്ദീപികാപി ഉത്തി തന്നാമികാവ ഹോതി. ‘‘തിലോകേകഗതീ’’തി ഇമസ്മിം ഉദാഹരണേ പാലനം ആസീസിതം. തിണ്ണം ലോകാനം സമാഹാരോതി ച, ഏകോയേവ ഗതി പടിസരണന്തി ച, തിലോകസ്സ ഏകഗതീതി ച വാക്യം.

൩൩൫.

രസപ്പതീതിജനകം, ജായതേ യം വിഭൂസനം;

രസവന്തന്തി തം ഞേയ്യം, രസവന്തവിധാനതോ.

൩൩൫. രസവന്തമുദാഹരതി ‘‘രസ’’ഇച്ചാദിനാ. യം വിഭൂസനമലങ്കരണം രസാഭാസാദിനോ പതീതിജനകം അവഗമസമ്പാദകം ജായതേ, തം വിഭൂസനം രസവന്തവിധാനതോസമ്പാദനതോ ‘‘രസവന്ത’’ന്തി വിഞ്ഞേയ്യം യഥാ അത്ഥപ്പതീതി ജനകോ സദ്ദോ ‘‘അത്ഥവാ’’തി.

൩൩൫. ഉദ്ദേസേ രസീതി ഉദ്ദിട്ഠരസാലങ്കാരം ദസ്സേതി ‘‘രസ’’ഇച്ചാദിനാ. യം വിഭൂസനം വുത്താലങ്കാരാനമന്തരേ യോ കോചി അലങ്കാരോ രസപ്പതീതിജനകംസിങ്ഗാരാദിനവവിധരസേസു ഏകസ്സ രസസ്സ വാ തസ്സേവ രസാഭാസസ്സ വാ അവബോധനം സമ്പാദേന്തോ ജായതേ, തം വിഭൂസനം രസവന്തവിധാനതോ അത്തനോ രസസഹിതഭാവസ്സ പകാസനതോ രസവന്തന്തി രസീതി ഞേയ്യന്തി. യഥാ അത്ഥപ്പതീതിജനകോ സദ്ദോ ‘‘അത്ഥവാ’’തി വുച്ചതി, ഏവം രസപ്പതീതിജനകോ അലങ്കാരോ രസവന്തോ ‘‘രസീ’’തി ച വുച്ചതി. രസസ്സ പതീതി ച, തം ജനേതീതി ച, രസോ അസ്സ അത്ഥീതി ച, രസവതോ ഭാവോതി ച, തസ്സ വിധാനം സമ്പാദനന്തി ച വാക്യം.

൩൩൬.

രാഗാനതബ്ഭുതസരോജമുഖം ധരായ,

പാദാ തിലോകഗുരുനോ’ധികബദ്ധരാഗാ;

ആദായ നിച്ചസരസേന കരേന ഗാള്ഹം,

സഞ്ചുമ്ബയന്തി സതതാഹിതസമ്ഭമേന.

൩൩൬. ഉദാഹരതി ‘‘രാഗ’’ഇച്ചാദി. ധരായ പഥവീഅങ്ഗനായ രാഗേന ആനതം, മുഖം. രാഗം രത്തവണ്ണം ആനതം നിന്നമിതം, സരോജം. പഠമേ അബ്ഭുതസരോജസദിസതായ മുഖം, തേന സമാനാധികരണന്തി രാഗാനതേന സമാസോ. ദുതിയേ തു രാഗാനതഞ്ച തം അബ്ഭുതസരോജം പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ സിരീപാദസമ്പടിഗ്ഗഹണത്ഥം ഉട്ഠഹമച്ഛരിയപദുമഞ്ച, തമേവ തസ്സാ മുഖസദിസത്താ മുഖന്തി രാഗാനതബ്ഭുതസരോജമുഖം. തിലോകഗുരുനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പാദാ. കീദിസാ? അധികബന്ധോ രാഗോ അനുരാഗോ, രത്തവണ്ണോ വാ യേസം തേ, തഥാവിധാ. നിച്ചമനവരതം സരസേന രസവതാ കരേന ഹത്ഥേന, രംസിനാ വാ ഗാള്ഹം ആദായ ഗഹേത്വാ സതതം നിച്ചം ആഹിതോ സമ്ഭമോ ആദരോ, തദഭിമുഖതാ വാ, തേന സഞ്ചുമ്ബയന്തി, നിക്ഖിപന്തി വാ. ഏത്ഥ സിലേസരൂപകേഹി സമ്ഭോഗസിങ്ഗാരരസാഭാസോ ജന്യതേ. സിങ്ഗാരോ ദുവിധോ വിപ്പലമ്ഭോ, സമ്ഭോഗോ ചേതി. തേസു വിപ്പലമ്ഭോവ സമഗ്ഗവണ്ണനാധാരത്താ മനോഹരോ, നേദിസോ സമ്ഭോഗോ. സമ്ഭോഗാഭാസേ തു വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. തഥാപി’ഹാ’ധിഗതം സമ്ഭോഗാഭാസോദാഹരണം ബാലപ്പബോധനത്ഥം കിഞ്ചി വിചാരേസ്സാമ. തത്ര പാദാനം കാമുകത്തം ധരായ കാമിനിത്തഞ്ച വാക്യസാമത്ഥിയാ വിഞ്ഞായതേ. സദ്ദേന വുച്ചമാനം പുന വുത്തം സിയാ. അത്ര പാദാനം തം വിഞ്ഞേയ്യം, രത്യുക്കംസാഭാസോ യദി കവിനാ പടിപാദേതബ്ബോ ന ഭവേയ്യ, തദാ ഗാഥായമനനുപപന്നം സിയാതി ഏവംവിധവചനതോവ പാദാ രത്യാഭാസവന്തോതി ഗമ്യതേ. രതിയാ ആലമ്ബണവിഭാവാഭാസോ ധരാകാമിനി, രമ്മദേസാദിവിസേസാഭാവേ അച്ഛരിയപദുമുഗ്ഗമനാഭാവതോ അബ്ഭുതസരോജസദ്ദസവനേന ഗമ്മമാനാ രമ്മദേസാദയോ ഉദ്ദീപനവിഭാവാഭാസാ, ബ്യഭിചാരീഭാവാഭാസബോധകാനി കവിവചനാനി അനുഭാവാഭാസോ. തഥാ ഹി ‘‘നിച്ചസരസേന കരേന ഗാള്ഹം ആദായാ’’തി കരസ്സ സരസതാഗാള്ഹഗ്ഗഹണകഥനേന ഹരിസാദയോ ഗമ്യന്തേ. ‘‘സതതാഹിതസമ്ഭമേനാ’’തി ഇമിനാ ഉസ്സുക്കത്താദയോ പഹീയന്തീതി ഏവം ബന്ധവുത്തീതി വിഭാവാദീഹി ബന്ധത്ഥാഭാസാനം മനസി യോ ഉപ്പജ്ജതി ആനന്ദാഭാസോ, സോ രസാഭാസോ സമ്ഭോഗരസാഭാസോ വുത്തോതി.

൩൩൬. ഇദാനി ഉദാഹരണം ദസ്സേന്തോ ഉത്തരിപി ദസ്സേതബ്ബസിങ്ഗാരഹസ്സകരുണാദിരസുദ്ദേസസ്സ അനുരൂപതോ സിങ്ഗാരരസയുത്തമേവ ദസ്സേതി ‘‘രാഗാ’’ഇച്ചാദിനാ. ധരായ മഹീഅങ്ഗനായ രാഗാനതബ്ഭുതസരോജമുഖം രാഗേന അനുരാഗേന അഭിമുഖം കത്വാ നമിതം അച്ഛരിയഗുണോപേതപദുമസദിസാനനം നോ ചേ, രത്തവണ്ണം ആനതം അബ്ഭുതസരോജസങ്ഖതമുഖം തിലോകഗുരുനോ ഭുവനത്തയാനുസാസകസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പാദാ അധികബദ്ധരാഗാ അധികബദ്ധാനുരാഗവന്താ നോ ചേ, പുബ്ബകമ്മേന കതഅധികരത്തവണ്ണാ നിച്ചസരസേന കരേന സതതാനുരാഗയുത്തേന ഹത്ഥേന നോ ചേ, അവികലത്താ സതതസമ്പത്തിസഹിതേന കിരണേന ഗാള്ഹം ആദായ ഗാള്ഹം ഗഹേത്വാ നോ ചേ, ഫുസിത്വാ സതതാഹിതസമ്ഭമേന നിച്ചം കതാദരേന നോ ചേ, നിരന്തരാഹിതഅഭിമുഖഭാവേന സഞ്ചുമ്ബയന്തി ചുമ്ബന്തി നോ ചേ, ഠിതിക്രിയാസാധനത്തേന ഫുസന്തീതി.

രാഗേന അനുരാഗേന ആനതം അഭിമുഖീകതമിതി ച, അബ്ഭുതഞ്ച തം സരോജഞ്ചേതി ച, തേന സദിസതായ അബ്ഭുതസരോജഞ്ച തം മുഖഞ്ചേതി ച, രാഗാനതഞ്ച തം അബ്ഭുതസരോജമുഖഞ്ചേതി ച, രാഗം രത്തവണ്ണം ആനതം നിന്നമിതി ച, തഞ്ച തം അബ്ഭുതസരോജഞ്ചേതി ച, തമേവ താദിസമുഖസദിസത്താ മുഖമിതി ച, തിലോകസ്സ ഗുരൂതി ച, അധികം കത്വാ ബദ്ധോ, അത്തനോ പുബ്ബകമ്മേന വാ കതോ, രാഗോ അനുരാഗോ രത്തവണ്ണോ വാ യേസമിതി ച, രസേന അനുരാഗേന സമ്പത്തിയാ വാ സഹ വത്തമാനോതി ച, ആഹിതോ വിഹിതോ ച സോ സമ്ഭമോ ആദരോ തദഭിമുഖഭാവോ വാ ചേതി ച വിഗ്ഗഹോ.

ഏത്ഥ ‘‘രാഗാനതാ’’തിആദികേന സിലേസാലങ്കാരേന ച ‘‘അബ്ഭുതസരോജമുഖ’’ന്തി രൂപകാലങ്കാരേന ച സമ്ഭോഗസിങ്ഗാരരസാഭാസോ ഉപ്പാദീയതി. താദിസം ഇത്ഥിപുരിസാനം സമ്ഭോഗാഭാവേന, തദാകാരേന ച കപ്പിതത്താ രസാഭാസോ നാമാതി ദട്ഠബ്ബോ. സിങ്ഗാരസ്സ ആയോഗവിപ്പയോഗസമ്ഭോഗവസേന തിവിധത്തേപി ആയോഗവിപ്പയോഗദ്വയം വിപ്പലമ്ഭമേവാതി വിപ്പലമ്ഭോ, സമ്ഭോഗോ ചേതി ദുവിധോ ഹോതി. തേസു വിപ്പലമ്ഭോവ അനൂനവണ്ണനായ ഭൂമിത്താ മനോഹരോ. സമ്ഭോഗോ പന താദിസോ ന ഹോതി. സമ്ഭോഗാഭാസോപി ഹീനോ ഹോതി. ഏവം സന്തേ പയോഗം കത്വാ കുരുമാനായ വണ്ണനായ ഉചിതഭാവേന ഇഹാധിഗതസമ്ഭോഗസിങ്ഗാരരസാഭാസേന രസിഭൂതാലങ്കാരസ്സ ഉദാഹരണേ രസാഭാസോ ഏവം വേദിതബ്ബോ. പാദാനം കാമുകഭാവാഭാസേ ച ധരായ കാമിനീഭാവാഭാസേ ച വാചകപദേന അവുത്തേപി ‘‘ധരായ പാദാ തിലോകഗുരുനോ’’തി ഇദം ഠപേത്വാ പാണിധമ്മപകാസകേഹി അവസേസപദേഹി ഞായതേ.

ദ്വിന്നം അഞ്ഞമഞ്ഞം രതിആഭാസോ ‘‘അധികബദ്ധരാഗാ രാഗാനത’’ന്തി ഇമേഹി വുത്തോ. അയം രതിആഭാസോ ഇധ ഠായീഭാവോ പുരിസരതിയാ ഇത്ഥിയാ ച, ഇത്ഥിരതിയാ പുരിസസ്സ ച ആലമ്ബണത്താ പാദകാമുകധരാകാമിനിയോ ദ്വേ അഞ്ഞമഞ്ഞം ആലമ്ബണവിഭാവാഭാസാ ഹോന്തി. രമ്മദേസാദിവിസേസം വിനാ അച്ഛരിയപദുമോദയസ്സ അഭാവതോ അബ്ഭുതസരോജസദ്ദസ്സ ഉച്ചാരണേന ഗമ്മമാനാ രമ്മദേസാദയോ രതിം ഉദ്ദീപയന്തീതി ഉദ്ദീപനവിഭാവാഭാസാ നാമ. ‘‘നിച്ചസരസേന കരേന ഗാള്ഹമാദായാ’’തി ഇമിനാ കരസ്സ സരസഭാവസ്സ ച ഗാള്ഹം ഗഹണസ്സ ച വുത്തത്താ ഹരിസാദയോ ഞായന്തേ. ‘‘സതതാഹിതസമ്ഭമേനാ’’തി ഇമിനാ ഉസ്സാഹാദയോ ഞായന്തി. തത്ഥ ഹരിസഉസ്സാഹാദയോ ബ്യഭിചാരീഭാവാഭാസാ നാമ ഹോന്തി. തേ ബ്യഭിചാരീഭാവാഭാസേ പകാസേന്താനി യഥാവുത്തകവിവചനാനി അനുഭാവാഭാസാ നാമാതി ഏവം ബന്ധേ ദിസ്സമാനഠായീഭാവബ്യഭിചാരീഭാവവിഭാവഅനുഭാവേഹി അത്ഥാവബോധം കരോന്താനം പണ്ഡിതാനം ഉപ്പജ്ജമാനോ യോ സന്തോസാഭാസസങ്ഖാതോ രസാഭാസോ അത്ഥി, സോ ഇധ സമ്ഭോഗരസാഭാസോതി കഥിതോതി. ഠായീഭാവാദയോ ഉപരി ആവിഭവിസ്സന്തി.

൩൩൭.

ഇച്ചാ’നുഗമ്മ പുരിമാചരിയാനുഭാവം,

സങ്ഖേപതോ നിഗദിതോ’യ’മലങ്കതീനം;

ഭേദോ’പരൂപരി കവീഹി വികപ്പിയാനം,

കോ നാമ പസ്സിതു’മലം ഖലു താസ’മന്തം.

ഇതി സങ്ഘരക്ഖിതമഹാസാമിപാദവിരചിതേ

സുബോധാലങ്കാരേ

അത്ഥാലങ്കാരാവബോധോ നാമ

ചതുത്ഥോ പരിച്ഛേദോ.

൩൩൭. ഏവമുദ്ദേസാനുക്കമേന യഥാപടിഞ്ഞാതം നിട്ഠപേത്വാ ഇദാനി നിഗമനപുബ്ബകം ബഹുത്തമേസം നിദ്ദിസിതുമാഹ ‘‘ഇച്ചി’’ച്ചാദി. ഇതി ഇമിനാ വുത്തപ്പകാരേന പുരിമാനം ദണ്ഡീആദീനം ആചരിയാനം ആനുഭാവം ബന്ധലക്ഖണാനി അനുഗമ്മ അനുഗന്ത്വാ അലങ്കതീനമലങ്കാരാനം അയം ഭേദോ സങ്ഖേപതോ നിഗദിതോ കഥിതോ. സങ്ഖേപതോതി വുത്തോ, കസ്മാതി ആഹ ‘‘ഉപരൂപരീ’’തിആദി. ഉപരൂപരി ദീഘകാലമാരബ്ഭ യാവേദാനി മത്ഥകമത്ഥകേ കവീഹി വികപ്പിയാനംപഭേദിയമാനാനം താസമലങ്കതീനം അന്തം പരിയന്തം പസ്സിതും ഖലു ഏകന്തേന കോ നാമ ജനോ അലം സമത്ഥോ.

ഇതി മഹാസാമിനാമികായം സുബോധാലങ്കാരടീകായം

ചതുത്ഥോ പരിച്ഛേദോ.

൩൩൭. ഏവം ഉദ്ദേസക്കമേന യഥാപടിഞ്ഞാതേ അത്ഥാലങ്കാരേ നിട്ഠപേത്വാ ഇദാനി നിഗമനമുഖേന ഏസം അത്ഥാലങ്കാരാനം ബഹുഭാവം ദസ്സേതി ‘‘ഇച്ചാനുഗമ്മ’’ഇച്ചാദിനാ. ഇതി യഥാവുത്തനയേന പുരിമാചരിയാനുഭാവം പുബ്ബകാലികാനം ദണ്ഡീഭദ്ദപാണാദീനം അലങ്കാരസത്ഥസങ്ഖാതാനുഭാവം അനുഗമ്മ അലങ്കതീനം അയം ഭേദോ സങ്ഖേപതോ നിഗദിതോ മയാ വുത്തോ സങ്ഗഹിതോ. കസ്മാതി ചേ? ഉപരൂപരി ദീഘകാലതോ പട്ഠായ യാവജ്ജതനാ കവീഹി രചനാകത്താരേഹി വികപ്പിയാനം അനേകപ്പകാരതോ കപ്പിയമാനത്താ പുഥക്കരിയമാനാനം താസമലങ്കതീനം അന്തം പരിയന്തം പസ്സിതും ഖലു ഏകന്തേന കോ നാമ പുഗ്ഗലോ അലംസമത്ഥോതി. സങ്ഗഹമനാദിയിത്വാ കേനാപി പരിയന്തം അധിഗന്തും ന സക്കാതി അധിപ്പായോ. പുരേ ഭവാതി ച, പുരിമാ ച തേ ആചരിയാ ചേതി ച, തേസമാനുഭാവോതി ച, വിസേസതോ അസങ്കരതോ കപ്പിയന്തി ച വാക്യം.

ഇതി സുബോധാലങ്കാരനിസ്സയേ

ചതുത്ഥോ പരിച്ഛേദോ..

tipitika