നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

സദ്ദനീതിപ്പകരണം

ധാതുമാലാ

൧൫. സരവഗ്ഗപഞ്ചകന്തിക സുദ്ധസ്സരധാതു

ഇതോ പരം തു സരതോ, കകാരന്താദിഭേദതോ;

ധാതുയോ ധാതുനിപ്ഫന്ന-രൂപാനി വിവിധാനി ച.

സാട്ഠകഥേ പിടകമ്ഹി, ജിനപാഠേ യഥാബലം;

നയം ഉപപരിക്ഖിത്വാ, സമാസേന കഥേസ്സ’ഹം.

ഇ ഗതിയം. യേസം ധാതൂനം ഗതിഅത്ഥോ, ബുദ്ധിപി തേസം അത്ഥോ. പവത്തിപാപുണാനിപി. തത്ര ഗമനം ദുവിധം കായഗമനം ഞാണഗമനഞ്ച. തേസു കായഗമനം നാമ ഇരിയാപഥഗമനം, ഞാണഗമനം നാമ ഞാണുപ്പത്തി, തസ്മാ പയോഗാനുരൂപേന ‘‘ഗച്ഛതീ’’തി പദസ്സ ‘‘ജാനാതീ’’തിപി അത്ഥോ ഭവതി, ‘‘പവത്തതീ’’തിപി അത്ഥോ ഭവതി, ‘‘പാപുണാതീ’’തിപി അത്ഥോ ഭവതി, ഇരിയാപഥഗമനേന ഗച്ഛതീതിപി അത്ഥോ ഭവതി, ഞാണഗമനേന ഗച്ഛതീതിപി അത്ഥോ ഭവതി. തഥാ ഹി ‘‘സീഘം ഗച്ഛതീ’’തിആദീസു ഇരിയാപഥഗമനം ‘‘ഗമന’’ന്തി വുച്ചതി. സുന്ദരം നിബ്ബാനം ഗതോ. ‘‘ഗതിമാ’’തിആദീസു പന ഞാണഗമനം. ഏവം സബ്ബേസമ്പി ഗത്യത്ഥാനം ധാതൂനം യഥാപയോഗം അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

തസ്സിമാനി രൂപാനി ഭവന്തി – ഇതി, ഏതി, ഉദേതി. കാരിതേ ‘‘ഉദായതീ’’തി രൂപം ഭവതി. ഉട്ഠാപേതീതി ഹി അത്ഥോ, ദുകാരോ ആഗമോ. ഉപേതി, സമുപേതി, വേതി, അപേതി, അവേതി, അന്വേതി, സമേതി, അഭിസമേതി, സമയോ, അഭിസമയോ, ഈദി, ഉദി, ഏകോദി, പണ്ഡിതോ, ഇതോ, ഉദിതോ, ഉപേതോ, സമുപേതോ, അന്വിതോ, അപേതോ, സമേതോ, ഏതബ്ബോ, പച്ചേതബ്ബോ, പടിയമാനോ, പടിച്ചോ, ഏന്തോ, അധിപ്പേതോ, അധിപ്പായോ, പച്ചയോ, അഞ്ഞാനിപി യോജേതബ്ബാനി. ‘‘ഇതാ, ഇത’’ന്തിആദിനാ യഥാരഹം ഇത്ഥിനപുംസകവസേനപി. പച്ചേതും, ഉപേതും, സമുപേതും, അന്വേതും, സമേതും, അഭിസമേതും, ഇച്ച, പടിച്ച, സമേച്ച, അഭിസമേച്ച, അപേച്ച, ഉപേച്ച, പടിമുഖം ഇത്വാ, ഇത്വാന, ഉപേത്വാ, ഉപേത്വാന, ഉപേതുന, അഞ്ഞാനിപി ബുദ്ധവചനാനുരൂപതോ യോജേതബ്ബാനി.

ഇതിഇതി ക്രിയാസദ്ദോ, സുത്തന്തേസു ന ദിസ്സതി;

ഇദമേത്ഥ ന വത്തബ്ബം, ദസ്സനായേവ മേ രുതോ.

‘‘ഇതായം കോധരൂപേന’’, ഇതി പാളി ഹി ദിസ്സതി;

അങ്ഗുത്തരനികായമ്ഹി, മുനിനാഹച്ച ഭാസിതാ;

വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ അങ്ഗുത്തരനികായേ കോധം നിന്ദന്തേന –

‘‘ഇതായം കോധരൂപേന, മച്ചുവേസോ ഗുഹാസയോ;

തം ദമേന സമുച്ഛിന്ദേ, പഞ്ഞാവീരിയേന ദിട്ഠിയാ’’തി.

തത്ര ഇതായന്തി ഇതി അയന്തി ഛേദോ. ഇതിഇതി ച ഗച്ഛതി പവത്തതീതി അത്ഥോ. അയം പനേത്ഥ സുത്തപദത്ഥോ – യോ ദോസോ ലോകേ ‘‘കോധോ’’തി ലോകിയമഹാജനേന വുച്ചതി, നായം അത്ഥതോ കോധോതി വത്തബ്ബോ. കിന്തി പന വത്തബ്ബോ, ഏസോ ഹി സരീരസങ്ഖാതഗുഹാസയോ മച്ചുരാജാ ഏവ കോധവസേന പമദ്ദന്തോ സത്തസന്താനേ ഗച്ഛതീതി വത്തബ്ബോ. തം ഏവരൂപം ‘‘മച്ചുരാജാ’’തി വത്തബ്ബം ബഹുനോ ജനസ്സ അനത്ഥകരം കോധം ഹിതകാമോ ദമേന പഞ്ഞായ വീരിയേന ദിട്ഠിയാ ച ഛിന്ദേയ്യാതി.

ഏതീതി ഇമസ്സ പന ആഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. ‘‘ഏതീ’’തി ഏത്ഥ ഹി ആഉപസഗ്ഗോ സന്ധികിച്ചേന പടിച്ഛന്നത്താ ന പാകടോ വലാഹകാവത്ഥരിതോ പുണ്ണചന്ദോ വിയ. തഥാ ഹി ഏത്ഥ ആ ഇതി ഏതീതി സന്ധിവിഗ്ഗഹോ ഭവതി, ആകാരസ്സ ച ഇകാരേന പരേന സദ്ധിംയേവ ഏകാരാദേസോ. തസ്മാ ‘‘അയം സോ സാരഥീ ഏതി. ഏതു വേസ്സന്തരോ രാജാ’’തിആദീസു ‘‘ആഗച്ഛതി, ആഗച്ഛതൂ’’തിആദിനാ അത്ഥോ കഥേതബ്ബോ. ബ്യാകരണസത്ഥേപി ഹി ആ ഇതി ഏതീതി സന്ധിവിഗ്ഗഹോ ദിസ്സതി, തസ്മാ അയമ്പി നീതി സാധുകം മനസി കാതബ്ബാ. അഥ വാ ഇതീതി രസ്സവസേന വുത്തം പദം ഗമനം ബോധേതി, ഏതീതി വുദ്ധിവസേന വുത്തം പന യഥാപയോഗം ആഗമനാദീനി. മത്താവസേനപി ഹി പദാനി സവിസേസത്ഥാനി ഭവന്തി. തം യഥാ? സാസനേ പബ്ബജിതോ, രട്ഠാ പബ്ബാജിതോതി. സഞ്ഞോഗാസഞ്ഞോഗവസേനപി, തം യഥാ? ഗാമാ നിഗ്ഗച്ഛതി. യസം പോസോ നിഗച്ഛതി, തസ്മാ അയമ്പി നീതി സാധുകം മനസി കാതബ്ബാ. ഏത്ഥേതം വുച്ചതി –

ഇ ഗതിയന്തി കഥിതാ, ധാതു വുദ്ധിം ഗതാ യദാ;

തദാ ആഗമനത്ഥസ്സ, വാചികാ പായതോ വസാ.

ഇരിയാപഥത്ഥതോ ഹേ-സാ നിച്ചാഗമവാചികാ;

‘‘അയം സോ സാരഥീ ഏതി’’, ഇച്ചാദേത്ഥ നിദസ്സനം.

അനിരിയാപഥത്ഥേന , വത്തനേ ഗമനേപി ച;

ആഗമനേ ച ഹോതീതി, ധീമാ ലക്ഖേയ്യ തം യഥാ.

‘‘പടിച്ച ഫലമേതീ’’തി, ഏവമാദീസു വത്തനേ;

വുദ്ധിപ്പത്താ ഇകാരവ്ഹാ, ഏസാ ധാതു പവത്തതി.

‘‘അത്ഥമേന്തമ്ഹി സൂരിയേ, വാളാ’’ ഇച്ചാദീസു പന;

ഗതേ, ‘‘ഏതീതി ഇതീ’’തി-ആദിസ്വാഗമനേ സിയാ.

തഥാ ഹി ഈതീതി അനത്ഥായ ഏതി ആഗച്ഛതീതി ഈതി, ഉപദ്ദവോ, ഇതി ആഗമനത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ആഹ ച സുത്തനിപാതട്ഠകഥായം ‘‘ഏതീതി ഈതി, ആഗന്തുകാനം അകുസലഭാഗീനം ബ്യസനഹേതൂനം ഏതം അധിവചന’’ന്തി.

ഇദാനി യഥാരഹം നിപാതാഖ്യാതനാമികപരിയാപന്നാനം ഇതിഇതോ സദ്ദാനമത്ഥുദ്ധാരോ വുച്ചതേ – തത്ഥ ഇതിസദ്ദോ ഹേതുപരിസമാപനാദിപദത്ഥ വിപരിയായ പകാരാവധാരണ നിദസ്സനാദിഅനേകത്ഥപ്പഭേദോ. തഥാ ഹേസ ‘‘രുപ്പതീതി ഖോ ഭിക്ഖവേ തസ്മാ രൂപന്തി വുച്ചതീ’’തിആദീസു ഹേതുഅത്ഥേ ദിസ്സതി. ‘‘തസ്മാതിഹ മേ ഭിക്ഖവേ ധമ്മദായാദാ ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ. അത്ഥി മേ തുമ്ഹേസു അനുകമ്പാ, കിന്തി മേ സാവകാ ധമ്മദായാദാ ഭവേയ്യും, നോ ആമിസദായാദാ’’തിആദീസു പരിസമാപനേ. ‘‘ഇതി വാ ഇതി ഏവരൂപാ വിസൂകദസ്സനാ പടിവിരതോ’’തിആദീസു ആദിഅത്ഥോ. ‘‘മാഗണ്ഡിയോതി തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ സങ്ഖാ സമഞ്ഞാ പഞ്ഞത്തി വോഹാരോ നാമം നാമകമ്മം നാമധേയ്യം നിരുത്തി ബ്യഞ്ജനമഭിലാപോ’’തിആദീസു പദത്ഥവിപരിയായേ. ‘‘ഇതി ഖോ ഭിക്ഖവേ സപ്പടിഭയോ ബാലോ, അപ്പടിഭയോ പണ്ഡിതോ. സഉപദ്ദവോ ബാലോ, അനുപദ്ദവോ പണ്ഡിതോ. സഉപസഗ്ഗോ ബാലോ, അനുപസഗ്ഗോ പണ്ഡിതോ’’തിആദീസു പകാരോ. ‘‘അത്ഥി ഇദപ്പച്ചയാ ജരാമരണന്തി ഇതി പുട്ഠേന സതാ ആദന്ദ അത്ഥീതിസ്സ വചനീയം. കിം പച്ചയാ ജരാമരണന്തി ഇതി ചേ വദേയ്യ, ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണന്തി ഇച്ചസ്സ വചനീയ’’ന്തിആദീസു അവധാരണേ. ‘‘അത്ഥീതി ഖോ കച്ചാന അയമേകോ അന്തോ, നത്ഥീതി ഖോ കച്ചാന അയം ദുതിയോ അന്തോ’’തിആദീസു നിദസ്സനേ. നിപാതവസേനേവ തേ പയോഗാ ഗഹേതബ്ബാ. ‘‘ഇതായം കോധരൂപേനാ’’തി ഏത്ഥ പന ആഖ്യാതവസേന ഗമനേ ഇതിസദ്ദോ ദിസ്സതി. അയമേവത്ഥോ ഇധാധിപ്പേതോ, നിപാതത്ഥോ പന ന ഇച്ഛിതബ്ബോ, വിഞ്ഞൂനം അത്ഥഗ്ഗഹണേ കോസല്ലുപാദനത്ഥം കേവലം അത്ഥുദ്ധാരവസേന ആഗതോതി ദട്ഠബ്ബം. ഇതരോ പന –

ഗത്യത്ഥേ ചിമസദ്ദത്ഥേ, ഇതോസദ്ദോ പവത്തതി;

അന്വിതോ’’തി ഹി ഗത്യത്ഥേ, പച്ചത്തവചനം ഭവേ.

ഇമസദ്ദസ്സ അത്ഥമ്ഹി, നിസ്സക്കവചനം ഭവേ;

‘‘ഇതോ സാ ദക്ഖിണാ ദിസാ’’, ഇതിആദീസു പാളിസു.

ഗത്യത്ഥോ ഇച്ഛിതോ ഏത്ഥ, ഇതരത്ഥോ ന ഇച്ഛിതോ;

അത്ഥുദ്ധാരവസാ വുത്തോ, കോസല്ലത്ഥായ വിഞ്ഞുനം.

ഇധ പന സമയസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരം സനിബ്ബചനം വത്തബ്ബമ്പി അവത്വാ ഉപരി അയധാതുവിസയേയേവ വക്ഖാമ ഇ ഏ അയധാതുവസേന തിധാതുമയത്താ സമയസദ്ദസ്സ. തത്ര ഇതീതി ഇകാരാനന്തരത്യന്തപദസ്സ ച ‘‘ഏതി, ഉദേതീ’’തിആദീനഞ്ച ഏകാരാനന്തരത്യന്തപദാനം അഞ്ഞേസഞ്ച ഏവരൂപാനം പദമാലാ യഥാരഹം യേഭുയ്യേന അത്തനോപദാനി വജ്ജേത്വാ യോജേതബ്ബാ. ഈദിസേസു ഹി ഠാനേസു ദുക്കരാ ക്രിയാപദമാലാ. യസ്മാ പന ഇമസ്മിം പകരണേ സുകരാ ച ദുക്കരാ ച ത്യന്തപദമാലാ ജാനിതബ്ബാ , തസ്മാ ഭൂവാദിഗണാദീസു അട്ഠസു ഗണേസു വിഹിതേഹി ഛന്നവുതിയാ വചനേഹി സബ്ബസാധാരണം അസബ്ബസാധാരണഞ്ച പദമാലാനയം ബ്രൂമ –

അകാരാനന്തരത്യന്ത-പദാനം പന്തിയോ ബുധോ;

ഭവതി രുന്ധതാദീനം, യോജേ സബ്ബത്ഥ സബ്ബഥാ.

ഇതി ഏതീ’’തി ചേതേസം, പദാനം പന പന്തിയോ;

സുദ്ധസ്സരപുബ്ബകാനം, യോജേ വിഞ്ഞൂ യഥാരഹം.

ആകാരാനന്തരത്യന്ത-പദാനഞ്ചാപി പന്തിയോ;

‘‘യാതി സുണാതി അസ്നാ-തി’’ ഇച്ചാദീനം യഥാരഹം.

ഇവണ്ണാനന്തരത്യന്ത-പദാനമപി പാളിയോ;

യോജേ ‘‘രുന്ധിതി രുന്ധീതി’’-ഇച്ചാദീനം യഥാരഹം.

ഉകാരാനന്തരത്യന്ത-സുതിഇതി പദസ്സ ച;

പേരണത്ഥേ പവത്തസ്സ, യോജേ മാലം യഥാരഹം.

ഏകാരാനന്തരത്യന്ത-പദാനമ്പി യഥാരഹം;

‘‘ജേതി രുന്ധേതി കാരേതി, കാരാപേതീ’’തിആദീനം.

ഓകാരാനന്തരത്യന്ത-പദാനമ്പി പദക്കമേ;

‘‘കരോതി ഭോതി ഹോതീ’’തി-ആദീനം യുത്തിതോവദേ;

ഇച്ചേവം സത്തധാ വുത്തോ, പദമാലാനയോ മയാ;

ഇതോ മുത്തോ നയോ നാമ, നത്ഥി കോചി ക്രിയാപദേ.

‘‘ആദത്തേ കുരുതേ പേതേ’’, ഇച്ചാദി നയദസ്സനാ;

യഥാരഹം യുത്തിതോതി, വചനം ഏത്ഥ ഭാസിതം.

ഇദാനി ഇകാരാനന്തരത്യന്തപദസ്സ കമോ വുച്ചതേ – ഇതി, ഇന്തി. ഇസി, ഇഥ. ഇമി, ഇമ. അപരിപുണ്ണോ വത്തമാനാനയോ. ഇതു, ഇന്തു. ഇഹി, ഇഥ. ഇമി, ഇമ. അപരിപുണ്ണോ പഞ്ചമീനയോ. ഏത്ഥ ച ഇമേസം ദ്വിന്നം സാസനാനുരൂപഭാവസ്സ ഇമാനി സാധകപദാനി ‘‘വേതി, അപേതി, അന്വേതീ’’തി. തത്ഥ വി ഇതി വേതി. വിഗച്ഛതീതി അത്ഥോ, ഇതിസദ്ദോ ഹേത്ഥ ഗമനം ബോധേതി. തഥാ അപ ഇതി അപേതി. അപഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. അനു ഇതി അന്വേതി. അനുഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. ഗരൂ പന അനു ഏതി അന്വേതീതി വദന്തി. തം –

‘‘യഥാ ആരഞ്ഞകം നാഗം, ദന്തിം അന്വേതി ഹത്ഥിനീ;

ജേസ്സന്തം ഗിരിദുഗ്ഗേസു, സമേസു വിസമേസു ച;

ഏവം തം അനുഗച്ഛാമി, പുത്തേ ആദായ പച്ഛതോ’’തി.

ഇമായ പാളിയാ ന സമേതി ‘‘ജേസ്സന്തം അന്വേതീ’’തി വചനതോ ‘‘അനുഗച്ഛാമീ’’തി വചനതോ ച. തഥാ ഹി ഏതിസദ്ദോ യത്ഥ ചേ ഇരിയാപഥവാചകോ, തത്ഥ ആഗമനംയേവ ജോതേതി, ന ഗമനം, തസ്മാ ആഗമനത്ഥസ്സ അയുത്തിതോ ഗമനത്ഥസ്സ ച യുത്തിതോ വി ഇതിആദിനാ ഛേദോ ഞേയ്യോ. ഏതേസഞ്ച ഇതിസദ്ദവസേന കതഛേദാനം അത്ഥിഭാവം യുത്തിഭാവഞ്ച ‘‘ഇതായം കോധരൂപേനാ’’തി പാളിയേവ സാധേതി, തസ്മായേവ ‘‘അനു ഇതി, അനു ഇന്തി, അനു ഇസീ’’തിആദിനാ ‘‘അന്വേതീ’’തിആദീനം ഛേദേ ലബ്ഭമാനനയേന വുത്തപ്പകാരോ വത്തമാനാപഞ്ചമീനയോ പരസ്സപദവസേന ദസ്സിതോ. സത്തമീരൂപാദീനി സബ്ബഥാ അപ്പസിദ്ധാനി.

ഇമാനി പന ഭവിസ്സന്തിയാ രൂപാനി, സിത്താ തേ ലഹുമേസ്സതി. ഇസ്സതി, ഇസ്സന്തി. ഇസ്സസി, ഇസ്സഥ. ഇസ്സാമി, ഇസ്സാമ. ഇസ്സതേ, ഇസ്സന്തേ. ഇസ്സസേ, ഇസ്സവ്ഹേ. ഇസ്സം, ഇസ്സാമ്ഹേ. അസബ്ബധാതുകത്തേപി സുദ്ധസ്സരത്താ ധാതുസ്സ ഇകാരാഗമോ ന ലബ്ഭതി. പരിപുണ്ണോ ഭവിസ്സന്തീനയോ.

അഥ കാലാതിപത്തിയാ രൂപാനി ഭവന്തി, ഇസ്സാ, ഇസ്സംസു. ഇസ്സേ, ഇസ്സഥ. ഇസ്സം, ഇസ്സമ്ഹാ. ഇസ്സഥ, ഇസ്സിസു. ഇസ്സസേ, ഇസ്സവ്ഹേ. ഇസ്സം, ഇസ്സാമ്ഹസേ. കാലാതിപത്തിഭാവേ ച അസബ്ബധാതുകത്തേ ച സന്തേപി സുദ്ധസ്സരത്താ ധാതുസ്സ അകാരികാരാഗമോ ന ലബ്ഭതി അനേകന്തികത്താ വാ അനുപപന്നത്താ ച അകാരാഗമോ ന ഹോതി. ദ്വിന്നഞ്ഹേത്ഥ സുദ്ധസ്സരാനം അനന്തരികാനം ഏകതോസന്നിപാതോ അനുപപത്തി. പരിപുണ്ണോ കാലാതിപത്തിനയോ.

ഇമസ്മിം പന ഠാനേ സാട്ഠകഥേ തേപിടകേ ബുദ്ധവചനേ സോതൂനം പയോഗത്ഥേസു പരമകോസല്ലജനനത്ഥം ‘‘നനു തേ സുതം ബ്രാഹ്മണ ഭഞ്ഞമാനേ, ദേവാ ന ഇസ്സന്തി പുരിസപരക്കമസ്സാ’’തി പാളിതോ നയം ഗഹേത്വാ വുത്തപ്പകാരേഹി ഭവിസ്സന്തിയാ രൂപേഹി സബ്ബസോ സമാനാനി അസമാനത്ഥാനി വത്തമാനികരൂപാനി ച ഈസകം അഞ്ഞമഞ്ഞം സമാനാനി ഭവിസ്സന്തീകാലാതിപത്തീനം രൂപാനി ച പകാസയിസ്സാമ – വത്തമാനാവസേന താവ ‘‘ഇസ്സതി, ഇസ്സന്തി. ഇസ്സസി, ഇസ്സഥാ’’തി സബ്ബം യോജേതബ്ബം. അത്ഥോ പന ‘‘ഇസ്സം കരോതീ’’തിആദിനാ വത്തബ്ബോ. തസ്മിംയേവ അത്ഥേ ഭവിസ്സന്തീവസേന ‘‘ഇസ്സിസ്സതി, ഇസ്സിസ്സന്തി. ഇസ്സിസ്സസി, ഇസ്സിസ്സഥാ’’തി പരിപുണ്ണം യോജേതബ്ബം. അത്ഥോ പന ‘‘ഇസ്സം കരിസ്സതീ’’തിആദിനാ വത്തബ്ബോ. കാലാതിപത്തിവസേന പന ‘‘ഇസ്സിസ്സാ, ഇസ്സിസ്സംസു. ഇസ്സിസ്സേ, ഇസ്സിസ്സഥാ’’തി പരിപുണ്ണം യോജേതബ്ബം, അത്ഥോ പന ‘‘ഇസ്സം അകരിസ്സാ’’തിആദിനാ വത്തബ്ബോ. ധാത്വന്തരവസേന സംസന്ദനാനയോയം.

ഇദാനി ഏകാരാനന്തരത്യന്തപദസ്സ കമോ വുച്ചതേ –

ഏതി, ഏന്തി. ഏസി, ഏഥ. ഏമി, ഏമ.

ഏതു, ഏന്തു. ഏഹി, ഏഥ. ഏമി, ഏമ.

ന ച അപ്പത്വാ ദുക്ഖന്തം, വിസ്സാസം ഏയ്യ പണ്ഡിതോ;

നിവേസനാനി മാപേത്വാ, വേദേഹസ്സ യസസ്സിനോ;

യദാ തേ പഹിണിസ്സാമി, തദാ ഏയ്യാസി ഖത്തിയ.

ഏയ്യ , ഏയ്യും. ഏയ്യാസി, ഏയ്യാഥ. ഏയ്യാമി, ഏയ്യാമ. ഏഥ, ഏരം. ഏഥോ, ഏയ്യാവ്ഹോ. ഏയ്യം, ഏയ്യാമ്ഹേ.

സോ പുരിസോ ഏയ്യ, തേ ഏയ്യും. ത്വം ഏയ്യാസി, തുമ്ഹേ ഏയ്യാഥ. അഹം ഏയ്യാമി, മയം ഏയ്യാമ. സോ പുരിസോ ഏഥ, തേ ഏരം. ത്വം ഏഥോ, തുമ്ഹേ ഏയ്യാവ്ഹോ. അഹം ഏയ്യം, മയം ഏയ്യാമ്ഹേ.

പരോക്ഖാഹിയ്യത്തനജ്ജതനീരൂപാനി സബ്ബസോ അപ്പസിദ്ധാനി.

ഏസ്സതി, ഏസ്സന്തി. ഏസ്സസി, ഏസ്സഥ. ഏസ്സാമി, ഏസ്സാമ. ഏസ്സതേ, ഏസ്സന്തേ. ഏസ്സസേ, ഏസ്സവ്ഹേ. ഏസ്സം, ഏസ്സാമ്ഹേ.

സമ്മോദമാനാ ഗച്ഛന്തി, ജാലമാദായ പക്ഖിനോ;

യദാ തേ വിവദിസ്സന്തി, തദാ ഏഹിന്തി മേ വസം.

‘‘അഭിദോസഗതോ ഇദാനി ഏഹീ’’തി വചനദസ്സനതോ അപരാനിപി ഭവിസ്സന്തീരൂപാനി ഗഹേതബ്ബാനി.

ഏഹിതി, ഏഹിന്തി. ഏഹിസി, ഏഹിഥ. ഏഹിമി, ഏഹിമ. ഏഹിതേ, ഏഹിന്തേ. ഏഹിസേ, ഏഹിവ്ഹേ. ഏഹിസ്സം, ഏഹിസ്സാമ്ഹേ.

ഏസ്സാ, ഏസ്സംസു. ഏസ്സേ, ഏസ്സഥ. ഏസ്സം ഏസ്സാമ്ഹാ. ഏസ്സഥ, ഏസ്സിസു. ഏസ്സസേ, ഏസ്സവ്ഹേ. ഏസ്സിം, ഏസ്സാമ്ഹസേ.

അഥാപരോപി ഏകാരാനന്തരത്യന്തപദക്കമോ ഭവതി;

ഉദേതി, ഉദേന്തി; ഉദേസി, ഉദേഥ; ഉദേമി, ഉദേമ.

ഉദേതു, ഉദേന്തു. ഉദേഹി, ഉദേഥ. ഉദേമി, ഉദേമ, ഉദാമസേ.

ഉദേയ്യ, ഉദേയ്യും. സേസം നേയ്യം. ഉദിസ്സതി, ഉദിസ്സന്തി. സേസം നേയ്യം. ഉദിസ്സാ, ഉദിസ്സംസു. സേസം നേയ്യം.

ഇമാനി സുദ്ധസ്സരധാതുരൂപാനി.

കകാരന്തധാതു

കു സദ്ദേ കേ ച. കോതി, കവതി, കായതി, ഏവം കത്തുപദാനി ഭവന്തി. കുയ്യതി, കിയ്യതി, ഏവം കമ്മപദാനി. കാനനം, കബ്ബം, ജാതകം, ഏവം നാമികപദാനി. കുത്വാ, കുത്വാന, കവിത്വാ, കവിത്വാന, കാവിത്വാ, കാവിത്വാന, കായിതും, ഏവം അബ്യയപദാനി.

തത്ര കാനനന്തി ഠിതമജ്ഝന്ഹികസമയേ കവതി സദ്ദം കരോതീതി കാനനം, വനം. തഥാ ഹി –

‘‘ഠിതേ മജ്ഝന്ഹികേ കാലേ, സന്നിസീവേസു പക്ഖിസു;

സണതേവ ബ്രഹാരഞ്ഞം, സാ രതി പടിഭാതി മ’’ന്തി

വുത്തം. അഥ വാ കോകിലമയൂരാദയോ കവന്തി സദ്ദായന്തി കൂജന്തി ഏത്ഥാതി കാനനം. മനോഹരതായ അവസ്സം കുയ്യതി പണ്ഡിതേഹീതി കബ്ബം. കാവിയം. കാവേയ്യം. അഞ്ഞത്ര പന കവീനം ഇദന്തി കബ്ബന്തി തദ്ധിതവസേന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. കേചി തു കാബ്യന്തി സദ്ദരൂപം ഇച്ഛന്തി, ന തം പാവചനേ പമാണം സക്കടഭാസാഭാവതോ. സക്കടഭാസാതോപി ഹി ആചരിയാ നയം ഗണ്ഹന്തി. ജാതം ഭൂതം അതീതം ഭഗവതോ ചരിയം, തം കീയതി കഥീയതി ഏതേനാതി ജാതകം. ജാതകപാളി ഹി ഇധ ‘‘ജാതക’’ന്തി വുത്താ. അഞ്ഞത്ര പന ജാതം ഏവ ജാതകന്തി ഗഹേതബ്ബം. തഥാ ഹി ജാതകസദ്ദോ ദേസനായമ്പി വത്തതി ‘‘ഇതിവുത്തകം ജാതകം അബ്ഭുതധമ്മ’’ന്തിആദീസു. ജാതിയമ്പി വത്തതി ‘‘ജാതകം സമോധാനേസീ’’തിആദീസു.

പക്ക നീചഗതിയം. നീചഗമനം നാമ ഹീനഗമനം ഹീനപ്പവത്തി വാ. നീചസദ്ദോ ഹി ഹീനവാചകോ ‘‘നീചേ കുലേ പച്ചാജാതോ’’തി ഏത്ഥ വിയ. പക്കതി ക്രിയാപദമേത്ഥ ദിസ്സതി, ന നാമികപദം. യത്ഥ യത്ഥ നാമികപദം ന ദിസ്സതി, തത്ഥ തത്ഥ നാമികപദം ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ക്രിയാപദമേവ ഹി ദുദ്ദസം, ക്രിയാപദേ വിജ്ജമാനേ നാമികപദം നത്ഥീതി ന വത്തബ്ബം, തസ്മാ അന്തമസോ ‘‘പക്കനം, തകനം’’ ഇച്ചേവമാദീനി ഭാവവാചകാനി നാമികപദാനി സബ്ബാസു ധാതൂസു യഥാരഹം ലബ്ഭന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

തക ഹസനേ. ഹസനം ഹാസോ. തകതി.

തകി കിച്ഛജീവനേ. കിച്ഛജീവനം കസിരജീവനം. തങ്കതി. ആതങ്കതി. ആതങ്കോ. ആതങ്കോതി കിച്ഛജീവിതകരോ രോഗോ, തഥാ ഹി അട്ഠകഥാചരിയാ ‘‘അപ്പാബാധം അപ്പാതങ്ക’’ന്തി ഇമസ്മിം പാളിപ്പദേസേ ഇതി അത്ഥം സംവണ്ണേസും ‘‘ആബാധോതി വിസഭാഗവേദനാ വുച്ചതി, യാ ഏകദേസേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ സകലസരീരം അയപട്ടേന ബന്ധിത്വാ വിയ ഗണ്ഹാതി. ആതങ്കോതി കിച്ഛജീവിതകരോ രോഗോ. അഥ വാ യാപേതബ്ബരോഗോ ആതങ്കോ, ഇതരോ ആബാധോ. ഖുദ്ദകോ വാ രോഗോ ആതങ്കോ, ബലവാ ആബാധോ. കേചി പന ‘അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനോ ആബാധോ, ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനോ ആതങ്കോ’തി വദന്തീ’’തി.

ആതങ്കോ ആമയോ രോഗോ,

ബ്യാധാ’ബാധോ ഗദോ രുജാ;

അകല്ലഞ്ചേവ ഗേലഞ്ഞം,

നാമം രോഗാഭിധാനകം.

സുക ഗതിയം. സോകതി, സുകോ, സുകീ. തത്ര സുകോതി സുവോ. സോകതി മനാപേന ഗമനേന ഗച്ഛതീതി സുകോ. തസ്സ ഭരിയാ സുകീ.

ബുക്ക ഭസ്സനേ. ഇധ ഭസ്സനം നാമ സുനഖഭസ്സനം അധിപ്പേതം ‘‘സുനഖോ ഭസ്സിത്വാ’’തി ഏത്ഥ വിയ, ന ‘‘ആവാസോ ഗോചരം ഭസ്സ’’ന്തിആദീസു വിയ. വചനസങ്ഖാതം ഭസ്സനം, ബുക്കതി സാ.

ധക പടിഘാതേ ഗതിയഞ്ച. പടിഘാതോ പടിഹനനം. ധകതി.

ചക തിത്തിപടിഘാതേസു. തിത്തി തപ്പനം, പടിഘാതം പടിഹനനംവ. ചകതി.

അക കുടിലഗതിയം. അകതി. ഏതാ കുആദികാ അകപരിയന്താ ധാതുയോ പരസ്സ ഭാസാതി സദ്ദസത്ഥവിദൂ വദന്തി. തേസം മതേ ഏതാ ‘‘തി അന്തി, തു അന്തു’’ ഇച്ചാദീനംയേവ വിസയോ. പാളിയം പന നിയമോ നത്ഥി, തസ്മാ ന തം ഇധ പമാണം.

ഇ അജ്ഝയനേ. അജ്ഝയനം ഉച്ചാരണം സിക്ഖനം വാ, അയതി, അധീയതി, അജ്ഝയതി, അധീതേ, അജ്ഝേനം, അജ്ഝായകോ. ദിബ്ബം അധീയസേ മായം. അധീയന്തി മഹാരാജ, ദിബ്ബമായിധ പണ്ഡിതാ. അജ്ഝേനമരിയാ പഥവിം ജനിന്ദാ. തത്ഥ അജ്ഝായകോതി അജ്ഝയതീതി അജ്ഝായകോ, മന്തേ പരിവത്തേതീതി അത്ഥോ.

ഉ സദ്ദേ. അവതി, അവന്തി. അവസി. ഏത്ഥ ‘‘യോ ആതുമാനം സയമേവ പാവാ’’തി പാളി പപുബ്ബസ്സ ഉധാതുസ്സ പയോഗോതി ദട്ഠബ്ബോ. പപുബ്ബസ്സ വദധാതുസ്സ ദകാരലോപപ്പയോഗോതിപി വത്തും യുജ്ജതി.

വങ്ക കോടില്ലേ. വങ്കതി. വങ്കം. വങ്കസദ്ദോ ഹി വക്കസദ്ദേന സമാനത്ഥോ, വക്കസദ്ദോ ച വങ്കസദ്ദേന. തഥാ ഹി –

‘‘യം നിസ്സിതാ ജഗതിരുഹം, സ്വായം അഗ്ഗിം പമുഞ്ചതി;

ദിസാ ഭജഥ വക്കങ്ഗാ, ജാതം സരണതോ ഭയ’’ന്തി.

പാളി ദിസ്സതി. അയം പന വക്കസദ്ദോ സക്കടഭാസം പത്വാ കകാരരകാരസഞ്ഞോഗക്ഖരികോ ഭവതി, ധാതുഭാവോ പനസ്സ പോരാണേഹി ന വുത്തോ, തസ്മാ ക്രിയാപദം ന ദിട്ഠം. ഇമസ്സ പന വങ്കസദ്ദസ്സ ‘‘വങ്ക കോടില്ലേ’’തി ധാതുഭാവോ വുത്തോ, ‘‘വങ്കതീ’’തി ക്രിയാപദഞ്ച, പാളിയം തു ‘‘വങ്കതീ’’തി ക്രിയാപദം ന ദിട്ഠം, തഥാ ഭാവവാചകോ വങ്കസദ്ദോപി. വാച്ചലിങ്ഗോ പന അനേകേസു ഠാനേസു ദിട്ഠോ. തത്ത വങ്കതീതി ക്രിയാപദം പാളിയം അവിജ്ജമാനമ്പി ഗഹേതബ്ബമേവ നാഥതീതി ക്രിയാപദമിവ. ഭാവവാചകസ്സ പന വങ്കസദ്ദസ്സ അത്ഥിതാ നത്ഥിതാ ച പാളിആദീസു പുനപ്പുനം ഉപപരിക്ഖിതബ്ബാ. കേചേത്ഥ വദേയ്യും ‘‘യദി ഭാവവാചകോ വങ്കസദ്ദോ നത്ഥി, കഥം ‘അട്ഠവങ്കം മണിരതനം ഉളാര’ന്തി ഏത്ഥ സമാസോ’’തി. ഏത്ഥ പന അട്ഠസു ഠാനേസു വങ്കം അട്ഠവങ്കം, ന അട്ഠവങ്കാനി യസ്സാതി. ദബ്ബവാചകോ ഹി വങ്കസദ്ദോ, ന ഭാവവാചകോതി ദട്ഠബ്ബം.

വങ്കം വക്കഞ്ച കുടിലം, ജിമ്ഹഞ്ച രിമ്ഹമനുജു;

വങ്കസദ്ദാദയോ ഏതേ, വാച്ചലിങ്ഗാ തിലിങ്ഗികാ.

അഥ വാ വങ്കസദ്ദോയം, ‘‘വങ്കഘസ്താ’’തിആദിസു;

ബളിസേ ഗിരിഭേദേ ച, വത്തതേ സ പുമാ തദാ.

അയഞ്ഹി ‘‘തേ’മേ ജനാ വങ്കഘസ്താ സയന്തി. യഥാപി മച്ഛോ ബളിസം, വങ്കം മംസേന ഛാദിതം. വങ്കഘസ്തോവ അമ്ബുജോ’’തിആദീസു ബളിസേ വത്തതി.

ഏത്ഥ സിയാ ‘‘നനു ച ഭോ ‘യഥാപി മച്ഛോ ബളിസം, വങ്കം മംസേന ഛാദിത’ന്തി ഏത്ഥ വങ്കസദ്ദോ ഗുണവാചകോ വിസേസനസദോ, യേന ബളിസോ വിസേസിതോ, തേന വങ്കം കുടിലം ബളിസന്തി അത്ഥോ വിഞ്ഞായതീ’’തി? തന്ന, വങ്കസദ്ദേ അവുത്തേപി ബളിസസഭാവസ്സ വങ്കത്താ കുടിലത്ഥോ പാകടോതി നത്ഥി വിസേസനസദ്ദേന പയോജനം. ഇദം പന ‘‘ബളിസം വങ്ക’’ന്തി വചനം ‘‘ഹത്ഥി നാഗോ. സരോരുഹം പദുമം. ഹത്ഥീ ച കുഞ്ജരോ നാഗോ’’തിആദിവചനമിവ പരിയായവചനം, തസ്മാ ‘‘വങ്ക’’ന്തി പദസ്സ ‘‘കുടില’’ന്തി അത്ഥോ ന ഗഹേതബ്ബോ. അഥ വാ യഥാ ‘‘യഥാ ആരഞ്ഞകം നാഗം, ദന്തിം അന്വേതി ഹത്ഥിനീ’’തി ഏത്ഥ നാഗസദ്ദസ്സ ദന്തീസദ്ദസ്സ ച അഞ്ഞമഞ്ഞപരിയാ യവചനത്തേപി ദന്തിന്തി മനോരമദന്തയുത്തന്തി അത്ഥോ സംവണ്ണിതോ, തഥാ ‘‘ബളിസം വങ്ക’’ന്തി ഇമേസമ്പി അഞ്ഞമഞ്ഞം പരിയായവചനത്തേപി വങ്കന്തി കുടിലന്തി അത്ഥോ വത്തബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി സതി അത്ഥോ സാലരാജാ വിയ സുഫുല്ലിതോ ഹോതി, ദേസനാ ച വിലാസപ്പത്താ, ന പന ‘‘വങ്കം ബളിസ’’ന്തി സദ്ദാനം ഗുണഗുണീവസേന സമാനാധികരണഭാവോ ഇച്ഛിതബ്ബോ ‘‘ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീ’’തിആദീസു ‘‘ബുദ്ധോ ഭഗവാ’’തി ഇമേസം വിയ സമാനാധികരണഭാവസ്സ അനിച്ഛിതബ്ബത്താ. ന ഹി ഈദിസേസു ഠാനേസു സമാനാധികരണഭാവോ പോരാണേഹി അനുമതോ.

‘‘യത്ഥ ഏതാദിസോ സത്ഥാ, ലോകേ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ;

തഥാഗതോ ബലപ്പത്തോ, സമ്ബുദ്ധോ പരിനിബ്ബുതോ’’തി,

‘‘ബുദ്ധം ബുദ്ധം നിഖിലവിസയം സുദ്ധിയാ യാവ സുദ്ധി’’ന്തി ച ആദീസു പന അനുമതോ. ഏത്ഥ ഹി ‘‘ഏതാദിസോ’’തി ച ‘‘അപ്പടിപുഗ്ഗലോ’’തി ച ‘‘തഥാഗതോ’’തി ച ‘‘ബലപ്പത്തോ’’തി ച ‘‘സമ്ബുദ്ധോ’’തി ച ‘‘പരിനിബ്ബുതോ’’തി ച ഇമാനി ‘‘സത്ഥാ’’തി അനേന പദേന സമാനാധികരണാനി. തഥാ ‘‘ബുദ്ധം ബുദ്ധ’’ന്തി ദ്വിന്നം പദാനം പച്ഛിമം പുരിമേന സമാനാധികരണം ഭവതി.

ഇതി ‘‘യഥാപി മച്ഛോ ബളിസം, വങ്കം മംസേന ഛാദിത’’ന്തി ഏത്ഥ വങ്കസദ്ദോ ബളിസസ്സാഭിധാനന്തരം, ന ഗുണവാചകോ. ഏവം വങ്കസദ്ദോ ബളിസേ വത്തതി. ‘‘കങ്കം ഗച്ഛാമ പബ്ബതം. ദൂരേ വങ്കതപബ്ബതോ’’തിആദീസു പന ഗിരിവിസേസേ വത്തതി. ഏത്ഥ ച ‘‘വങ്കപബ്ബതോ’’തി വത്തബ്ബേ സുഖുച്ചാരണത്ഥം നിരുത്തിനയേന മജ്ഝേ അനിമിത്തം തകാരാഗമം കത്വാ ‘‘വങ്കതപബ്ബതോ’’തി വുത്തം. അഥ വാ വങ്കോയേവ വങ്കതാ, യഥാ ദേവോ ഏവ ദേവതാ. യഥാ ച ദിസാ ഏവ ദിസതാതി, ഏവം താപച്ചയവസേന വങ്കതാ ച സാ പബ്ബതോ ചാതി ‘‘വങ്കതപബ്ബതോ’’തി വുത്തം, മജ്ഝേ രസ്സവസേന ചേതം ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ വങ്കമസ്സ സണ്ഠാനമത്ഥീതി വങ്കതോതി മന്തുഅത്ഥേ തപച്ചയോ, യഥാ പബ്ബമസ്സ അത്ഥീതി പബ്ബതോതി. ഏവം വങ്കതോ ച സോ പബ്ബതോ ചാതി വങ്കതപബ്ബതോ. ‘‘വങ്കപബ്ബതോ’’ ഇച്ചേവ വാ പണ്ണത്തി, പാദക്ഖരപാരിപൂരിയാ പന ‘‘ദൂരേ വങ്കതപബ്ബതോ’’തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ലോക ദസ്സനേ. ലോകതി. ലോകോ. ആലോകോതി അഞ്ഞാനിപി രൂപാനി ഗഹേതബ്ബാനി. ചുരാദിഗണം പന പത്വാ ഇമിസ്സാ ‘‘ലോകേതി, ലോകയതി, ഓലോകേതി, ഓലോകയതീ’’തിആദിനാ രൂപാനി ഭവന്തി. ലോകോതി തയോ ലോകാ സങ്ഖാരലോകോ സത്തലോകോ ഓകാസലോകോതി. തത്ഥ ‘‘ഏകോ ലോകോ, സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ’’തി ആഗതോ സങ്ഖാരോ ഏവ ലോകോ സങ്ഖാരലോകോ. സത്താ ഏവ ലോകോ സത്തലോകോ. ചക്കവാളസങ്ഖാതോ ഓകാസോ ഏവ ലോകോ ഓകാസലോകോ, യോ ‘‘ഭാജനലോകോ’’തിപി വുച്ചതി. തേസു സങ്ഖാരോ ലുജ്ജതീതി ലോകോതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘ലുജ്ജതി പലുജ്ജതീതി ഖോ ഭിക്ഖു തസ്മാ ലോകോതി വുച്ചതീ’’തി. ലോകിയതി ഏത്ഥ പുഞ്ഞപാപം തബ്ബിപാകോ ചാതി സത്തോ ലോകോ. ലോകിയതി വിചിത്താകാരതോ ദിസ്സതീതി ചക്കവാളസങ്ഖാതോ ഓകാസോ ലോകോ. യസ്മാ പന ലോകസദ്ദോ സമൂഹേപി ദിസ്സതി, തസ്മാ ലോകിയതി സമുദായവസേന പഞ്ഞാപിയതീതി ലോകോ, സമൂഹോതി അയമ്പി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. അഥ വാ ലോകോതി തയോ ലോകാ കിലേസലോകോ ഭവലോകോ ഇന്ദ്രിയലോകോതി. തേസം സരൂപം ചുരാദിഗണേ കഥേസ്സാമ ബഹുവിധതഞ്ച. ബഹിദ്ധാ പന കവീഹി ‘‘ലോകോ തു ഭുവനേ ജനേ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം.

സിലോക സങ്ഘാതേ. സങ്ഘാതോ പിണ്ഡനം. സിലോകതി, സിലോകോ, സിലോകമനുകസ്സാമി. അക്ഖരപദനിയമിതോ വചനസങ്ഘാതോ സിലോകോ. സോ പജ്ജന്തി വുച്ചതി, തഥാ ഹി ‘‘സിലോകോ യസസ്സി പജ്ജേ’’തി കവയോ വദന്തി.

ദേക ധേക സദ്ദുസ്സാഹേസു. സദ്ദോ രവോ, ഉസ്സാഹോ വായാമോ. ദേകതി. ധേകതി.

രേക സകി സങ്കായം. രേകതി. സങ്കതി, തസ്മിം മേ സങ്കതേ മനോ. സങ്കാ.

അകി ലക്ഖണേ. അങ്കതി, അങ്കോ, സസങ്കോ.

മകി മണ്ഡനേ. മണ്ഡനം ഭൂസനം, മങ്കതി.

കത ലോലിയേ. ലോലഭാവോ ലോലിയം യഥാ ദക്ഖിയം. കകതി, കാകോ, കാകീ. ഏത്ഥ ‘‘കാകോ, ധങ്കോ, വായസോ, ബലി, ഭോജി, അരിട്ഠോ’’തി ഇമാനി കാകാഭിധാനാനി.

കുക വക ആദാനേ. കുകതി, വകതി, കോകോ, വകോ. ഏത്ഥ കോകോതി അരഞ്ഞസുനഖോ. വകോതി ഖുദ്ദകവനദീപികോ, ബ്യഗ്ഘോതിപി വദന്തി.

വക ദിത്തിയം പടിഘാതേ ച. ദിത്തി സോഭാ, വകതി.

കകി വകി സക്ക തിക ടിക സേക ഗത്യത്ഥാ. കങ്കതി, വങ്കതി, സക്കതി, നിസക്കതി, പരിസക്കതി, ഓസക്കതി, വധായ പരിസക്കനം. ബിളാരനിസക്കമത്തമ്പി. തേകതി, ടേകതി, ടീകാ സേകതി. ഏത്ഥ ടീകാതി ടികിയതി ജാനിയതി സംവണ്ണനായ അത്ഥോ ഏതായാതി ടീകാ. ഏതാ ഇധാതുആദികാ സേകപരിയന്താ ധാതുയോ ‘‘അത്തനോഭാസാ’’തി സദ്ദസത്ഥവിദൂ വദന്തി. തേസം മതേ ഏതാ ‘‘തേ അന്തേ, തം അന്തം’’ഇച്ചാദീനംയേവ വിസയോ, പാവചനേ പന നിയമോ നത്ഥി.

ഹിക്ക അബ്യത്തസദ്ദേ. അബ്യത്തസദ്ദോ അവിഭാവിതത്ഥസദ്ദോ നിരത്ഥകസദ്ദോ ച. ഹിക്കതി, ഹിക്കതേ. ഇമം ‘‘ഉഭയതോഭാസാ’’തി വദന്തി. ഇദം തു പാവചനേന സംസന്ദതി. പരസ്സത്തനോഭാസാനഞ്ഹി ധാതൂനം ‘‘ഭവതി, ഭവതേ, ബാധതേ, ബാധതീ’’തിആദിനാ യേഭുയ്യേന ദ്വിധാ ദ്വിധാ രൂപാനി സാസനേ ദിസ്സന്തി.

ഇമാനി കകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ഖകാരന്തധാതു

ഖാ പകഥനേ ഖ്യാ ച. പകഥനം ആചിക്ഖനം ദേസനം വാ. ഖാതി, സങ്ഖാതി. ആപുബ്ബത്തേ വിസദിസഭാവേന ഖാത്യക്ഖരസ്സ ദ്വിത്തം, ആകാരസ്സ ച സഞ്ഞോഗപുബ്ബത്താ രസ്സത്തം, അക്ഖാതി. അക്ഖാസി പുരിസുത്തമോ. അക്ഖേയ്യം തേ അഹം അയ്യേ. ധമ്മോ സങ്ഖായതി. അക്ഖായതി. അത്ര പന കകാരലോപോ. സ്വാഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ. സങ്ഖാതോ. അക്ഖാതോ. അക്ഖാതാരോ തഥാഗതാ. സങ്ഖാതാ സബ്ബധമ്മാനം വിധുരോ. സങ്ഖാ, പടിസങ്ഖാ. ക്രിയം ആക്യാതി കഥേതീതി ആഖ്യാതം. കേചി പന ‘‘സ്വാഖാതോ’’തി ച ‘‘സ്വാക്ഖ്യാതോ’’തി ച ‘‘സ്വാഖ്യാതോ’’തി ച പദമിച്ഛന്തി. തത്ഥ പച്ഛിമാനി സക്കടഭാസാതോ നയം ഗഹേത്വാ വുത്താനി, ഇതരം യഥാഠിതരൂപനിപ്ഫത്തിവസേന, അതോ യഥാദസ്സിതപദാനിയേവ പസത്ഥതരാനി. തത്ഥ സങ്ഖാസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരോ നീയതേ – സങ്ഖാസദ്ദോ ഞാണകോട്ഠാസപഞ്ഞത്തിഗണനാസു ദിസ്സതി. ‘‘സങ്ഖായേകം പടിസേവതീ’’തിആദീസു ഹി ഞാണേ ദിസ്സതി. ‘‘പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തീ’’തിആദീസു കോട്ഠാസേ. ‘‘തേസം തേസം ധമ്മാനം സങ്ഖാ സമഞ്ഞാ’’തിആദീസു പഞ്ഞത്തിയം. ‘‘ന സുകരം സങ്ഖാതു’’ന്തിആദീസു ഗണനായം. ഏത്ഥേതം വുച്ചതി –

‘‘ഞാണപഞ്ഞത്തികോട്ഠാസ-ഗണനാസു പദിസ്സതി;

സങ്ഖാസദ്ദോതി ദീപേയ്യ, ധമ്മദീപസ്സ സാസനേ’’തി.

ഖി ഖയേ. ഖിയനധമ്മം ഖീയതി. സാസനാനുരൂപേന സരേ ഇകാരസ്സ ഇയ്യാദേസോ, ഖിയ്യതി. ‘‘ഖയോ, ഖം’’ ഇച്ചപി രൂപാനി ഞേയ്യാനി. തത്ഥ ഖയോതി ഖിയനം ഖയോ. അഥ വാ ഖിയന്തി കിലേസാ ഏത്ഥാതി ഖയോ, മഗ്ഗനിബ്ബാനാനി. ഖയസങ്ഖാതേന മഗ്ഗേന പാപുണിയത്താ ഫലമ്പി ഖയോ. ഖന്തി തുച്ഛം സുഞ്ഞം വിവിത്തം രിത്തം, ഖന്തി വാ ആകാസോ.

ഖി നിവാസേ. ഖീയതി, ഖിയ്യതി വാ. സാസനാനുരൂപേന ഇകാരസ്സ ഈയ ഇയ്യാദേസോ ദട്ഠബ്ബോ. അയം ദിവാദിഗണേപി പക്ഖിപിതബ്ബോ. ഖം ഖയം. അഭിരമണീയം രാജക്ഖയം. തത്ഥ ഖീയതീതി നിവസതി. ഖന്തി ചക്ഖാദിഇന്ദ്രിയം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം നിവാസട്ഠേന. ഖയന്തി നിവേസനം. രാജക്ഖയന്തി രഞ്ഞോ നിവേസനം. അത്രായം പാളി –

‘‘സചേ ച അജ്ജ ധാരേസി, കുമാരം ചാരുദസ്സനം;

കുസേന ജാതഖത്തിയം, സവണ്ണമണിമേഖലം;

പൂജിതാ ഞാതിസങ്ഘേഹി, ന ഗച്ഛസി യമക്ഖയ’’ന്തി.

തത്ഥ യമക്ഖയന്തി യമനിവേസനം.

ഖു സദ്ദേ. ഖോതി ഖവതി.

ഖേ ഖാദനസത്താസു. ഖായതി. ഉന്ദൂരാ ഖായന്തി. വിക്ഖായിതകം. ഗോഖായിതകം. അസ്സിരീ വിയ ഖായതി. ദിസാപി മേ ന പക്ഖായന്തി. ഏത്ഥാദിമ്ഹി കായതീതി ഖാദതി. അഥ വാ ഉപട്ഠാതി പഞ്ഞായതി.

സുഖ ദുക്ഖ തക്രിയായം. തക്രിയാതി സുഖദുക്ഖാനം വേദനാനം ക്രിയാ, സുഖനം ദുക്ഖനന്തി വുത്തം ഹോതി. അകമ്മകാ ഇമേ ധാതവോ. സുഖതി, ദുക്ഖതി. സുഖം, ദുക്ഖം. സുഖിതോ, ദുക്ഖിതോ. സുഖം സാതം പീണനം, ദുക്ഖം വിഘാതം അഘം കിലേസോ. തത്ഥ സുഖന്തി സുഖയതീതി സുഖം. യസ്സുപ്പജ്ജതി, തം സുഖിതം കരോതീതി അത്ഥോ. ദുക്ഖന്തി ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖം. യസ്സുപ്പജ്ജതി, തം ദുക്ഖിതം കരോതീതി അത്ഥോ. ഇമാനി നിബ്ബചനാനി കാരിതവസേന വുത്താനീതി ദട്ഠബ്ബം അട്ഠകഥായം സുഖദുക്ഖസദ്ദത്ഥം വദന്തേഹി ഗരൂഹി സുഖയതി ദുക്ഖയതിസദ്ദാനം കമ്മത്ഥമാദായ വിവരണസ്സ കതത്താ. തഥാ ഹി ‘‘സുഖേതി സുഖയതി, സുഖാപേതി സുഖാപയതി, ദുക്ഖേതി ദുക്ഖയതി, ദുക്ഖാപേതി ദുക്ഖാപയതീ’’തി ഇമാനി തേസം കാരിതപദരൂപാനി, അത്താനം സുഖേതി പീണേതീതി ച, സുഖയതി സുഖം, ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖന്തി ച,

‘‘സചേ ച കിമ്ഹിചി കാലേ,

മരണം മേ പുരേ സിയാ;

പുത്തേ ച മേ പപുത്തേ ച,

സുഖാപേയ്യ മഹോസധോ’’തി ച

പാളിആദിദസ്സനതോ. സദ്ദസത്ഥേ പന ധാതുപാഠസങ്ഖേപേ ച ഇമേ ധാതവോ ചുരാദിഗണേയേവ വുത്താ. ‘‘സുഖയതി ദുക്ഖയതീ’’തി ച അകാരിതാനി സുദ്ധകത്തുപദാനി ഇച്ഛിതാനി. മയം തു തേസം തബ്ബചനം സുദ്ധകത്തരി ച താനി പദരൂപാനി ന ഇച്ഛാമ പാളിആദീഹി വിരുദ്ധത്താ, തസ്മായേവ തേ ഇമസ്മിം ഭൂവാദിഗണേ വുത്താ. അയഞ്ഹി സുദ്ധകത്തുവിസയേ അസ്മാകം രുചി ‘‘സുഖതീതി സുഖിതോ, ദുക്ഖതീതി ദുക്ഖിതോ’’തി.

നനു ച ഭോ ‘‘സുഖതി ദുക്ഖതീ’’തി ക്രിയാപദാനി ബുദ്ധവചനേ ന ദിസ്സന്തീതി? സച്ചം, ഏവം സന്തേപി അട്ഠകഥാനയവസേന ഗഹേതബ്ബത്താ ദിസ്സന്തിയേവ നാമ. ന ഹി സബ്ബഥാ സബ്ബേസം ധാതൂനം രൂപാനി സാസനേ ലോകേ വാ ലബ്ഭന്തി, ഏകച്ചാനി പന ലബ്ഭന്തി, ഏകച്ചാനി ന ലബ്ഭന്തി. ഏവം സന്തേപി നയവസേന ലബ്ഭന്തിയേവ. ‘‘കപ്പയവ്ഹോ പതിസ്സതാ’’തി ഹി ദിട്ഠേ ‘‘ചരവ്ഹോ ഭുഞ്ജവ്ഹോ’’തിആദീനിപി നയവസേന ദിട്ഠാനിയേവ നാമ.

തത്ര പനായം നയോ. വിസുദ്ധിമഗ്ഗാദീസു ഹി ‘‘ഏകദ്വിയോജനമത്തമ്പി അദ്ധാനം ഗതസ്സ വായോ കുപ്പതി, ഗത്താനി ദുക്ഖന്തീ’’തി ഏവം ഭൂവാദിഗണികം അകമ്മകം സുദ്ധകത്തുവാചകം ‘‘ദുക്ഖന്തീ’’തി ക്രിയാപദം ദിസ്സതി. തസ്മിം ദിട്ഠിയേവ ‘‘സുഖതി, സുഖന്തി. സുഖസി, സുഖഥ. സുഖാമി, സുഖാമാ’’തിആദീനി ച ‘‘ദുക്ഖതി, ദുക്ഖന്തി. ദുക്ഖസി, ദുക്ഖഥാ’’തിആദീനിച ദിട്ഠാനി നാമ ഹോന്തി ദിട്ഠേന അദിട്ഠസ്സ താദിസസ്സ അനവജ്ജസ്സ നയസ്സ ഗഹേതബ്ബത്താ, തസ്മാ ‘‘സുഖതീതി സുഖിതോ, ദുക്ഖതീതി ദുക്ഖിതോ’’തി ഭൂവാദിനയോ ഏവ ഗഹേതബ്ബോ, ന പന ചുരാദിനയോ. അപരമ്പേത്ഥ നിബ്ബചനം, സുഖം സഞ്ജാതം ഏതസ്സാതി സുഖിതോ, സഞ്ജാതസുഖോതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ ദുക്ഖിതോതി ഏത്ഥാപി. അഥ വാ സുഖേന ഇതോ പവത്തോതി സുഖിതോ. ഏസ നയോ ‘‘ദുക്ഖിതോ’’തി ഏത്ഥാപി. ദുല്ലഭായം നീതി സാധുകം മനസി കാതബ്ബാ.

മോക്ഖ മുച്ചനേ. അകമ്മകോയം ധാതു. മോക്ഖതി. മോക്ഖോ. പാതിമോക്ഖോ. കാരിതേ ‘‘മോക്ഖേതി, മോക്ഖയതി, മോക്ഖാപേതി, മോക്ഖാപയതീ’’തി രൂപാനി. കേചി പനിമം ‘‘മോക്ഖ മോചനേ’’തി പഠിത്വാ ചുരാദിഗണേ പക്ഖിപന്തി. തേസം മതേ ‘‘മോക്ഖേതി, മോക്ഖയതീ’’തി സുദ്ധകത്തുപദാനി ഭവന്തി. ഏതാനി പാളിയാ അട്ഠകഥായ ച വിരുജ്ഝന്തി. തഥാ ഹി ‘‘മോക്ഖന്തി മാരബന്ധനാ. ന മേ സമണേ മോക്ഖസി. മഹായഞ്ഞം യജിസ്സാമ, ഏവം മോക്ഖാമ പാപകാ’’തി പാളിയാ വിരുജ്ഝന്തി. ‘‘യോ നം പാതി രക്ഖതി, തം മോക്ഖേതി മോചേതി ആപായികാദീഹി ദുക്ഖേഹീതി പാതിമോക്ഖോ’’തി അട്ഠകഥായ ച വിരുജ്ഝന്തി, തസ്മാ പാളിയം ‘‘മോക്ഖേസി മോക്ഖേമാ’’തി ച അവത്വാ ‘‘മോക്ഖസി, മോക്ഖാമാ’’തി സുദ്ധകത്തുവാചകം വുത്തം, തഞ്ച ഖോ അപാദാനവിസയം കത്വാ. അട്ഠകഥായം പന ‘‘മോക്ഖേതി, മോചേതീ’’തി ഹേതുകത്തുവാചകം വുത്തം, തമ്പി അപാദാനവിസയംയേവ കത്വാ. ഏവം ഇമസ്സ ധാതുനോ സുദ്ധകത്തുവിസയേ അകമ്മകഭാവോ വിദിതോ, ഹേതുകത്തുവിസയേ ഏകകമ്മകഭാവോ വിദിതോ മുച പച ഛിദാദയോ വിയ. മോക്ഖധാതു ദ്വിഗണികോതി ചേ? ന, അനേകേസു സാട്ഠകഥേസു പാളിപ്പദേസേസു ‘‘മോക്ഖേതി, മോക്ഖയതീ’’തി സുദ്ധകത്തുരൂപാനം അദസ്സനതോതി ദട്ഠബ്ബം.

കക്ഖ ഹസനേ. കക്ഖതി.

ഓഖ രാഖ ലാഖ ദാഖ ധാഖ സോസനാലമത്ഥേസു. ഓഖതി. രാഖതി. ലാഖതി. ദാഖതി. ധാഖതി.

സാഖ ബ്യാപനേ. സാഖതി. സാഖാ.

ഉഖ നഖ മഖ രഖ ലഖ രഖി ലഖി ഇഖി രിഖി ഗത്യത്ഥാ. ഉഖതി. നഖതി. മഖതി. രഖതി. ലഖതി. രങ്ഖതി. ലങ്ഖതി. ഇങ്ഖതി. രിങ്ഖതി.

രക്ഖ പാലനേ. രക്ഖതി. രക്ഖാ, രക്ഖണം, സീലം രക്ഖിതോ ദേവദത്തോ, സീലം രക്ഖിതം ദേവദത്തേന, സീലം രക്ഖകോ ദേവദത്തോ.

അക്ഖ ബ്യത്തിസങ്ഖാതേസു. അക്ഖതി, അക്ഖി, അക്ഖം.

നിക്ഖ ചുമ്ബനേ. നിക്ഖതി, നിക്ഖം.

നക്ഖ ഗതിയം. നക്ഖതി. നക്ഖത്തം. ഏത്ഥ നക്ഖത്തന്തി ഏത്തോ ഇതോ ചാതി വിസമഗതിയാ അഗന്ത്വാ അത്തനോ വീഥിയാവ ഗമനേന നക്ഖനം ഗമനം തായതി രക്ഖതീതി നക്ഖത്തം. പോരാണാ പന ‘‘നക്ഖരന്തി ന നസ്സന്തീതി നക്ഖത്താനീ’’തി കഥയിംസു. ‘‘നക്ഖത്തം, ജോതി, നിരിക്ഖം, ഭം’’ ഇച്ചേതേ പരിയായാ.

വേക്ഖ വേക്ഖനേ. വേക്ഖതി.

മക്ഖ സങ്ഖതേ. മക്ഖതി.

തക്ഖ തപനേ. തപനം സംവരണം. തക്ഖതി.

സുക്ഖ അനാദരേ. സുക്ഖതി.

കഖി വഖി മഖി കങ്ഖായം. സത്ഥരി കങ്ഖതി. വങ്ഖതി, മങ്ഖതി. ‘‘കങ്ഖാ കങ്ഖായനാ കങ്ഖായിതത്തം വിമതി വിചികിച്ഛാ ദ്വേള്ഹകം ദ്വേധാപഥോ സംസയോ അനേകംസഗാഹോ ആസപ്പനാ പരിസപ്പനാ അപരിയോഗാഹനാ ഥമ്ഭിതത്തം ചിത്തസ്സ മനോവിലേഖോ’’ ഇച്ചേതേ കങ്ഖാപരിയായാ. ഏതേസു പന –

വത്തന്തി ലോകവോഹാരേ, ‘‘കങ്ഖാ വിമതി സംസയോ;

വിചികിച്ഛാ’’തി ഏതാനി, നാമാനിയേവ പായതോ.

കഖി ഇച്ചായം. ധനം കങ്ഖതി, അഭികങ്ഖതി, നാഭികങ്ഖാമി മരണം. അഭികങ്ഖിതം ധനം.

ദഖി ധഖി ഘോരവാസിതേ കങ്ഖായഞ്ച. ദങ്ഖതി. ധങ്ഖതി.

ഉക്ഖ സേചനേ. ഉക്ഖതി.

കഖ ഹസനേ. കഖതി.

ജക്ഖ ഭക്ഖണേ ച. ഹസനാനുകഡ്ഢനത്ഥം ചകാരോ. ജക്ഖതി.

ലിഖ ലേഖനേ. ലിഖതി, സല്ലേഖതി. അതിസല്ലേഖതേവായം സമണോ. ലേഖാ, ലേഖനം, ലേഖകോ, ലിഖിതം, സല്ലേഖപടിപത്തി, ഏതാ ദഖിആദികാ ലിഖപരിയന്താ ‘‘പരസ്സഭാസാ’’തി സദ്ദസത്ഥവിദൂ വദന്തി.

ധുക്ഖ ധിക്ഖ സന്ദീപനകിലേസനജീവനേസു. ധുക്ഖതി. ധിക്ഖതി. സദ്ദസത്ഥവിദൂ പന ‘‘ധുക്ഖതേ ധിക്ഖതേ’’തി അത്തനോഭാസം വദന്തി. തഥാ ഇതോ പരാനി രൂപാനിപി.

രുക്ഖ വക്ഖ വരണേ. വരണം സംവരണം. രുക്ഖതി. വക്ഖതി. രുക്ഖോ, വക്ഖോ. ഏത്ഥ ച വക്ഖോതി രുക്ഖോയേവ. തഥാ ഹി ‘‘സാദൂനി രമണീയാനി, സന്തി വക്ഖാ അരഞ്ഞജാ’’തി ജാതകപാഠോ ദിസ്സതി. ഇമാനി പന രുക്ഖസ്സ നാമാനി –

‘‘രുക്ഖോ മഹീരുഹോ വക്ഖോ, പാദപോ ജഗതീരുഹോ;

അഗോ നഗോ കുജോ സാഖീ, സാലോ ച വിടപീ തരു;

ദുമോ ഫലീ തു ഫലവാ, ഗച്ഛോ തു ഖുദ്ദപാദപോ’’തി.

കേചേത്ഥ വദേയ്യും ‘‘നനു ച സാലസദ്ദേന സാലരുക്ഖോയേവ വുത്തോ, നാഞ്ഞോ ‘സാലാ ഫന്ദനമാലുവാ’തി പയോഗദസ്സനതോ, അഥ കിമത്ഥം സാലസദ്ദേന യോ കോചി രുക്ഖോ വുത്തോ’’തി? ന സാലരുക്ഖോയേവ സാലസദ്ദേന വുത്തോ, അഥ ഖോ സാലരുക്ഖേപി വനപ്പതിജേട്ഠരുക്ഖേപി യസ്മിം കസ്മിഞ്ചി രുക്ഖേപി ‘‘സാലോ’’തി വോഹാരസ്സ ദസ്സനതോ അഞ്ഞേപി രുക്ഖാ വുത്താ. തഥാ ഹി സാലരുക്ഖോപി ‘‘സാലോ’’തി വുച്ചതി. യഥാഹ ‘‘സേയ്യഥാപി ഭിക്ഖവേ ഗാമസ്സ വാ നിഗമസ്സ വാ അവിദൂരേ മഹന്തം സാലവനം, തഞ്ചസ്സ ഏലണ്ഡേഹി സഞ്ഛന്നം. അന്തരേന യമകസാലാന’’ന്തി. വനപ്പതിജേട്ഠരുക്ഖോപി. യഥാഹ –

‘‘തവേവ ദേവ വിജിതേ, തവേവുയ്യാനഭൂമിയാ;

ഉജുവംസാ മഹാസാലാ, നീലോഭാസാ മനോരമാ’’തി.

യോ കോചി രുക്ഖോപി. യഥാഹ ‘‘അഥ ഖോ തം ഭിക്ഖവേ മാലുവബീജം അഞ്ഞതരസ്മിം സാലമൂലേ നിപതേയ്യാ’’തി. അത്രിദം വുച്ചതി –

‘‘സാലരുക്ഖേ ജേട്ഠരുക്ഖേ,

യസ്മിം കസ്മിഞ്ചി പാദപേ;

സാലോ ഇതി രവോ സാലാ,

സന്ധാഗാരേ ഥിയം സിയാ’’തി.

സിക്ഖ വിജ്ജോപാദാനേ. സിക്ഖതി. സിക്ഖാ, സിക്ഖനം, സിക്ഖിതം സിപ്പം, സിക്ഖകോ, സിക്ഖിതോ, സേക്ഖോ, അസേക്ഖോ. കകാരലോപേ ‘‘സേഖോ അസേഖോ’’തി രൂപാനി ഭവന്തി. തത്ഥ സിക്ഖിതോതി സഞ്ജാതസിക്ഖോ, അസിക്ഖീതി വാ സിക്ഖിതോ, തഥാ ഹി കത്തുപ്പയോഗോ ദിസ്സതി ‘‘അഹം ഖോ പന സുസിക്ഖിതോ അനവയോ സകേ ആചരിയകേ കുമ്ഭകാരകമ്മേ’’തി.

ഭിക്ഖ യാചനേ. ഭിക്ഖതി. ഭിക്ഖു, ഭിക്ഖാ, ഭിക്ഖനം, ഭിക്ഖകോ, ഭിക്ഖിതം ഭോജനം. ഏത്ഥ പന ‘‘ഭിക്ഖു യതി സമണോ മുനി പബ്ബജിതോ അനഗാരോ തപസ്സീ തപോധനോ’’ ഇച്ചേതാനി പരിയായവചനാനി. ഏതേസു സാസനേ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി ഉപസമ്പന്നോ വുച്ചതി. കദാചി പന ‘‘ഭിക്ഖുസതം ഭോജേസി, ഭിക്ഖുസഹസ്സം ഭോജേസീ’’തിആദീസു സാമണേരേപിഉപാദായ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി വോഹാരോ പവത്തതി, താപസാപി ച സമണസദ്ദാദീഹി വുച്ചന്തി, ‘‘അഹൂ അതീതമദ്ധാനേ, സമണോ ഖന്തിദീപനോ’’തിആദി ഏത്ഥ നിദസ്സനം.

ദക്ഖ വുദ്ധിയം സീഘത്തേ ച. ദക്ഖതി, ദക്ഖിണാ, ദക്ഖോ. ദക്ഖന്തി വദ്ധന്തി സത്താ ഏതായ യഥാധിപ്പേതാഹി സമ്പത്തീഹി ഇദ്ധാ വുദ്ധാ ഉക്കംസഗതാ ഹോന്തീതി ദക്ഖിണാ, ദാതബ്ബവത്ഥു. ദക്ഖതി കുസലകമ്മേ അഞ്ഞസ്മിഞ്ച കിച്ചാകിച്ചേ അദന്ധതായ സീഘം ഗച്ഛതീതി ദക്ഖോ, ഛേകോ, യോ ‘‘കുസലോ’’തിപി വുച്ചതി.

ദിക്ഖ മുണ്ഡിഓപനയനനിയമബ്ബതാദേസേസു. ദിക്ഖധാതു മുണ്ഡിയേ, ഉപനയനേ, നിയമേ, വതേ, ആദേസേ ച പവത്തതി. ദിക്ഖതി. ദിക്ഖിതോ മുണ്ഡോ. ഏത്ഥ സിയാ – നനു ച ഭോ സരഭങ്ഗജാതകേ ‘‘ഗന്ധോ ഇസീനം ചിരദിക്ഖിതാനം, കായാ ചുതോ ഗച്ഛതി മാലുതേനാ’’തി ഏതസ്മിം പദേസേ അട്ഠകഥാചരിയേഹി ‘‘ചിരദിക്ഖിതാനന്തി ചിരപബ്ബജിതാന’’ന്തി വുത്തം. ന ഹി തത്ഥ ‘‘ചിരമുണ്ഡാന’’ന്തി വുത്തം. ഏവം സന്തേ കസ്മാ ഇധ ‘‘ദിക്ഖധാതു മുണ്ഡിയേ വുത്താ’’തി? സച്ചം, തത്ഥ പന ദിക്ഖിതസദ്ദസ്സ പബ്ബജിതേ വത്തനതോ ‘‘ചിരപബ്ബജിതാന’’ന്തി വുത്തം, ന ധാതുഅത്ഥസ്സ വിഭാവനത്ഥം. ഇദ പന ധാതുഅത്ഥവിഭാവനത്ഥം മുണ്ഡിയേ വുത്താ. താപസാ ഹി മുണ്ഡിയത്ഥവാചകേന ദിക്ഖിതസദ്ദേന വത്തും യുത്താ. തഥാ ഹി അട്ഠകഥാചരിയേഹി ചക്കവത്തിസുത്തത്ഥവണ്ണനായം ‘‘കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ’’തി ഇമിസ്സാ പാളിയാ അത്ഥവിവരണേ ‘‘താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജന്താപി ഹി പഠമം കേസമസ്സും ഓഹാരേന്തി, തതോ പട്ഠായ പരൂള്ഹകേസേ ബന്ധിത്വാ വിവരന്തി, തേന വുത്തം കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ’’തി ഏവം അത്ഥോ സംവണ്ണിതോ.

ഇക്ഖ ദസ്സനങ്കേസു. ഇക്ഖതി, ഉപേക്ഖതി, അപേക്ഖതി. ഉപേക്ഖാ, അപേക്ഖാ, പച്ചവേക്ഖണാ. കകാരലോപേ ‘‘ഉപേഖാ, അപേഖാ, ഉപസമ്പദാപേഖോ’’തി രൂപാനി ഭവന്തി.

ദുക്ഖ ഹിംസാഗതീസു. ദക്ഖതി. ദക്ഖകോ.

ചിക്ഖ ചക്ഖ വിയത്തിയം വാചായം. ചിക്ഖതി, ആചിക്ഖതി, അബ്ഭാചിക്ഖതി. ആചിക്ഖകോ. ചക്ഖതി, ചക്ഖു. ഏത്ഥ ചക്ഖൂതി ചക്ഖതീതി ചക്ഖു, സമവിസമം അഭിബ്യത്തം വദന്തം വിയ ഹോതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ ‘‘സൂപം ചക്ഖതി, മധും ചക്ഖതീ’’തിആദീസു വിയ യസ്മാ അസ്സാദത്ഥോപി ചക്ഖുസദ്ദോ ഭവതി, തസ്മാ ‘‘ചക്ഖതി വിഞ്ഞാണാധിട്ഠിതം രൂപം അസ്സാദേന്തം വിയ ഹോതീ’’തി അസ്സാദത്ഥോപി ഗഹേതബ്ബോ. ‘‘ചക്ഖും ഖോ മാഗണ്ഡിയം രൂപാരാമം രൂപരതം രൂപസമ്മുദിത’’ന്തി ഹി വുത്തം. സതിപി സോതാദീനം സദ്ദാരാമതാദിഭാവേ നിരൂള്ഹത്താ നയനേ ഏവ ചക്ഖുസദ്ദോ പവത്തതി പങ്കജാദിസദ്ദാ വിയ പദുമാദീസു.

ചക്ഖ’ക്ഖി നയനം, ലോചനം ദിട്ഠി ദസ്സനം;

പേക്ഖനം അച്ഛി പമ്ഹം തു, ‘‘പഖുമ’’ന്തി പവുച്ചതി.

ഏതാ രുക്ഖാദികാ ചക്ഖപരിയന്താ ‘‘അത്തനോഭാസാ’’തി സദ്ദസത്ഥവിദൂ വദന്തി.

ഖകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ഗകാരന്തധാതു

ഗു കരീസുസ്സഗ്ഗേ. കരീസുസ്സഗ്ഗോ വച്ചകരണം. ഗവതി. ഗേ സദ്ദേ. ഗായതി. ഗീതം.

വഗ്ഗ ഗതിയം. വഗ്ഗതി. വഗ്ഗോ, വഗ്ഗിതം. ഏത്ഥ സമുദായവസേന വഗ്ഗനം പവത്തനം വഗ്ഗോ. വഗ്ഗിതന്തി ഗമനം. തഥാ ഹി നാഗപേതവത്ഥുഅട്ഠകഥായം ‘‘യോ സോ മജ്ഝേ അസ്സതരീരഥേന ചതുബ്ഭി യുത്തേന സുവഗ്ഗിതേന. അമ്ഹാകം പുത്തോ അഹു മജ്ഝിമോ സോ, അമച്ഛരീ ദാനപതീ വിരോചതീ’’തി ഇമിസ്സാ പാളിയാ അത്ഥം വദന്തേഹി ‘‘സുവഗ്ഗിതേനാതി സുന്ദരഗമനേനാ’’തി. കിഞ്ചി ഭിയ്യോ ക്രിയാപദമ്പി ച ദിട്ഠം ‘‘ധുനന്തി വഗ്ഗന്തി പവത്തന്തി ചമ്ബരേ’’തി.

രഗി ലഗി അഗി വഗി മഗി ഇഗി രിഗി ലിഗി തഗി സഗി ഗമനേ ച. ചകാരോ ഗതിപേക്ഖകോ. രങ്ഗതി. രങ്ഗോ. ലങ്ഗതി. ലങ്ഗോ, ലങ്ഗീ. അങ്ഗതി, അങ്ഗേതി. അങ്ഗോ, സമങ്ഗീ, സമങ്ഗിതാ, അങ്ഗം, അങ്ഗണം. വങ്ഗതി. വങ്ഗോ. മങ്ഗതി. മങ്ഗോ, ഉപങ്ഗോ, മങ്ഗലം. ഇങ്ഗതി. ഇങ്ഗിതം. രിങ്ഗതി. രിങ്ഗനം. ലിങ്ഗതി. ലിങ്ഗനം. ഉല്ലിങ്ഗതി, ഉല്ലിങ്ഗനം. തങ്ഗതി. തങ്ഗനം. സങ്ഗതി. സങ്ഗനം. തത്ഥ അങ്ഗന്തി യേസം കേസഞ്ചി വത്ഥൂനം അവയവോ, സരീരമ്പി കാരണമ്പി ച വുച്ചതി. അങ്ഗണന്തി കത്ഥചി കിലേസാ വുച്ചന്തി ‘‘രാഗോ അങ്ഗണ’’ന്തിആദീസു. രാഗാദയോ ഹി അങ്ഗന്തി ഏതേഹി തംസമങ്ഗിപുഗ്ഗലാ നിഹീനഭാവം ഗച്ഛന്തീതി ‘‘അങ്ഗണാനീ’’തി വുച്ചന്തി. കത്ഥചി മലം വാ പങ്കോ വാ ‘‘തസ്സേവ രജസ്സ വാ അങ്ഗണസ്സ വാ പഹാനായ വായമതീ’’തിആദീസു. അഞ്ജതി മക്ഖേതീതി ഹി അങ്ഗണം, മലാദി. കത്ഥചി തഥാരൂപോ വിവടപ്പദേസോ ‘‘ചേതിയങ്ഗണം, ബോധിയങ്ഗണ’’ന്തിആദീസു. അഞ്ജതി തത്ഥ ഠിതം അതിസുന്ദരതായ അഭിബ്യഞ്ജേതീതി ഹി അങ്ഗണം, വിവടോ ഭൂമിപ്പദേസോ. ഇച്ചേവം –

രാഗാദീസു കിലേസേസു, പങ്കേ കായമലമ്ഹി ച;

വിവടേ ഭൂമിഭാഗേ ച, ‘‘അങ്ഗണ’’ന്തി രവോ ഗതോ.

യുഗി ജുഗി വജ്ജനേ. യുങ്ഗതി. ജുങ്ഗതി.

രഗി സങ്കായം. രങ്ഗതി.

ലഗ സങ്ഗേച. ച കാരോ അനന്തരവുത്താപേക്ഖകോ. ലഗതി. ച ജതോ ന ഹോതി ലഗനം. ബളിസേ ലഗ്ഗോ.

ഥഗം സംവരണേ. ഥഗതി.

അഗ്ഗ കുടിലഗതിയം. അഗ്ഗതീതി അഗ്ഗി, കുടിലം ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ.

അഗ്ഗി ധൂമസിഖോ ജോതി, ജാതവേദോ സിഖീ ഗിനി;

അഗ്ഗിനി ഭാണുമാ തേജോ, പാവകോ തിവകോ’നലോ.

ഹുതാസനോ ധൂമകേതു, വേസ്സാനരോ ച അച്ചിമാ;

ഘതാസനോ വായുസഖോ, ദഹനോ കണ്ഹവത്തനി.

ഏതാ ഗുആദികാ അഗ്ഗപരിയന്താ ‘‘പരസ്സഭാസാ’’തി സദ്ദസത്ഥവിദൂ വദന്തി.

ഗാ ഗതിയം. ഗാതി.

ഗു സദ്ദേ. ഗവതി.

ഗു ഉഗ്ഗമേ. ഉഗ്ഗമോ ഉഗ്ഗമനം പാകടതാ. ഗവതി. സദ്ദസത്ഥവിദൂ പനിമാസം ‘‘ഗാതേ ഗവതേ’’തി അത്തനോഭാസത്തം വദന്തി.

ഗകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ഘകാരന്തധാതു

ഘാ ഗന്ധോപാദാനേ. ഘാതി. ഘാനം. ഗന്ധം ഘത്വാ. അത്രായം പാളി ‘‘ഗന്ധം ഘത്വാ സതി മുട്ഠാ’’തി. ഏതിസ്സാ പന ദിവാദിഗണം പത്തായ ‘‘ഘായതി ഘായിത്വാ’’തി രൂപാനി ഭവന്തി.

ഘു അഭിഗമനേ. അഭിഗമനം അധിഗമനം. ഘോതി.

ജഗ്ഘ ഹസനേ. ജഗ്ഘതി, സഞ്ജഗ്ഘതി. സഞ്ജഗ്ഘിത്ഥോ മയാ സഹ. ജഗ്ഘിതുമ്പി ന സോഭതി. ജഗ്ഘിത്വാ.

തഗ്ഘ പാലനേ. തഗ്ഘതി.

സിഘി ആഘാനേ. ആഘാനം ഘാനേന ഗന്ധാനുഭവനം. സിങ്ഘതി, ഉപസിങ്ഘതി. ഉപസിങ്ഘിത്വാ. ആരാ സിങ്ഘാമി വാരിജം. ഏതാ ‘‘പരസ്സഭാസാ’’തി സദ്ദസത്ഥവിദൂ വദന്തി.

ഘു സദ്ദേ. ഘോതി, ഘവതി.

രഘി ലഘി ഗത്യക്ഖേപേ. ഗത്യക്ഖേപോ ഗതിയാ അക്ഖേപോ. രങ്ഘതി, ലങ്ഘതി, ഉല്ലങ്ഘതി. ലങ്ഘിതാ, ഉല്ലങ്ഘികാപീതി, ലങ്ഘിത്വാ.

മഘി കേതവേ ച. ചകാരോ പുബ്ബത്ഥാപേക്ഖോ. മങ്ഘതി.

രാഘ ലാഘ സാമത്ഥിയേ. രാഘതി. ലാഘതി.

ദാഘ ആയാസേ ച. ആയാസോ കിലമനം. ചകാരോ സാമത്ഥിയാപേക്ഖകോ. ദാഘതി. നിദാഘോ.

സിലാഘ കത്ഥനേ. കത്ഥനം പസംസനം. സിലാഘതി. സിലാഘാ. ബുദ്ധസ്സ സിലാഘതേ. സിലാഘിത്വാ. ‘‘അത്തനോഭാസാ’’തി സദ്ദസത്ഥവിദൂ വദന്തി.

ഘ കാരന്തധാതുരൂപാനി.

ഇതി ഭൂവാദാഗണേ കവഗ്ഗന്തധാതുരൂപാനി

സമത്താനി.

ചകാരന്തധാതു

ഇദാനി ചവഗ്ഗന്തധാതുരൂപാനി വുച്ചന്തേ –

സുച സോകേ. സോചതി. സോകോ, സോചനാ, സോചം, സോചന്തോ, സോചന്തീ, സോചന്തം കുലം, സോചിത്വാ.

കുച സദ്ദേ താരേ. താരസദ്ദോ അച്ചുച്ചസദ്ദോ. കോചതി. ഉച്ചസദ്ദം കരോതീതി അത്ഥോ.

കുഞ്ച കോടില്ല’പ്പീഭാവേസു. കുഞ്ചതി. കുഞ്ചികാ, കുഞ്ചിതകേസോ. കുഞ്ചിത്വാ.

ലുഞ്ച അപനയനേ. ലുഞ്ചതി. ലുഞ്ചകോ, ലുഞ്ചിതും, ലുഞ്ചിത്വാ.

അഞ്ചു ഗതിപൂജനാസു. മഗ്ഗം അഞ്ചതി. ബുദ്ധം അഞ്ചതി. ഉദ്ധം അനുഗ്ഗന്ത്വാ തിരിയം അഞ്ചിതോതി തിരച്ഛാനോ. കടുകഞ്ചുകതാ.

വഞ്ചു ചഞ്ചു തഞ്ചു ഗതിയം. വഞ്ചതി. ചഞ്ചതി. തഞ്ചതി. മഞ്ചതി. സന്തി പാദാ അവഞ്ചനാ. അവഞ്ചനാതി വഞ്ചിതും ഗന്തും അസമത്ഥാ.

ഗുചു ഗണേചു ഥേയ്യകരണേ. ഥേനനം ഥേയ്യം, ചോരികാ. തസ്സ ക്രിയാ ഥേയ്യകരണം. ഗോചതി. ഗണേചതി.

അച്ച പൂജായം അച്ചതി. ബ്രഹ്മാസുരസുരച്ചിതോ.

തച്ച ഹിംസായം. തച്ചതി.

ചച്ച ജച്ച പരിഭാസനവജ്ജനേസു. ചച്ചതി. ജച്ചതി.

കുച സംപച്ചനകോടില്ലപടിക്കമവിലേഖനേസു. കുചതി, സങ്കുചതി. സങ്കോചോ.

തച സംവരണേ. സംവരണം രക്ഖണം. തചതി. തചോ.

ദിച ഥുതിയം. ദിചതി.

കുച സങ്കോചനേ. കോചതി, സങ്കോചതി. സങ്കോചോ.

ബ്യാച ബ്യാജികരണേ. ബ്യാജികരണം ബ്യാജിക്രിയാ. ബ്യാചതി.

വച വിയത്തിയം വാചായം. വിയത്തസ്സ ഏസാ വിയത്തി, തിസ്സം വിയത്തിയം വാചായം, വിയത്തായം വാചായന്തി അധിപ്പായോ. വിയത്തസ്സ ഹി വദതോ പുഗ്ഗലസ്സ വസേന വാചാ വിയത്താ നാമ വുച്ചതി. യഥാ പന കുച്ഛിസദ്ദതിരച്ഛാനഗതാദിസദ്ദോ ‘‘അബ്യത്തസദ്ദോ’’തി വുച്ചതി, ന ഏവം വചനസങ്ഖാതോ സദ്ദോ ‘‘അബ്യത്തസദ്ദോ’’തി വുച്ചതി വിഞ്ഞാതത്ഥത്താ. ‘‘വത്തി, വചതി, വചന്തി. വചസി’’ ഇച്ചാദീനി സുദ്ധകത്തുപദാനി. ‘‘വാചേതി, വാചേന്തി’’ ഇച്ചാദീനി ഹേതുകത്തുപദാനി. ‘‘അത്ഥാഭിസമയാ ധീരോ, പണ്ഡിതോതി പവുച്ചതി. വുച്ചന്തി. സന്തോ സപ്പുരിസാ ലോകേ, ദേവധമ്മാതി വുച്ചരേ’’ ഇച്ചാദീനി കമ്മപദാനി. ഗരൂ പന വകാരസ്സ ഉകാരാദേസവസേന ‘‘ഉത്തം ഉച്ചതേ ഉച്ചന്തേ’’തിആദീനി ഇച്ഛന്തി, താനി സാസനേ അപ്പസിദ്ധാനി, സക്കടഭാസാനുലോമാനി. സാസനസ്മിഞ്ഹി രകാരാഗമവിസയേ നിപുബ്ബസ്സേവ വചസ്സ വസ്സ ഉകാരാദേസോ സിദ്ധോ ‘‘നിരുത്തി, നിരുത്തം, നേരുത്ത’’ന്തി. വചനം, വാചാ, വചോ, വചീ, വുത്തം, പവുത്തം, വുച്ചമാനം, അധിവചനം, വത്തബ്ബം, വചനീയം, ഇമാനി നാമികപദാനി. വത്തും, വത്തവേ, വത്വാ, വത്വാന, ഇമാനി തുമന്താദീനി ‘‘പരസ്സഭാസാ’’തി സദ്ദസത്ഥവിദൂ വദന്തി.

തത്ഥ വത്തീതി വദതി. ആഖ്യാതപദഞ്ഹേതം. അത്ഥസംവണ്ണകേഹിപി ‘‘വത്തി ഏതായാതി വാചാ’’തി നിബ്ബചനമുദാഹടം. സദ്ദസത്ഥേ ച താദിസം ആഖ്യാതപദം ദിട്ഠം. ഏത്ഥ പനേകേ വദന്തി ‘‘വചതി, വചന്തീതിആദീനി ക്രിയാപദരൂപാനി ബുദ്ധവചനേ അട്ഠകഥാടീകാസു സത്ഥേസു ച അനാഗതത്താ ഛഡ്ഡേതബ്ബാനീ’’തി. തന്ന, യസ്മാ സാസനേ ‘‘അവച, അവചിംസൂ’’തി സുദ്ധകത്തുപദാനി ച ‘‘വാചേതി, വാചേന്തീ’’തിആദീനി ഹേതുകത്തുപദാനി ച ദിസ്സന്തി, തസ്മാ ബുദ്ധവചനാദീസു അനാഗതാനിപി ‘‘വചതി, വചന്തീ’’തിആദീനി രൂപാനി ഗഹേതബ്ബാനി. വചേയ്യ, വുച്ചതു, വുച്ചേയ്യ. സേസം സബ്ബം സബ്ബത്ഥ വിത്ഥാരതോ ഗഹേതബ്ബം.

പരോക്ഖാരൂപാനി വദാമ – വച, വചു. വചേ, വചിത്ഥ. വചം, വചിമ്ഹ. വചിത്ഥ, വചിരേ. വചിത്ഥോ, വചിവ്ഹോ. വചിം, വചിമ്ഹേ.

ഹിയ്യത്തനീരൂപാനി വദാമ – അവചാ, അവചൂ. അവചോ, അവചുത്ഥ. അവോചം, അവചുമ്ഹ. അവചുത്ഥ, അവചുത്ഥും. അവചസേ, അവചുവ്ഹം. അവചിം, അവചമ്ഹസേ.

അജ്ജതനീരൂപാനി വദാമ – അവചി, അവോചും, അവചിംസു. അവോചോ, അവോചുത്ഥ. അവോചിം, അവോചുമ്ഹ. അവോചാ, അവോചു. അവചസേ, അവോചിവം. അവോചം, അവോചിമ്ഹേ.

ഭവിസ്സന്തീരൂപാനി വദാമ – വക്ഖതി, വക്ഖന്തി. വക്ഖസി, വക്ഖഥ. വക്ഖാമി, വക്ഖാമ. വക്ഖതേ, വക്ഖന്തേ. വക്ഖസേ, വക്ഖവ്ഹേ. വക്ഖസ്സം വക്ഖമ്ഹേ.

ഇമേസം പന പദാനം ‘‘കഥേസ്സതി, കഥേസ്സന്തീ’’തിആദിനാ അത്ഥോ വത്തബ്ബോ. വക്ഖ രോസേതി ധാതുസ്സ ച ‘‘വക്ഖതി, വക്ഖന്തി. വക്ഖസീ’’തിആദീനി വത്വാ അവസാനേ ഉത്തമപുരിസേകവചനട്ഠാനേ ‘‘വക്ഖേമീ’’തി വത്തബ്ബം. അത്ഥോ പനിമേസം ‘‘രോസതി, രോസന്തീ’’തിആദിനാ വത്തബ്ബോ. അയം വചവക്ഖധാതൂനം ഭവിസ്സന്തീവത്തമാനാവസേന രൂപസംസന്ദനാനയോ. അപരാനിപി വചധാതുസ്സ ഭവിസ്സന്തീ സഹിതാനി രൂപാനി ഭവന്തി – വക്ഖിസ്സതി, വക്ഖിസ്സന്തി. വക്ഖിസ്സസി, വക്ഖിസ്സഥ. വക്ഖിസ്സാമി, വക്ഖിസ്സാമ. വക്ഖിസ്സതേ, വക്ഖിസ്സന്തേ. വക്ഖിസ്സസേ, വക്ഖിസ്സവ്ഹേ. വക്ഖിസ്സം, വക്ഖിസ്സാമ്ഹേ.

അത്രായം പാളി –

‘‘അഭീതകപ്പേ ചരിതം, ഠപയിത്വാ ഭവാഭവേ;

ഇമമ്ഹി കപ്പേ ചരിതം, പവക്ഖിസ്സം സുണോഹി മേ’’തി.

ഗദ്രതപഞ്ഹേപി ‘‘രാജാ തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം പടിസന്ഥാരം കത്വാ ഗഹപതി പതിരൂപം ആസനം ഞത്വാ നിസീദഥാതി വക്ഖിസ്സതീ’’തി ഏവമാദിഅട്ഠകഥാപാഠോ ദിസ്സതി, തസ്മായേവ ഏദിസീ പദമാലാ രചിതാ. വക്ഖ രോസേതി ധാതുസ്സപി ഭവിസ്സന്തീസഹിതാനി രൂപാനി ‘‘വക്ഖിസ്സതി, വക്ഖിസ്സന്തീ’’തിആദീനി ഭവന്തി. അത്ഥോ പനിമേസം ‘‘രോസിസ്സതി, രോസിസ്സന്തീ’’തിആദിനാ വത്തബ്ബോ. അയം വചവക്ഖധാതൂനം ഭവിസ്സന്തീവസേനേവ രൂപസംസന്ദനാനയോ.

അവചിസ്സാ, വചിസ്സാ, അവചിസ്സംസു, വചിസ്സംസു. സേസം സബ്ബം നേയ്യം. ഇധ പന വുത്തസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരം വത്തബ്ബമ്പി അവത്വാ ഉപരിയേവ കഥേസ്സാമ ഇതോ അതിവിയ വത്തബ്ബട്ഠാനത്താ.

ചു ചവനേ. ചവതി. കാരിതേ ‘‘ചാവേതീ’’തി രൂപം. ദേവകായാ ചുതോ. ചുതം പദുമം. ചവിതും, ചവിത്വാ.

ലോച ദസ്സനേ. ലോചതി. ലോചനം.

സേച സേചനേ. സേചതി.

സച വിയത്തിയം വാചായം. സചതി.

കച ബന്ധനേ. കചതി.

മച മുചി കക്കനേ. കക്കനം സരീരേ ഉബ്ബട്ടനം. മചതി. മുഞ്ചതി. മചി ധാരണുച്ഛായപൂജനേസു. ധാരണം ഉച്ഛായോ പൂജനന്തി തയോ അത്ഥാ. തത്ഥ ഉച്ഛായോമലഹരണം. മഞ്ചതി. മഞ്ചോ, മഞ്ചനം. മഞ്ചതി പുഗ്ഗലം ധാരേതീതി മഞ്ചോ.

പച ബ്യത്തികരണേ. പചതി. പാകോ, പരിപാകോ, വിപാകോ, പക്കം ഫലം.

ഥുച പസാദേ. ഥോചതി.

വച വചി ദിത്തിയം. വചതി. വഞ്ചതി.

രുച ദിത്തിയം രോചനേ ച. ദിത്തി സോഭാ. രോചനം രുചി. രോചതി. വേരോചനോ. സമണസ്സ രോചതേ സച്ചം. തസ്സ തേ സഗ്ഗകാമസ്സ, ഏകത്തമുപരോചിതം. അയഞ്ച ദിവാദിഗണേ രുചിഅത്ഥം ഗഹേത്വാ ‘‘രുച്ചതീ’’തി രൂപം ജനേതി. തേന ‘‘ഗമനം മയ്ഹ രുച്ചതീ’’തി പാളി ദിസ്സതി. ചുരാദിഗണേ പന രുചിഅത്ഥം ഗഹേത്വാ ‘‘രോചേതി രോചയതീ’’തി രൂപാനി ജനേതി. തേന ‘‘കിം നു ജാതിം ന രോചേസീ’’തിആദികാ പാളിയോ ദിസ്സന്തി. തേഗണികോയം ധാതു.

പച സംപാകേ. പചതി, പചന്തി. സദ്ദസത്ഥവിദൂ പന ‘‘അത്തനോഭാസാ’’തി വദന്തി.

അഞ്ച ബ്യയഗതിയം. ബ്യയഗതി വിനാസഗതി. അഞ്ചതി.

യാച യാചനായം. ബ്രാഹ്മണോ നാഗം മണിം യാചതി. നാഗോ മണിം യാചിതോ ബ്രാഹ്മണേന. തേ തം അസ്സേ അയാചിസും. സോ തം രഥമയാചഥ. ദേവദത്തം ആയാചതി. ഏവം സുദ്ധകത്തരി രൂപാനി ഭവന്തി. ബ്രാഹ്മണോ ബ്രാഹ്മണേന നാഗം മണിം യാചേതി, യാചയതി, യാചാപേതി, യാചാപയതി. ഏവം ഹേതുകത്തരി. രാജാ ബ്രാഹ്മണേന ധനം യാചിയതി, യാചയിയതി, യാചാപിയതി, യാചാപയിയതി. ഏവം കമ്മനി. യാചം, യാചന്തോ, യാചന്തീ, യാചന്തം കുലം. യാചമാനോ, യാചമാനാ, യാചമാനം കുലം. യാചകോ, യാചനാ, യാചിതബ്ബം, യാചിതും, യാചിത്വാന, യാചിതുന, യാചിയ, യാചിയാന. ഏവം നാമികപദാനി തുമന്താദീനി ച ഭവന്തി.

പച പാകേ. ഓദനം പചതി. ‘‘ഉഭയതോഭാസാ’’തി സദ്ദസത്ഥവിദൂ വദന്തി. യഥാ പന സാസനേ ‘‘പണ്ഡിതോതി പവുച്ചതീ’’തി വചധാതുസ്സ കമ്മനി രൂപം പസിദ്ധം, ന തഥാ പചധാതുസ്സ. ഏവം സന്തേപി ഗരൂ ‘‘തയാ പച്ചതേ ഓദനോ’’തി തസ്സ കമ്മനി രൂപം വദന്തി. സാസനേ പന അവിസേസതോ ‘‘പച്ചതേ’’തി വാ ‘‘പച്ചതീ’’തി വാ വുത്തസ്സപി പദസ്സ അകമ്മകോയേവ ദിവാദിഗണികോ പയോഗോ ഇച്ഛിതബ്ബോ ‘‘ദേവദത്തോ നിരയേ പച്ചതി. യാവ പാപം ന പച്ചതീ’’തിആദിദസ്സനതോ. കേചേത്ഥ വദേയ്യും ‘‘സയമേവ പീയതേ പാനീയന്തിആദി വിയ ഭൂവാദിഗണപക്ഖികോ കമ്മകത്തുപ്പയോഗോ ഏസ, തസ്മാ ‘സയമേവാ’തി പദം അജ്ഝാഹരിത്വാ ‘സയമേവ ദേവദത്തോ പച്ചതീ’തിആദിനാ അത്ഥോ വത്തബ്ബോ’’തി തന്ന, ‘‘സയമേവ പീയതേ പാനീയ’’ന്തി ഏത്ഥ ഹി പാനീയം മനുസ്സാ പിവന്തി, ന പാനീയം പാനീയം പിവതി. മനുസ്സേഹേവ തം പീയതേ, ന സയം. ഏവം പരസ്സ പാനക്രിയം പടിച്ച കമ്മഭൂതമ്പി തം സുകരപാനക്രിയാവസേന സുകരത്താ അത്തനാവ സിജ്ഝന്തം വിയ ഹോതീതി ‘‘സയമേവ പീയതേ പാനീയ’’ന്തി രൂള്ഹിയാ പയോഗോ കതോ.

‘‘സയമേവ കടോ കരിയതേ’’തി ഏത്ഥാപി കടം മനുസ്സാ കരോന്തി, ന കടം കടോ കരോതി. മനുസ്സേഹേവ കടോ കരിയതേ, ന സയം. ഏവം പരസ്സ കരണക്രിയം പടിച്ച കമ്മഭൂതോപി സോ സുകരണ ക്രിയാവസേന സുകരത്താ അത്തനാവ സിജ്ഝന്തോ വിയ ഹോതീതി ‘‘സയമേവ കടോ കരിയതേ’’തി രൂള്ഹിയാ പയോഗോ കതോ.

ഏത്ഥ യഥാ സയംസദ്ദോ പാനീയം പാനീയേനേവ പീയതേ, ന അമ്ഹേഹി. കടോ കടേനേവ കരിയതേ, ന അമ്ഹേഹീതി സകമ്മകവിസയത്താ പയോഗാനം അഞ്ഞസ്സ ക്രിയാപടിസേധനസങ്ഖാതം അത്ഥവിസേസം വദതി, ന തഥാ ‘‘ദേവദത്തോ നിരയേ പച്ചതി, കമ്മം പച്ചതീ’’തിആദീസു തുമ്ഹേഹി അജ്ഝാഹരിതോ സയംസദ്ദോ അത്ഥവിസേസം വദതി അകമ്മകവിസയത്താ ഏതേസം പയോഗാനം. ഏവം ‘‘ദേവദത്തോ’’തിആദികസ്സ പച്ചത്തവചനസ്സ അകമ്മകകത്തുവാചകത്താ കമ്മരഹിതസുദ്ധകത്തുവാചകത്താ ച ‘‘പച്ചതീ’’തി ഇദം ദിവാദിഗണികരൂപന്തി ദട്ഠബ്ബം. പചധാതു സദ്ദസത്ഥേ ദിവാദിഗണ വുത്തോ നത്ഥീതി ചേ? നത്ഥി വാ അത്ഥി വാ, കിമേത്ഥ സദ്ദസത്ഥം കരിസ്സതി, പാളി ഏവ പമാണം, തസ്മാ മയം ലോകവോഹാരകുസലസ്സ ഭഗവതോ പാളിനയഞ്ഞേവ ഗഹേത്വാ ഇമം പചധാതും ദിവാദിഗണേപി പക്ഖിപിസ്സാമ. തഥാ ഹി ധമ്മപാലാചരിയ അനുരുദ്ധാചരിയാദീഹി അഭിസങ്ഖതാ ദിവാദിഗണികപ്പയോഗാ ദിസ്സന്തി –-

ഞാണയുത്തവരം തത്ഥ, ദത്വാ സന്ധിം തിഹേതുകം;

പച്ഛാ പച്ചതി പാകാനം, പവത്തേ അട്ഠകേ ദുവേ.

അസങ്ഖാരം സസങ്ഖാര-വിപാകാനി ച പച്ചതി

ഇച്ചേവമാദയോ. ഏത്ഥ പന തേസം ഇദമേവ പാളിയാ ന സമേതി. യേ ചുരാദിഗണമ്ഹി സകമ്മകഭാവേന ഭൂവാദിഗണേ ച അകമ്മകഭാവേന പവത്തസ്സ ഭൂധാതുസ്സേവ ഭൂവാദിഗണേ പവത്തസ്സ സകമകസ്സപി സതോ ദിവാദിഗണം പത്വാ അകമ്മകഭൂതസ്സ പചധാതുസ്സ സകമ്മകത്തമിച്ഛന്തി. ഏതഞ്ഹി സാട്ഠകഥേ തേപിടകേ ബുദ്ധവചനേ കുതോ ലബ്ഭാ, തസ്മാ ഭഗവതോ പാവചനേ സോതൂനം സംസയസമുഗ്ഘാടത്ഥം ഏത്ഥ ഇമം നീതിം പട്ഠപേമ –

വിനാപി ഉപസഗ്ഗേന, ഗണനാനത്തയോഗതോ;

സകമ്മാകമ്മകാ ഹോന്തി, ധാതൂ പചഭിദാദയോ.

പുരിസോ ഓദനം പചതി. സ ഭൂതപചനിം പചി. ഓദനോ പച്ചതി. കമ്മം പച്ചതി. വീഹിസീസം പച്ചതി. രുക്ഖഫലാനി പച്ചന്തി. നാഗോ പാകാരം ഭിന്ദതി. തളാകപാളി ഭിജ്ജതി. ഭിജ്ജനധമ്മം ഭിജ്ജതി. ഏത്ഥ ച സയംസദ്ദം അജ്ഝാഹരിത്വാ ‘‘സയമേവ ഓദനോ പച്ചതീ’’തിആദിനാ വുത്തേപി ‘‘പുരിസോ സയമേവ പാണം ഹനതി. ഭഗവാ സയമേവഞേയ്യധമ്മം അബുജ്ഝീ’’തി പയോഗേസു പരസ്സ ആണത്തിസമ്ഭൂതഹനനക്രിയാപടിസേധമിവ പരോപദേസസമ്ഭൂതബുജ്ഝനക്രിയാപടിസേധനമിവ ച അഞ്ഞസ്സ ക്രിയാപടിസേധനവസേന വുത്തത്താ യോ സയംസദ്ദവസേന കമ്മകത്തുഭാവപരികപ്പോ, തം ന പമാണം. സയംസദ്ദോ ഹി സുദ്ധകത്തുഅത്ഥേപി ദിസ്സതി, ന കേവലം ‘‘സയമേവ പീയതേ പാനീയ’’ന്തിആദീസു കമ്മത്ഥേയേവ, തസ്മാ സാസനാനുരൂപേന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ നയഞ്ഞൂഹി.

വിനാപി ഉപസഗ്ഗേന, വിനാപി ച ഗണന്തരം;

സകമ്മാകമ്മകാ ഹോന്തി, അത്ഥതോ ദിവുആദയോ.

കാമഗുണേഹി ദിബ്ബതി. പച്ചാമിത്തേ ദിബ്ബതി. അഞ്ഞാനിപി യോജേതബ്ബാനി.

ഗണന്തരഞ്ചോപസഗ്ഗം, വിനാപി അത്ഥനാനതം;

പയോഗതോ സകമ്മാ ച, അകമ്മാ ച ഗമാദയോ.

പുരിസോ മഗ്ഗം ഗച്ഛതി. ഗമ്ഭീരേസുപി അത്ഥേസു ഞാണം ഗച്ഛതി. ധമ്മം ചരതി. തത്ഥ തത്ഥ ചരതി.

ഗണന്തരഞ്ചോപസഗ്ഗം, പയോഗഞ്ചത്ഥനാനതം;

വിനാപി തിവിധാ ഹോന്തി, ദിസാദീ രൂപഭേദതോ.

പാസാദം പസ്സതി, പാസാദം ദക്ഖതി പാസാദോ ദിസ്സതി. അഞ്ഞാനിപി യോജേതബ്ബാനി.

സഭാവതോ സകമ്മാ തു, രുദധാതാദയോ മതാ;

സഭാവതോ അകമ്മാ ച, നന്ദധാതാദയോ മതാ.

മതം വാ അമ്മ രോദന്തി, ഇധ നന്ദതി പേച്ച നന്ദതി.

ഉപസഗ്ഗവസേനേകേ, സകമ്മാപി അകമ്മകാ;

സമ്ഭവന്തി തഥേകച്ചേ, അകമ്മാപി സകമ്മകാ.

ഏകച്ചേ തുപസഗ്ഗേഹി, സകമ്മാ ച സകമ്മകാ;

അകമ്മകാ അകമ്മാ ച, ഏസത്ഥോപേത്ഥ ദീപിതോ;

പുരിസോ ഗാമാ നിഗ്ഗച്ഛതി, ധനം അധിഗച്ഛതി, പുരിസോ പാണം അഭിഭവതി, ഹിമവതാ പഭവന്തി മഹാനദിയോ. അഞ്ഞാനിപി പയോഗാനി യോജേതബ്ബാനി.

തത്ഥ യദി സാസനേ പചധാതുസ്സ കമ്മനി രൂപം സിയാ, ‘‘പുരിസേന കമ്മം കരിയതീ’’തി പയോഗോ വിയ ‘‘പുരിസേന ഓദനോ പചിയതീ’’തി പയോഗോ ഇച്ഛിതബ്ബോ. യേ പന ഗരൂ ‘‘തയാ പച്ചതേ ഓദനോ’’തിആദീനി ഇച്ഛന്തി, തേ സദ്ദസത്ഥനയം നിസ്സായ വദന്തി മഞ്ഞേ. ഏവം സന്തേപി ഉപപരിക്ഖിത്വാ യുത്താനി ചേ, ഗഹേതബ്ബാനി. കാരിതേ ‘‘പുരിസോ പുരിസേന പുരിസം വാ ഓദനം പാചേതി, പാചയതി, പാചാപേതി, പാചാപയതി. പുരിസേന പുരിസോ ഓദനം പാചിയതി, പാചയിയതി, പാചാപിയതി, പാചാപയിയതീ’’തി രൂപാനി ഭവന്തി. ‘‘യഥാ ദണ്ഡേന ഗോപാലോ, ഗാവം പാചേതി ഗോചര’’ന്തിആദീസു അഞ്ഞോപി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

പചം, പചന്തോ, പചന്തീ, പചമാനോ, പചമാനാ. പാതബ്ബം, പചിതം, പചിതബ്ബം, പചനീയം, പചിതും, പചിത്വാ. ഏത്ഥ ച ‘‘ഇമസ്സ മംസഞ്ച പാതബ്ബ’’ന്തി പയോഗോ ഉദാഹരണം. ‘‘പചതി, പചന്തി. പചസീ’’തിആദി പദക്കമോ സുബോധോ.

സിച ഘരണേ. സേചതി, സേകോ, ‘‘ഉഭതോഭാസാ’’തി വദന്തി.

ഇമാനി ചകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ഛകാരന്തധാതു

പരസ്സഭാസാദിഭാവം, സബ്ബേസം ധാതുനം ഇതോ;

പരം ന ബ്യാകരിസ്സം സോ, സാസനേ ഈരിതോ ന ഹി.

ഛു ഛേദനേ. ഛോതി. ഛോത്വാന മോളിം വരഗന്ധവാസിതം. അച്ഛോച്ഛുംവത ഭോ രുക്ഖം.

മിലേഛ അവിയത്തായം വാചായം. മിലേച്ഛതി, മിലക്ഖു. പച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു പച്ചാജാതോ ഹോതി മിലക്ഖൂസു അവിഞ്ഞാതാരേസു.

വഛി ഇച്ഛായം. വഞ്ഛതി. വഞ്ഛിതം ധനം.

അഛി ആയാമേ. അഞ്ചതി. ദീഘം വാ അഞ്ഛന്തോ ദീഘം അഞ്ഛാമീതി പജാനാതി.

ഹുച്ഛ കോടില്ലേ. ഹുച്ഛതി.

മുച്ഛ മോഹമുച്ഛാസു. മുച്ഛതി. മുച്ഛിതോ വിസവേഗേന, വിസഞ്ഞീ സമപജ്ജഥ. മുച്ഛാ, മുച്ഛിത്വാ.

ഫുഛ വിസരണേ ഫോഛതി.

യുഛ പമാദേ. യുച്ഛതി.

ഉഛി ഉഞ്ഛേ. ഉഞ്ഛോ പരിയേസനം. ഉഞ്ഛതി. ഉഞ്ഛാചരിയായ ഈഹഥ.

ഉഛ പിപാസായം. ഉഛതി.

പുച്ഛ പഞ്ഹേ പുച്ഛതി. പുച്ഛിതാ, പുച്ഛകോ, പുട്ഠോ, പുച്ഛിതോ, പുച്ഛാ. ഭിക്ഖു വിനയധരം പഞ്ഹം പുച്ഛതി. പുച്ഛി, പുച്ഛിതും. പുച്ഛിത്വാ. ഏത്ഥ ച പഞ്ചവിധാ പുച്ഛാ അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ അനുമതിപുച്ഛാ കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി. താസം നാനത്തം അട്ഠസാലിനിയാദിതോ ഗഹേതബ്ബം.

വിച്ഛ ഗതിയം. വിച്ഛതി. വിച്ഛികാ.

വച്ഛു ഛേദനേ. വുച്ഛതി. വുത്താ, വുത്തവാ, വുത്തസിരോ. വകാരഗതസ്സ അകാരസ്സ ഉത്തം.

വുത്തസദ്ദോ കേസോഹരണേപി ദിസ്സതി ‘‘കാപടികോ മാണവോ ദഹരോ വുത്തസിരോ’’തിആദീസു. ഏത്ഥ ച സിരസദ്ദേന സിരോരുഹാ വുത്താ യഥാ മഞ്ചസദ്ദേന മഞ്ചട്ഠാ, ചക്ഖുസദ്ദേന ച ചക്ഖുനിസ്സിതം വിഞ്ഞാണം. രോപിതേപി ‘‘യഥാ സാരദികം ബീജം, ഖേത്തേ വുത്തം വിരൂഹതീ’’തിആദീസു. കഥിതേപി ‘‘വുത്തമിദം ഭഗവതാ, വുത്തമരഹതാ’’തിആദിസു. അത്രിദം വുച്ചതി –

വച്ഛുവപവചവസാ, വുത്തസദ്ദോ പവത്തതി;

കേസോഹാരേ രോപിതേ ച, കഥിതേ ച യഥാക്കമന്തി.

അപരോ നയോ – വുത്തസദ്ദോ ‘‘നോ ച ഖോ പടിവുത്ത’’ന്തിആദീസു വാപസമീകരണേ ദിസ്സതി. ‘‘പന്നലോമോ പരദത്തവുത്തോ’’തിആദീസു ജീവിതവുത്തിയം. ‘‘പണ്ഡുപലാസോ ബന്ധനാ പവുത്തോ’’തിആദീസു അപഗമേ. ‘‘ഗീതം പവുത്തം സമീഹിത’’ന്തിആദീസു പാവചനവസേന പവത്തിതേ. ലോകേ പന ‘‘വുത്തോ പാരായനോ’’തിആദീസു അജ്ഝേനേ ദിസ്സതി, അത്രിദം വുച്ചതി

‘‘വാപസമീകരണേ ച, അഥോ ജീവിതവുത്തിയം;

അപഗമേ പാവചന-വസേന ച പവത്തിതേ;

അജ്ഝേനേ ചേവമേതേസു, വുത്തസദ്ദോ പദിസ്സതീ’’തി.

അപരോപി നയോ – വുത്തസദ്ദോ സഉപസഗ്ഗോച അനുപസഗ്ഗോ ച വപനേ വാപസമീകരണേ കേസോഹാരേ ജീവിതവുത്തിയം പമുത്തഭാവേ പാവചനവസേന പവത്തിതേ അജ്ഝേനേ കഥനേതി ഏവമാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ –

‘‘ഗാവോ തസ്സ പജായന്തി, ഖേത്തേ വുത്തം വിരൂഹതി;

വുത്താനം ഫലമസ്നാതി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതീ’’തി

ആദീസു വപനേ ആഗതോ. ‘‘നോ ച ഖോ പടിവുത്ത’’ന്തിആദീസു അട്ഠദന്തകാദീഹി വാപസമീകരണേ. ‘‘കാപടികോ മാണവോ ദഹരോ വുത്തസിരോ’’തിആദീസു കേസോഹരണേ. ‘‘പന്നലോമോ പരദത്തവുത്തോ മിഗഭൂതേന ചേതസാ വിഹരതീ’’തിആദീസു ജീവിതവുത്തിയം. ‘‘സേയ്യഥാപി നാമ പണ്ഡുപലാസോ ബന്ധനാ പവുത്തോ അഭബ്ബോ ഹരിതത്ഥായാ’’തിആദീസു ബന്ധനതോ പമുത്തഭാവേ. ‘‘യേസമിദം ഏതരഹി പോരാണം മന്തപദം ഗീതം പവുത്തം സമീഹിത’’ന്തിആദീസു പാവചനഭാവേന പവത്തിതേ. ലോകേ പന ‘‘വുത്തോ ഗണോ, വുത്തോ പാരായനോ’’തിആദീസു അജ്ഝേനേ. ‘‘വുത്തം ഖോ പനേതം ഭഗവതാ, ധമ്മദായാദാ മേ ഭിക്ഖവേ ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ’’തിആദീസു കഥനേ. അത്രിദം വുച്ചതി –

വപ വതു വച്ഛുവച-ധാതൂനം വസതോ മതോ;

സോപസഗ്ഗോ നോപസഗ്ഗോ, വുത്തസദ്ദോ യഥാരഹം.

വപനേ ച വാപസമീ-കരണേ മുണ്ഡതായ ച;

ജീവവുത്യം പമുത്തത്ഥേ, വസാ പാവചനസ്സ തു;

പവത്തിതേ ച അജ്ഝേനേ, കഥനേ ചാതി ലക്ഖയേ;

തച്ഛ തനുകരണേ. തച്ഛതി. തച്ഛകോ ദാരും.

ഛകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ജകാരന്തധാതു

ജിജയേ. ജേതി. ജയതി, പരാജയതി. ധമ്മം ചരന്തോ സാമികം പരാജേതി. ധമ്മം ചരന്തോ പരജ്ജതി. രാജാനം ജയാപേസും. ജയാപേത്വാ. ഏത്ഥ ജയാപേസുന്തി ‘‘ജയതു ഭവ’’ന്തി ആസീസവചനം വദിംസൂതി അത്ഥോ. ജയനം, ജിതം, ജയോ, വിജിതം, ജിനോ, ജേതാ, ജേതോ, ജിതോ മാരോ, മാരം ജിതോ, ജിതവാ, ജിതാവീ, വിജിതാവീ, മാരജി, ലോകജി, ഓധിജിനോ, അനോധിജിനോ, ജിതോ. വിജിതോ, ജേതും, വിജേതും, ജിത്വാ, വിജിത്വാ. ഇമസ്സ പന ധാതുസ്സ കിയാദിഗണം പത്തസ്സ ‘‘ജിനാതി ജിനിത്വാ’’ത്യാദീനി രൂപാനി ഭവന്തി.

ജി അഭിഭവനേ. ജേതി. ജിനോ. പുബ്ബേ വിയ രൂപാനി. ഏത്ഥ ച ‘‘തുമ്ഹേഹി ആനന്ദ സപ്പുരിസേഹി വിജിതം, പച്ഛിമാ ജനതാസാലിമംസോദനം അതിമഞ്ഞിസ്സതീ’’തി പാളി അഭിഭവനത്ഥസാധകാ. ഏത്ഥ ഹി വിജിതന്തി അധിഭൂതന്തി അത്ഥോ.

ജു ഗതിയം. ഏത്ഥ സീഘഗതി അധിപ്പേതാ. ജവതി. ജവനം, ജവോ, ജവം, ജവന്തോ, ജവനചിത്തം, ജവനപഞ്ഞോ, ജവനഹംസോ. മനോജവം ഗച്ഛതി യേനകാമം.

ജേഖയേ. ജീയതി. ഏകാരസ്സ ഈയാദേസോ. സാസനാനുരൂപേന ‘‘കിം മം ധനേന ജീയേഥാ’’തി ഹി പാളി ദിസ്സതി. സദ്ദസത്ഥവിദൂ പന ‘‘ജായതീ’’തി രൂപം വദന്തി.

സജ്ജ ഗതിയം. സജ്ജതി.

കുജു ഖുജു ഥേയ്യകരണേ. കോജതി. ഖോജതി.

വജ ഗതിയം. ധജ ധജി ച. വജതി. അബ്ബജതി. മനുസ്സത്തഞ്ച അബ്ബജേ. വജോ, വജനം, പവജനം, പബ്ബജ്ജാ, പബ്ബജിതോ, പബ്ബാജിതോ.

സകാ രട്ഠാ പബ്ബാജിതോ, അഞ്ഞം ജനപദം ഗതോ;

മഹന്തം കോട്ഠം കയിരാഥ, ദുരുത്താനം നിധേതവേ.

ധജതി. ധജോ. ധഞ്ജതി. ധഞ്ജനം. ഏത്ഥ ധജോതി കേതു. ധഞ്ജനന്തി ഗമനം.

അജ ഖേപനേ ച. ഗതിഅപേക്ഖകോയേവ ചകാരോ. അജതി. അജോ. ഏത്ഥ അജോതി ഏളകോ. ഇമാനി പനസ്സ പരിയായവചനാനി ‘‘അജോ ഏളകോ ഉരബ്ഭോ അവി മേണ്ഡോ’’തി. തത്ഥ ഉരബ്ഭോതി ഏളകോ, യോ ‘‘അജോ’’തിപി വുച്ചതി. അവീതി രത്തലോമോ ഏളകോ. മേണ്ഡോതി കുടിലസിങ്ഗോ ഏളകോ. തഥാ ഹി ജനകജാതകേഅജരഥതോ മേണ്ഡരഥാ വിസും വുത്താ. അപിച അജേളകന്തി അജതോ ഏളകസ്സ വിസും വചനതോ ഏളകസദ്ദേന മേണ്ഡോപി ഗഹേതബ്ബോ, മഹോസധജാതകട്ഠകഥായഞ്ഹി മേണ്ഡേളകാനം നിബ്ബിസേസതാ വുത്താതി.

അജ്ജ സജ്ജ അജ്ജനേ. അജ്ജനം അജ്ജനക്രിയാ. അജ്ജതി. സജ്ജതി.

കജ്ജ ബ്യഥനേ. ബ്യഥനം ഹിംസാ. കജ്ജതി.

ഖജ്ജ മജ്ജനേ ച. മജ്ജനം സുദ്ധി. ബ്യഥനാപേക്ഖോ ചകാരോ. ഖജ്ജതി. ഖജ്ജൂരോ.

ഖജ മന്ഥേ. മന്ഥോ വിലോളനം. ഖജതി.

ഖജി ഗതിവേകല്ലേ. കിസ്സ ഭന്തേ അയ്യോ ഖഞ്ജതീതി. ഉഭോ ഖഞ്ജാ. ഖഞ്ജനം, ഖഞ്ജിതും, ഖഞ്ജിത്വാ.

ഖജ കമ്പനേ. ഖജതി. ഏജാ. ഏത്ഥ ച ഏജാതി ലാഭാദിം പടിച്ച ഏജതി കമ്പതീതി ഏജാ, ബലവതണ്ഹായേതം നാമം.

ബുജ വജിരനിബ്ബേസേ. വജിരനിഗ്ഘോസേതി കേചി വിദൂ വദന്തി. ബോജതി.

ഖിജ കുജി ഗുജി അബ്യത്തസദ്ദേ. ഖിജതി. കുഞ്ജതി. ഗുഞ്ജതി.

ലജ ലാജ തജ്ജ ഭസ്സനേ. ലജതി. ലാജതി. തജ്ജതി.

ലജി ദിത്തിയഞ്ച. ഭസ്സനാപേക്ഖോ ചകാരോ. ലഞ്ജതി. തതിയോ നയലഞ്ജകോ. ലഞ്ജേതി പകാസേതി സുത്തത്ഥന്തി ലഞ്ജകോ.

ജജ ജജി യുദ്ധേ. യുജ്ഝനം യുദ്ധം. ജജതി. ജഞ്ജതി.

തുജ ഹിംസായം. തോജതി.

തുജി ബലനേ ച. ബലനം ബലനക്രിയാ. ഹിംസാപേക്ഖകോ ചകാരോ. തുഞ്ജതി.

ഗജ കുജി മുജി ഗജ്ജ സദ്ദത്ഥാ. ഗജതി. കുഞ്ജതി. മുഞ്ജതി. ഗജോ ഗജ്ജതി, മേഘോ ഗജ്ജതി. യത്ഥ ദാസോ ആമജാതോ, ഠിതോ ഥുല്ലാനി ഗജ്ജതി. മണി ഗജ്ജതി. ഞാണഗജ്ജനം ഗജ്ജതി. ഗജ്ജിതും സമത്ഥോ. ഗജ്ജിതാ. ഗജ്ജിത്വാ. തത്ഥ ഗജോതി ഹത്ഥീ. ഹത്ഥിസ്സ ഹി അനേകാനി നാമാനി –

ഹത്ഥീ നാഗോ ഗജോ ദന്തീ, കുഞ്ജരോ വാരണോ കരീ;

മാതങ്ഗോ ദ്വിരദോ സട്ഠി-ഹായനോ’നേകപോ ഇഭോ.

ഥമ്ഭോ രമ്മോ ദ്വിപോ ചേവ, ഹത്ഥിനീ തു കരേണുകാ;

ഹത്ഥിപോതോ ഹത്ഥിച്ഛാപോ, ഭിങ്കോ ച കലഭോ ഭവേ.

ചജ ചാഗേ. ചജതി. പരിച്ചജതി. ചാഗോ. പരിച്ചാഗോ. ചജനം. ചജം, ചജന്തോ. ചജമാനോ.

സന്ജ സങ്ഗേ. സങ്ഗോ ലഗനം. സഞ്ചതി. സത്തോ. സജനം, സത്തി. ആസത്തി. സജിതും. സജിത്വാ.

ഈജ ഗതിയം. ഈജതി.

ഭജി ഭജ്ജനേ. ഭജ്ജനം താപകരണം. തിലാനി ഭജ്ജതി. പുരിസേന ഭജ്ജമാനാനി തിലാനി.

ഏജ ഭേജ ഭാജ ദിത്തിയം. ദിത്തി സോഭാ. ഏജതി. ഭേജതി. ഭാജതി.

തിജ നിസാനേ, ഖമായഞ്ച. നിസാനം തിക്ഖതാകരണം. ഖമാ ഖന്തി. തേജതി. തിതിക്ഖതി. തേജനോ. തേജോ. തത്ഥ തേജനോതി കണ്ഡോ സരോ ഉസു. തേജോതി സൂരിയോ. അഥ വാ തേജോതി തേജനം ഉസ്മാ ഉണ്ഹത്തം താപോ. തേജോതി വാ ആനുഭാവോ പഭാവോ.

സഞ്ജ പരിസ്സഗ്ഗേ, ആലിങ്ഗനം പരിസ്സഗ്ഗോ. സഞ്ജതി.

ഖജി ദാനേ, ഗതിയഞ്ച. ഖഞ്ജതി. ഖഞ്ജനം.

രാജ ദിത്തിയം ഭാജ ച. രാജതി. ഭാജതി. രാജാ. രാജിനീ. വനരാജി. രാജിത്വാ. വിരാജിത്വാ. അത്ര വിഞ്ഞൂനമത്ഥവിവരണേ കോസല്ലജനനത്ഥം സിലോകം രചയാമ –

മ’ഹാ’രാജ മഹാരാജ, മഹാരാജ മമേവ’ഹി;

നേ’തസ്സ ഇതി വത്വാന, ദ്വേ ജനാ കലഹം കരും.

ഏത്ഥ ച പഠമപാദസ്സ ദുതിയപദേ ‘‘മേ അഹി മഹീ’’തി ഛേദോ ‘‘പുത്താ മേ അത്ഥി പുത്താ മത്ഥീ’’തി വിയ. ‘‘മഹി അരാജ മഹാരാജാ’’തി ച ഛേദോ ‘‘യോപി അയം യോപായ’’ന്തി വിയ. ഏത്ഥ അരാജസദ്ദോ ‘‘അതികരമകരാചരിയാ’’തി ഏത്ഥ അകരീതി അത്ഥവാചകോ അകരസദ്ദോ വിയ ആഖ്യാതപരോക്ഖാവിഭത്തികോ ദട്ഠബ്ബോ. അരാജവിരോചീതി അത്ഥോ. അയം പന ഗാഥായ പിണ്ഡത്ഥോ ‘‘മഹാരാജ മേ അഹി അരാജ, മമ ഏവ അഹി അരാജ, ന ഏതസ്സ ഇതി വത്വാ ദ്വേ അഹിതുണ്ഡികജനാ കലഹം കരിംസൂ’’തി.

രന്ജ രാഗേ. ഭിക്ഖു ചീവരം രജതി. സത്തോ രൂപാദീസു രഞ്ജതി. രജനം. രജകോ. രാഗോ. വിരാഗോ. ഹലിദ്ദിരാഗോ. രാജാ. രാജിനീ. ഇമസ്സ ച ദിവാദിഗണം പത്തസ്സ ‘‘രജ്ജതി വിരജ്ജതീ’’തി രൂപാനി ഭവന്തി. തത്ഥ രജനന്തി രജനവത്ഥു. രജകോതി രജകാരോ വത്ഥധോവനകോ. രാഗോതി രജ്ജന്തി സത്താ തേന, സയം വാ രഞ്ജതി, രഞ്ജനമത്തമേവ വാ ഏതന്തി രാഗോ, തണ്ഹാ. ഇമാനി പന തദഭിധാനാനി –

രാഗോ ലോഭോ തസിണാ ച, തണ്ഹാ ഏജാ വിസത്തികാ;

സത്തി ആസത്തി മുച്ഛാ ച, ലുബ്ഭിതത്തഞ്ച ലുബ്ഭനാ.

കാമോ നികാമനാ ഇച്ഛാ, നികന്തി ച നിയന്തി ച;

വനഞ്ച വനഥോ ചേവ, അപേക്ഖാ ഭവനേത്തി ച.

അനുരോധോ ച സാരാഗോ, സങ്ഗോ പങ്കോ ച സിബ്ബിനീ;

നന്ദീരാഗോ അനുനയോ, ഗേധോ സഞ്ജനനീ തഥാ;

ജനികാ പണിധി ചേവ, അജ്ഝോസാനന്തിനേകധാ.

വിരാഗോതി മഗ്ഗോ നിബ്ബാനഞ്ച. രാജാതി പഥവിസ്സരോ. ഏത്ഥ ധാതുദ്വയവസേന നിബ്ബചനാനി നിയ്യന്തേ. നാനാസമ്പത്തീഹി രാജതി ദിബ്ബതി വിരോചതീതി രാജാ. ദാനഞ്ച പിയവചനഞ്ച അത്ഥചരിയാ ച സമാനത്തതാ ചാതി ഇമേഹി ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി അത്തനി മഹാജനം രഞ്ജേതീതിപി രാജാ. രാജിനീതി രാജഭരിയാ. തേസം അഭിധാനാനി വുച്ചന്തേ സഹാഭിധാനന്തരേഹി –

രാജാ ഭൂപതി ദേവോ ച, മനുജിന്ദോ ദിസമ്പതി;

പത്ഥിവോ ജഗതിപാലോ, ഭൂഭുജോ പഥവിസ്സരോ.

രട്ഠാധിപോ ഭൂമിപാലോ, മനുസ്സിന്ദോ ജനാധിപോ;

നരിന്ദോ ഖത്തിയോ ചേവ, ഖേത്തസ്സാമി പഭാവകോ.

മുദ്ധാഭിസിത്തോ രാജാതി, കഥിതോ ഇതരോ പന;

രാജഞ്ഞോ ഖത്തിയോ ചാതി, വുത്തോ ഖത്തിയജാതികോ.

മുദ്ധാഭിസിത്തോ അനുരാജാ, ഉപരാജാതി ഭാസിതോ;

ചതുദ്ദീപീ രാജരാജാ, ചക്കവത്തീതി ഭാസിതോ.

രാജിനീ ഉപരീ ദേവീ, മഹേസീ ഭൂഭുജങ്ഗനാ;

ഖത്തിയാ രാജപദുമീ, ഖത്തിയാനീ ച ഖത്തിയീ;

ഇത്ഥാഗാരന്തു ഓരോധോ, ഉപരീതിപി വുച്ചതി.

ഭജ സേവായം. ഭജതി. ഭജനാ. സമ്ഭജനാ. ഭത്തി. സമ്ഭത്തി. ഭത്താ.

യജ ദേവപൂജസങ്ഗതകരണദാനധമ്മേസു. ദേവപൂജഗ്ഗഹണേന ബുദ്ധാദിപൂജാ ഗഹിതാ. സങ്ഗതകരണം സമോധാനകരണം. തഥാ ഹി അധിമുത്തത്ഥേരവത്ഥുമ്ഹി ‘‘യദത്ഥി സങ്ഗതം കിഞ്ചി, ഭവോ വാ യത്ഥ ലബ്ഭതീ’’തി ഗാഥായം സങ്ഗതസദ്ദേന സമോധാനം വുത്തം. ദാനം പരിച്ചാഗോ. ധമ്മോ ഝാനസീലാദി. ഏതേസ്വത്ഥേസു യജധാതു വത്തതി. പുപ്ഫേഹി ബുദ്ധം യജതി. ദേവതം യജതി. ദേവമനുസ്സേഹി ഭഗവാ യജിയതി. ഇജ്ജതി. യിട്ഠം. യഞ്ഞോ. യാഗോ. ധമ്മയാഗോ. യജമാനോ സകേ പുരേ. യിട്ഠും, യജിതും. പുഥുയഞ്ഞം യജിത്വാന. സോളസപരിക്ഖാരം മഹായഞ്ഞം കത്തുകാമോ.

മജ്ജ സംസുദ്ധിയം. മജ്ജതി. ബാഹിരം പരിമജ്ജതി. ഭൂമിം സമ്മജ്ജതി. മജ്ജനം. സമ്മജ്ജനീ.

നിഞ്ജി സുദ്ധിയം. നിഞ്ജതി. പനിഞ്ജതി. നിഞ്ജിതും. പനിഞ്ജിതും. നിഞ്ജിത്വാ. പനിഞ്ജിത്വാ. അയം പന പാളി ‘‘തതോ ത്വം മോഗ്ഗല്ലാന ഉട്ഠായാസനാ ഉദകേന അക്ഖീനി പനിഞ്ജിത്വാ ദിസാ അനുലോകേയ്യാസീ’’തി.

നിജി അബ്യത്തസദ്ദേ. നിഞ്ജതി.

ഭജ പാകേ. തിലാനി ഭജ്ജതി. ഭജ്ജമാനാ തിലാനി ച.

ഉജു അജ്ജവേ. അജ്ജവം ഉജുഭാവോ. ഓജതി. ഉജു.

സജ വിസ്സഗ്ഗപരിസ്സജ്ജനബ്ഭുക്കിരണേസു. സജതി. ലോക്യം സജന്തം ഉദകം.

രുജ ഭങ്ഗേ. രുജതി. രുജാ. രോഗോ. ഏത്ഥ രുജാതി ബ്യാധി രുജനട്ഠേന. രോഗോതി രുജതി ഭഞ്ജതി അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനീതി രോഗോ, ബ്യാധിയേവ, യോ ‘‘ആതങ്കോ’’തിപി ‘‘ആബാധോ’’തിപി വുച്ചതി.

ഭുജ കോടില്ലേ. ആവിപുബ്ബോ അഞ്ഞത്ഥേസു ച. ഉരഗോ ഭുജതി. ആഭുജതി. ഭിക്ഖു പല്ലങ്കം ആഭുജതി, ഊരുബദ്ധാസനം ബന്ധതീതി അത്ഥോ. മഹാസമുദ്ദോ ആഭുജതി, ആവട്ടതീതി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘ഓസക്കതീ’’തി അത്ഥം വദന്തി. ‘‘വണ്ണദാന’’ന്തി ആഭുജതി, മനസി കരോതീതി അത്ഥോ. മൂലാനി വിഭുജതീതി മൂലവിഭുജോ, രഥോ. ഏത്ഥ ച വിഭുജതീതി ഛിന്ദതി. ഭോഗോ. ഭോഗീ. ആഭോഗോ. ആഭുജിത്വാ. ഏത്ഥ ച ഭോഗോതി ഭുജയതി കുടിലം കരിയതീതി ഭോഗോ, അഹിസരീരം. ഭോഗീതി സപ്പോ.

രജി വിജ്ഝനേ. നാഗോ ദന്തേഹി ഭൂമിം രഞ്ജതി. ആരഞ്ജതി. ഏത്ഥ ച ‘‘തഥാഗതരഞ്ജിതം ഇതിപീ’’തി നേത്തിപാളി നിദസ്സനം. തസ്സത്ഥോ ‘‘ഇദം സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതം സാസനബ്രഹ്മചരിയം തഥാഗതഗന്ധഹത്ഥിനോ മഹാവജിരഞാണസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണദന്തേഹി രഞ്ജിതം ആരഞ്ജിതം, തേഭൂമകധമ്മാനം ആരഞ്ജനട്ഠാനന്തിപി വുച്ചതീ’’തി. രഞ്ജിതന്തി ഹി രഞ്ജതി വിജ്ഝതി ഏത്ഥാതി രുഞ്ജിതം, രഞ്ജനട്ഠാനം. ‘‘ഇദം നേസം പദക്കന്ത’’ന്തിആദിമ്ഹി വിയ ഏതസ്സ സദ്ദസ്സ സിദ്ധി വേദിതബ്ബാ അധികരണത്ഥസമ്ഭവതോ.

വിജീ ഭയചലനേസു. ഈകാരന്തോയം ധാതു, തേനസ്സ സനിഗ്ഗഹീതാഗമാനി രൂപാനി ന സന്തി. വേജതി. വേഗോ. ധമ്മസംവേഗോ. സംവിഗോ വേഗേന പലായി. നദീവേഗോ. ഊമിവേഗോ , വാതവേഗോ. ഏത്ഥ ധമ്മസംവേഗോതി സഹോത്തപ്പം ഞാണം. ‘‘വേഗോ, ജവോ, രയോ’’തി ഇമേ ഏകത്ഥാ. ദിവാദിഗണം പന പത്തസ്സ ‘‘വിജ്ജതി സംവിജ്ജതി ഉബ്ബിജ്ജതീ’’തി രൂപാനി ഭവന്തി ദ്വിഗണികത്താ.

ലജ്ജ ലജ്ജനേ. ലജ്ജതി. ലജ്ജാ. ലജ്ജാതി ഹിരീ. യാ ‘‘വിരിളനാ’’തിപി വുച്ചതി.

വളജി പരിഭോഗേ. വളഞ്ജതി.

കുജ്ജ അധോമുഖീകരണേ. കുജ്ജതി. നികുജ്ജതി. ഉക്കുജ്ജതി. പടികുജ്ജതി. നികുജ്ജിതം വാ ഉക്കുജ്ജേയ്യ. അഞ്ഞിസ്സാ പാതിയാ പടികുജ്ജതി. അവകുജ്ജോ നിപജ്ജഹം. തത്ഥ കുജ്ജതി നികുജ്ജതീതി ഇമാനി ‘‘ചരതി വിചരതീ’’തി പദാനി വിയ സമാനത്ഥാനി, അധോമുഖം കരോതീതി ഹി അത്ഥോ. ഉക്കുജ്ജതീതി ഉപരിമുഖം കരോതി. പടികുജ്ജതീതി മുഖേ മുഖം ഠപേതി.

മുജ്ജ ഓസീദനേ. മുജ്ജതി. നിമുജ്ജതി. നിമുഗ്ഗോ. ഉമ്മുഗ്ഗോ.

ഓപുജി വിലിമ്പനേ. ഗോമയേന പഥവിം ഓപുഞ്ജതി.

ജകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ഝകാരന്തധാതു

ഝേ ചിന്തായം. ഝായതി, നിജ്ഝായതി, ഉപനിജ്ഝായതി, ഉജ്ഝായതി, സജ്ഝായതി. ഝാനം, നിജ്ഝാനം, ഉപനിജ്ഝാനം, ഉജ്ഝായനം, സജ്ഝായനം. നിജ്ഝത്തി. ഉപജ്ഝാ, ഉപജ്ഝായോ. ഝായീ, അജ്ഝായകോ.

തത്ഥ ഝായനന്തി ദുവിധം ഝായനം സോഭനമസോഭനഞ്ച. തേസു സോഭനം ‘‘ഝായീ തപതി ബ്രാഹ്മണോ. ഝായാമി അകുതോഭയോ’’തിആദീസു ദട്ഠബ്ബം. അസോഭനം പന ‘‘തത്ഥ തത്ഥ ഝായന്തോ നിസീദി. അധോമുഖോ പജ്ഝായന്തോ നിസീദീ’’തിആദീസു ദട്ഠബ്ബം. ഝായീതി ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനേന വാ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനേന വാ ഝായനസീലോ ചിന്തനസീലോ. ഝായീ ഝാനവാതി അത്ഥോ. അജ്ഝായകോതി ഇദം ‘‘ന ദാനിമേ ഝായന്തി, ന ദാനിമേ ഝായന്തീതി ഖോ വാസേട്ഠ അജ്ഝായകാ അജ്ഝായകാത്വേവ തതിയം അക്ഖരം ഉപനിബ്ബത്ത’’ന്തി ഏവം പഠമകപ്പികകാലേ ഝാനവിരഹിതാനം ബ്രാഹ്മണാനം ഗരഹവചനം ഉപ്പന്നം, ഇദാനി പന തം അജ്ഝായതീതി അജ്ഝായകോ, മന്തേ പരിവത്തേതീതി ഇമിനാ അത്ഥേന പസംസാവചനം കത്വാ വോഹരന്തീതി. അയം പനത്ഥോ ‘‘അധിപുബ്ബസ്സ ഇ അജ്ഝയനേ’’തി ധാതുസ്സ വസേന ഗഹേതബ്ബോ. ഏവം അധിപുബ്ബസ്സ ഇധാതുസ്സ വസേന ഇമസ്സ ധാതുസ്സ അത്ഥപരിവത്തനം ഭവതി. യം സന്ധായ ‘‘അജ്ഝായകോ മന്തധരോ’’തി വുത്തം.

ഝേ ദിത്തിയം. ദീപോ ഝായതി, ദാരൂനി ഝായന്തി. ഏത്ഥ ഝായതീതി ജലതി. ഝായനജലനസദ്ദാ ഹി ഏകത്ഥാ.

ജജ്ഝ പരിഭാസനതജ്ജനേസു. ജജ്ഝതി.

ഉജ്ഝ ഉസ്സഗ്ഗേ. ഉസ്സഗ്ഗോ ഛഡ്ഡനം. ഉജ്ഝതി. ഉജ്ഝിതം.

ഝകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ഞകാരന്തധാതു

ഞാ അവബോധനേ. ‘‘ഞാതി, ഞന്തി, ഞാസി. ഞാതു, ഞന്തു. ഞേയ്യ, ഞേയ്യു’’ന്തിആദീനി യഥാപാവചനം ഗഹേതബ്ബാനി. ഞാതി, ഞാതകോ, അഞ്ഞോ, ഞത്തം, ഞത്തി, പഞ്ഞത്തി, വിഞ്ഞത്തി, സഞ്ഞത്തി, സഞ്ഞാ, സഞ്ഞാണം, പഞ്ഞാ, പഞ്ഞാണം, ഞാണം, വിഞ്ഞാണം.

തത്ഥ ഞാതീതി ജാനാതി. പുന ഞാതീതി ബന്ധു. സോ ഹി ‘‘അയം അമ്ഹാക’’ന്തി ഞാതബ്ബട്ഠേന ഞാതീതി. ഏവം ഞാതകോ. അഞ്ഞോതി ദിട്ഠധമ്മികാദയോ അത്ഥേ ന ഞാതി ന ജാനാതീതി അഞ്ഞോ, അവിദ്വാ ബാലോതി അത്ഥോ. ഞത്തന്തി ജാനനഭാവോ. ‘‘യാവദേവ അനത്ഥായ, ഞത്തം ബാലസ്സ ജായതീ’’തി പാളി നിദസ്സനം. സഞ്ഞാണന്തി ചിഹനം. കാരിതേ ‘‘ഞാപേതി സഞ്ഞാപേതി വിഞ്ഞാപയതീ’’തിആദീനി ഭവന്തി. യസ്മാ പന ‘‘അഞ്ഞാതി പടിവിജ്ഝതി. അത്തത്ഥം വാ പരത്ഥം വാ ഞസ്സതി. അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം. ഏകച്ചേ നബ്ഭഞ്ഞംസു, ഏകച്ചേ അബ്ഭഞ്ഞംസൂ’’തി പാളിയോ ദിസ്സന്തി, തസ്മാ ഞാതീതിആദീനി ആഖ്യാതികപദാനി ദിട്ഠാനിയേവ ഹോന്തി നയവസേന. തഥാ ഹി അഞ്ഞാതീതി ഏത്ഥ ആഇതി ഉപസഗ്ഗോ, സോ പരസ്സക്ഖരസ്സ സഞ്ഞോഗുച്ചാരണിച്ഛായ രസ്സം കത്വാ നിദ്ദിട്ഠോ. ഞാതീതി സാസനേ ആഖ്യാതികപദം ദിട്ഠം, തസ്മായേവ ‘‘ഞാതി, ഞന്തി. ഞാസീ’’തിആദിനാ പദമാലാകരണേ നത്ഥേവ ദോസോ.

ഞാ മാരണതോസനനിസാനേസു. മാരണം ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദകരണം. തോസനം തുട്ഠി. നിസാനം തിക്ഖതാ. ഞത്തി. മനുഞ്ഞം. പഞ്ഞത്തി.

ഏത്ഥ ഞത്തീതി മാരേതീതി വാ തോസേതീതി വാ നിസേതീതി വാ അത്ഥോ. അയഞ്ച ഞത്തിസദ്ദോ ‘‘വത്തി ഏതായാതി വാചാ’’തി ഏത്ഥ വത്തിസദ്ദോ വിയ ആഖ്യാതികപദന്തി ദട്ഠബ്ബോ. തഥാ ആദത്തേതി ഏത്ഥ വിഭത്തിഭൂതസ്സ തേസദ്ദസ്സ വിയ വിഭത്തിഭൂതസ്സ തിസദ്ദസ്സ സഞ്ഞോഗഭാവോ ച ധാതുഅന്തസ്സരസ്സ രസ്സത്തഞ്ച. മനുഞ്ഞന്തി മനം ആഭുസോ ഞേതി തോസേതീതി മനുഞ്ഞം. അയമത്ഥോ മനസദ്ദൂപപദസ്സ ആപുബ്ബസ്സിമസ്സ ഞാധാതുസ്സ വസേന ദട്ഠബ്ബോ. പഞ്ഞത്തീതി നാനപ്പകാരതോ പവത്തിനിവാരണേന അകുസലാനം ധമ്മാനം ഞത്തി മാരണം പഞ്ഞത്തി. അഥ വാ ധമ്മം സുണന്താനം ധമ്മദേസനായ ചിത്തേ അനേകവിധേന സോമനസ്സുപ്പാദനം. അതിഖിണബുദ്ധീനം അനേകവിധേന ഞാണതിഖിണകരണഞ്ച പഞ്ഞത്തി നാമ, തഥാ സോതൂനം ചിത്തതോസനേന ചിത്തനിസാനേന ച പഞ്ഞാപനം പഞ്ഞത്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇതി ഭൂവാദിഗണേ ചവഗ്ഗന്തധാതുരൂപാനി

സമത്താനി.

ടകാരന്തധാതു

ഇദാനി ടവഗ്ഗന്തധാതുരൂപാനി വുച്ചന്തേ –

സോടു ഗബ്ബേ. ഗബ്ബം ദബ്ബനം. സോടതി.

യോടു സമ്ബന്ധേ. യോടതി.

മേടു മിലേടു ഉമ്മാദേ. മേടതി. മിലേടതി.

കട വസ്സാവരണേസു. കടതി.

സട പരിഭാസനേ. സടതി.

ലട ബാല്യേ ച. പുബ്ബാപേക്ഖായ ചകാരോ. ലടതി. ലാടോ.

സട രുജാവിസരണഗത്യാവസാനേസു. രുജാ പീളാ. വിസരണം വിപ്ഫരണം. ഗത്യാവസാനം ഗതിയാ അവസാനം ഓസാനം അഭാവകരണം, നിസീദനന്തി വുത്തം ഹോതി. സടതി. സാടോ വുച്ചതി സാടകോ.

വട വേധനേ. വടതി. വടോ. വാടോ.

ഖിട ഉത്താസനേ. ഖേടതി, ആഖേടകോ, ഖേടോ, ഉക്ഖേടിതോ, സമുക്ഖേടിതോ.

സിട അനാദരേ. സേടതി.

ജട ഘട സങ്ഘാതേ. ജടതി. ജടാ, ജടിലോ, ജടീ. അന്തോജടാ ബഹിജടാ, ജടായ ജടിതാ പജാ. കാരിതേ ‘‘സോ ഇമം വിജടയേ ജടം. അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ വിജടേതി നാമാ’’തി പയോഗോ.

ഭട ഭത്തിയം. ഭടതി. ഭടോ. വേതനം ഭടകോ യഥാ.

തട ഉസ്സയേ. ഉസ്സയോ ആരോഹോ ഉബ്ബേധോ. തടതി. തടോ, ഗിരിതടോ, നദീതടോ, തടീ, തടം.

ഖട കംസേ. ഖടതി. ഖടോ.

നട നതിയം. നടതി. നടോ, നാടകം.

പിട സദ്ദസങ്ഘാടേസു. പേടതി. പേടകോ, പിടകം. പിടകസദ്ദോ ‘‘മാ പിടകസമ്പദാനേനാ’’തിആദീസു പരിയത്തിയം ദിസ്സതി. ‘‘അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ കുദാലപിടകം ആദായാ’’തിആദീസു യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി ഭാജനേ.

ഹട ദിത്തിയം. ഹടതി. ഹാടകം, ഹടകം. യം ജാതരൂപം ഹടകന്തി വുച്ചതി.

സട അവയവേ. സടതി.

ലുട വിലോഠനേ. ലോടതി.

ചിട പേസനേ. ചേടതി. ചേടകോ.

വിട സദ്ദേ. വേടതി. വേടകോ.

അട പട ഇട കിട കട ഗതിയം. അടതി. പടതി. ഏടതി. കേടതി. കടതി. പടോ ഇച്ചേവ നാമികപദം ദിട്ഠം. പടതി ജിണ്ണഭാവം ഗച്ഛതീതി പടോ. പടോതി വത്ഥം. വത്ഥസ്സ ഹി അനേകാനി നാമാനി –

പടോ ചോളോ സാടകോ ച, വാസോ വസനമംസുകം;

ദുസ്സമച്ഛാദനം വത്ഥം, ചേലം വസനി അമ്ബരം.

മുട പമദ്ദനേ. മോടതി.

ചുട അപ്പീഭാവേ. ചോടതി.

വടി വിഭാജനേ. വടതി. വണ്ടോ.

രുടി ലുടി ഥേയ്യേ. രുണ്ടതി. ലുണ്ടതി. രുണ്ടകോ. ലുണ്ടകോ.

ഫുട വിസരണേ ഫോടതി. ഫോടോ.

ചേട ചേടായം. ചേടതി. ചേടകോ.

ഘുട പരിവത്തനേ. ഘോടതി.

രുട ലുട പടിഘാതേ. രോടതി. ലോടതി.

ഘട ചേതായം. ഘടതി. ഘടോ. ഘടോ വുച്ചതി കുമ്ഭോ. ഇമാനി തദഭിധാനാനി –

ഘടോ കുമ്ഭോ ഘടീ കുമ്ഭീ, തുണ്ഡികിരോ തു ഉക്ഖലീ;

മഹന്തഭാജനം ചാടി, അതിഖുദ്ദം കുട്ടം ഭവേ;

ചട ഭട പരിഭാസനേ ദേട ച. ചടതി. ഭടതി. ദേടതി.

കുട കോടില്ലേ. കുടതി. പടികുടതി.

പുട സംകിലേസനേ. പുടതി.

ചുട ഛുട കുട ഛേദനേ. ചുടതി. ഛുടതി. കുടതി.

ഫുട വികസനേ. ഫുടതി.

മുട അഗ്ഗിസദ്ദപക്ഖേപമദ്ദനേസു. മുടതി.

തുട കലഹകമ്മനി. തുടതി.

ഘുട പടിഘാതേ. ഘുടതി. ഘോടകോ.

ടകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ഠകാരന്തധാതു

ഠാ ഗതിനിവത്തിയം. ഗതിനിവത്തി ഉപ്പജ്ജമാനസ്സ ഗമനസ്സുപച്ഛേദോ. ഠാതി, ഠന്തി. തിട്ഠതി. പതിട്ഠാതി. അധിട്ഠാതി. അധിട്ഠേതി. സണ്ഠാതി. സണ്ഠഹതി. അധിട്ഠഹതി. ഉപട്ഠഹതി. ഠാതു. തിട്ഠതു. തിട്ഠേയ്യ. അട്ഠ, അട്ഠു. അട്ഠാ, അട്ഠൂ, അട്ഠാസി, അട്ഠംസു. യാവസ്സ കായോ ഠസ്സതി. തിട്ഠിസ്സതി. ഉപസ്സുതി തിട്ഠിസ്സഥ. അട്ഠിസ്സാ, അട്ഠിസ്സംസു. അതിട്ഠിസ്സാ, അതിട്ഠിസ്സംസു. ഠാതും, ഉപട്ഠാതും. ഉപട്ഠഹിതും. അധിട്ഠാതും. അധിട്ഠഹിതും. ഠത്വാ, അധിട്ഠിത്വാ. ഉപട്ഠഹിത്വാ, അധിട്ഠഹിത്വാ. ഠാനം, ഠിതി, സണ്ഠിതി, അവട്ഠിതി. സണ്ഠാനം, പട്ഠാനം. ഉപട്ഠാകോ, ഠിതോ. പബ്ബതട്ഠോ ഭൂമട്ഠോ. ഉപട്ഠഹം ഇച്ചാദീനി.

തത്ഥ ഠാനസദ്ദോ ഇസ്സരിയഠിതിഖണകാരണേസു ദിസ്സതി. ‘‘കിം പനായസ്മാ ദേവാനമിന്ദോ കമ്മം കത്വാ ഇമം ഠാനം പത്തോ’’തിആദീസു ഹി ഇസ്സരിയേ ദിസ്സതി. ‘‘ഠാനകുസലോ ഹോതി അക്ഖണവേധീ’’തിആദീസു ഠിതിയം. ‘‘ഠാനസോപേതം തഥാഗതം പടിഭാതീ’’തിആദീസു ഖണേ. ‘‘ഠാനഞ്ച ഠാനസോ ഞത്വാ അട്ഠാനഞ്ച അട്ഠാനസോ’’തിആദീസു കാരണേ. കാരണഞ്ഹി യസ്മാ തത്ഥ ഫലം തിട്ഠതി തദായത്തവുത്തിഭാവേന, തസ്മാ ഠാനന്തി വുച്ചതി.

ഇസ്സരിയേ ഠിതിയഞ്ച, ഖണസ്മിമ്പി ച കാരണേ;

ചതൂസ്വത്ഥേസു ഏതേസു, ഠാനസദ്ദോ പവത്തതീതി.

ഠേ സദ്ദസങ്കാതേസു. ഠീയതി.

ഠേ വേഠനേ. ഠായതി.

പഠ വിയത്തിയം വാചായം. ധമ്മം പഠതി. പാഠോ, നക്ഖത്തപാഠകോ, സോ ഹോരപാഠകം പുച്ഛി. സബ്ബപാഠീ ഭവിസ്സതി. പഠിതും, പഠിതവേ, പഠിത്വാ, പഠിത്വാന, പഠിതുന, പഠിയ, പഠിയാന.

ഏവംവിധം തുംപച്ചയന്താദിവിഭാഗം സബ്ബത്ഥ യഥാരഹം വത്തുകാമാപി ഗന്ഥ വിത്ഥാരഭയേന ന വദാമ. അവുത്തോപി ഈദിസോ വിഭാഗോ നയാനുസാരേന യഥാസമ്ഭവം സബ്ബത്ഥ യോജേതബ്ബോ. യത്ഥ പന പാളിനിദസ്സനാദിവിസേസോ ഇച്ഛിതബ്ബോ ഹോതി, തത്ഥേവേതം ദസ്സേസ്സാമ.

വഠ ഥൂലിയേ. വഠതി. വഠരോ. വഠരോതി ഥൂലഘനസരീരസ്മിം വത്തബ്ബവചനം. തഥാ ഹി വിനയട്ഠകഥായം ‘‘വഠരോതി ഥൂലോ, ഥൂലോ ച ഘനസരീരോ ചായം ഭിക്ഖൂതി വുത്തം ഹോതീ’’തി വുത്തം.

മഠ നിവാസേ. മഠതി. മഠോ.

കഠ കിച്ഛജീവനേ. കഠതി. കഠോ.

രഠ പരിഭാസനേ. രഠതി.

സാഠ ബലക്കാരേ. ബലക്കാരോ നാമ അത്തനോ ബലേന യഥാജ്ഝാസയം ദബ്ബലസ്സ അഭിഭവനം. സാഠതി. സാഠോ.

ഉഠ രുഠ ലുഠ ഉപഘാതേ. ഓഠതി. രോഠതി. ലോഠതി.

പിഠ ഹിംസാസംകിലേസേസു. പേഠതി. പിഠരോ.

സഠ കേതവേ ച. പുബ്ബത്ഥേസു ചകാരോ. സഠതി. സഠോ സഠോതി കേരാടികോ വുച്ചതി.

സുഠ ഗതിപടിഘാതേ. ഗമനപടിഹനനം ഗതിപടിഘാതോ. സോഠതി.

കുഠി ലുഠി ആലസ്സിയേ ച. ചകാരോ പുബ്ബത്ഥേ ച. കുണ്ഠതി. കുണ്ഠോ. ലുണ്ഠതി. ലുണ്ഠോ.

സുഠി സോസനേ. സുണ്ഠതി.

രുഠി ലുഠി അഠി ഗതിയം. രുണ്ഠതി. ലുണ്ഠതി. അണ്ഠതി.

വേഠ വേഠനേ. വേഠതി, നിബ്ബേഠതി. വേഠനം, നിബ്ബേഠനം.

വഠി ഏകചരിയായം. വണ്ഠതി.

മഠ കുഠി സോകേ. മഠതി. കുണ്ഠതി.

ഏഠ ഹേഠ വിബാധായം. ഏഠതി. ഹേഠതി. വിഹേഠതി. വിഹേഠനം.

ലുഠ പടിഘാതേ. ലോഠതി.

പഠ വിഖ്യാനേ. പഠതി.

ലുഠ സംകിലേസേ. ലോഠതി.

ഠകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ഡകാരന്തധാതു

ഡി വിഹായസഗതിയം ഗമനമത്തേ ച. ഡേതി, ഡയതി. ഡേമാനോ. ഉച്ചേ സകുണ ഡേമാന. യേ മം പുരേ പച്ചുഡ്ഡേന്തി.

ഡി ഖിപനുഡ്ഡനേസു. ഡേതി. ഉഡ്ഡേതി.

ഇതോ ബഹിദ്ധാ പാസണ്ഡാ, ദിട്ഠീസു പസീദന്തി തേ;

ന തേസം ധമ്മം രോചേമി, ന തേ ധമ്മസ്സ കോവിദാ.

ഏത്ഥ ച പാസണ്ഡാതി പാസം ഡേന്തീതി പാസണ്ഡാ, സത്താനം ചിത്തേസു ദിട്ഠിപാസം ഖിപന്തീതി അത്ഥോ. അഥ വാ തണ്ഹാപാസം ദിട്ഠിപാസഞ്ച ഡേന്തി ഉഡ്ഡേന്തീതി പാസണ്ഡാ.

മുഡി കണ്ഡനേ. മുണ്ഡതി. കുമാരം മുണ്ഡിംസു. മുണ്ഡോ.

ചുഡ്ഡ ഹാവകരണേ. ചുഡ്ഡതി.

അഡ്ഡ അഭിയോഗേ. അഡ്ഡതി.

ഗഡി വദനേകദേസേ. ഗണ്ഡതി. ഗണ്ഡോ.

ഹുഡി പിഡി സങ്ഘാതേ. ഹുണ്ഡതി. പിണ്ഡതി. പിണ്ഡോ.

ഹിഡി ഗതിയം. ഹിണ്ഡതി, ആഹിണ്ഡതി.

കുഡി ദാഹേ. കുണ്ഡതി. കുണ്ഡോ.

വഡി മഡി വേഠനേ. വണ്ഡതി. മണ്ഡതി. മണ്ഡലം.

ഭഡി പരിഭാസനേ. ഭണ്ഡതി. ഭണ്ഡനം. ഭണ്ഡോ.

മഡി മജ്ജനേ. മണ്ഡതി. മണ്ഡനം.

തുഡി തോളനേ. തുണ്ഡതി. തുണ്ഡോ. തുണ്ഡേനാദായ ഗച്ഛേയ്യ.

ഭുഡി ഭരണേ. ഭുണ്ഡതി.

ചഡി കോപേ. ചണ്ഡതി. ചണ്ഡോ. ചണ്ഡാലോ, ചണ്ഡിക്കം.

സഡി രുജായം. സണ്ഡതി. സണ്ഡോ.

തഡി താളനേ. തണ്ഡതി. വിതണ്ഡാ.

പഡി ഗതിയം. പണ്ഡതി. പണ്ഡാ, പണ്ഡിതോ. ഏത്ഥ പണ്ഡാതി പഞ്ഞാ. സാ ഹി സുഖുമേസുപി അത്ഥേസു പണ്ഡതി ഗച്ഛതി ദുക്ഖാദീനം പീളനാദികമ്പി ആകാരം ജാനാതീതി ‘‘പണ്ഡാ’’തി വുച്ചതി. പണ്ഡിതോതി പണ്ഡായ ഇതോ ഗതോ പവത്തോതി പണ്ഡിതോ. അഥ വാ സഞ്ജാതാ പണ്ഡാ ഏതസ്സാതി പണ്ഡിതോ. പണ്ഡതി ഞാണഗതിയാ ഗച്ഛതീതിപി പണ്ഡിതോ. തഥാ ഹി അട്ഠകഥായം വുത്തം ‘‘പണ്ഡന്തീതി പണ്ഡിതാ. സന്ദിട്ഠികസമ്പരായികത്ഥേസു ഞാണഗതിയാ ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ’’തി.

ഗഡി മദേ. ഗണ്ഡതി.

ഖഡി മന്ഥേ. ഖണ്ഡതി. ഖണ്ഡിതോ, ഖണ്ഡോ.

ലഡി ജിവ്ഹാമഥനേ. ലണ്ഡതി. ലണ്ഡോ.

ഡകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ഡകാരന്തധാതു

വഡ്ഢ വഡ്ഢനേ. വഡ്ഢതി. സിരിവഡ്ഢകോ, ധനവഡ്ഢകോ, വഡ്ഢിതോ, ബുഡ്ഢോ. ഏത്ഥ ച വകാരസ്സ ബകാരോ, അകാരസ്സ ചുകാരോ.

കഡ്ഢ ആകഡ്ഢനേ. കഡ്ഢതി, ആകഡ്ഢതി, നികഡ്ഢതി. അകാമാ പരികഡ്ഢന്തി, ഉലൂകഞ്ഞേവ വായസാ.

ഇമാനി ഢകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ണകാരന്തധാതു

അണ രണ വണ ഭണ മണ കണ സദ്ദേ. അണതി. അണകോ ബ്രാഹ്മണോ. രണതി. രണം. വണതി. വാണകോ. ഭണതി. ഭാണകോ. മണതി. മണികോ. കണതി. കാണോ. തത്ഥ ബ്രാഹ്മണോതി ബ്രഹ്മം അണതീതി ബ്രാഹ്മണോ, മന്തേ സജ്ഝായതീതി അത്ഥോ. അക്ഖരചിന്തകാ പന ‘‘ബ്രഹ്മുനോ അപച്ചം ബ്രാഹ്മണോ’’തി വദന്തി. അരിയാ പന ബാഹിതപാപത്താ ബ്രാഹ്മണോതി.

ബ്രാഹ്മണോ സോത്തിയോ വിപ്പോ, ഭോവാദീ ബ്രഹ്മബന്ധു ച;

ബ്രഹ്മസൂനു ദ്വിജോ ബ്രഹ്മാ, കമലാസനസൂനു ച;

രണസദ്ദോ ‘‘സരണാ ധമ്മാ അരണാ ധമ്മാ’’തിആദീസു കിലേസേസു വത്തതി. കിലേസാ ഹി രണന്തി കന്ദന്തി ഏതേഹീതി രണാതി വുച്ചന്തി.

‘‘ധനുഗ്ഗഹോ അസദിസോ, രാജപുത്തോ മഹബ്ബലോ;

സബ്ബാമിത്തേ രണം കത്വാ, സംയമം അജ്ഝുപാഗമീ’’തി

ഏത്ഥ യുദ്ധേ വത്തതി. രണം കത്വാതി ഹി യുദ്ധം കത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘തിണഞ്ച കട്ഠഞ്ച രണം കരോന്താ, ധാവിംസു തേ അട്ഠദിസാ സമന്തതോ’’തി ഏത്ഥ ചുണ്ണവിചുണ്ണകരണേ വത്തതി. രണം കരോന്താതി ഹി ചുണ്ണവിചുണ്ണം കരോന്താതി അത്ഥോ. ഏവം അത്ഥവിവരണമ്പി സദ്ദസങ്ഖാതമത്ഥം അന്തോയേവ കത്വാ അധിപ്പായത്ഥവസേന കതം, ന ധാതുനാനത്ഥവസേനാതി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ ധാതൂനമത്ഥാതിസയയോഗോപി ഭവതി, തേന ഏവം അത്ഥവിവരണം കതന്തിപി ദട്ഠബ്ബം.

ഭണ ഭണനേ. പരിത്തം ഭണതി, വചനം ഭണതി. ദീഘഭാണകോ, പിയഭാണീ, ഭാണവാരോ. ഏത്ഥ ഭാണവാരോതി –

‘‘അട്ഠക്ഖരാ ഏകപദം, ഏകാ ഗാഥാ ചതുപ്പദം;

ഗാഥാ ചേകാമതോ ഗന്ഥോ, ഗന്ഥോ ബാത്തിംസതക്ഖരോ;

ബാത്തിംസക്ഖരഗന്ഥാനം, പഞ്ഞാസം ദ്വിസതം പന;

ഭാണവാരോ മതോ ഏകോ, സ്വട്ഠക്ഖരസഹസ്സകോ’’തി.

ഏവം അട്ഠക്ഖരസഹസ്സപരിമാണോ പാഠോ വുച്ചതി.

ഓണം അപനയനേ. ഓണതി.

സോണ വണ്ണഗതീസു. സോണതി, സോണോ.

സോണ സിലോണ സങ്ഘാതേ. സോണതി. സിലോണതി.

ഘിണി ഘുണി ഘണി ഗഹണേ. ഘിണ്ണതി. ഘുണ്ണതി. ഘണ്ണതി.

ഘുണ ഘുണ്ണ ഗമനേ. ഘോണതി. ഘുണ്ണതി.

പണ ബ്യവഹാരേ, ഥുതിയഞ്ച. പണതി വാണിജോ, വോഹാരം കരോതി ഇച്ചത്ഥോ. സദ്ധോ ബുദ്ധം പണതി, ഥോമയതി ഇച്ചത്ഥോ, ആപണം, സാപണോ ഗാമോ.

ഗണ രണ ഗതിയം. ഗണതി. രണതി.

ചണ സണ ദാനേ. ചണതി. സണതി.

ഫണ ഗതിയം. ഫണതി. ഫണം.

വേണു ഞാണചിന്താനിസാമനേസു. വേണതി.

പീണ പീണനേ. പീണനം പരിപുണ്ണതാ. പീണതി. പീണോ ദിവാ ന ഭുഞ്ജതി, പീണോരക്ഖംസബാഹു.

മിണ ഹിംസായം. മിണതി.

ദുണ ഗതിയഞ്ച. ഹിംസാപേക്ഖകോ ചകാരോ. ദുണതി.

സണ അബ്യത്തസദ്ദേ. സണതി. സണതേവ ബ്രഹ്മാരഞ്ഞം. സണതേവാതി നദതി വിയ.

തുണ കോടില്ലേ. തോണതി.

പുണ നിപുണേ. പുണതി, നിപുണതി. നിപുണധമ്മോ. ഏത്ഥ ച നിപുണസണ്ഹസുഖുമസദ്ദാ വേവചനസദ്ദാ കുസലഛേകദക്ഖസദ്ദാ വിയാതി ദട്ഠബ്ബം.

മുണ പടിഞ്ഞാണേ. മുണതി.

കുണ സദ്ദോപകരണേ. കോണതി.

ചുണ ഛേദനേ. ചോണതി.

മണ ചാഗേ. വേരം മണതീതി വേരമണി.

ഫുണ വികിരണേ വിധുനനേ ച. ഫുണതി. അങ്ഗാരകാസും അപരേ ഫുണന്തി.

ഇമാനി ണകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ഇതി ഭൂവാദിഗണേ ടവഗ്ഗന്തധാതുരൂപാനി

സമത്താനി.

തകാരന്തധാതു

അഥ തവഗ്ഗന്തധാതുരൂപാനി വുച്ചന്തേ –

തേ പാലനേ. പാലനം രക്ഖണം. തായതി. താണം, ഗോത്തം, നക്ഖത്തം. അഘസ്സ താതാ. കിച്ഛേനാധിഗതാ ഭോഗാ, തേ താതോ വിധമി ധമം. തത്ഥ ഗോത്തന്തി ഗം തായതീതി ഗോത്തം. ‘‘ഗോതമോ കസ്സപോ’’തി ഹി ആദിനാ പവത്തമാനം ഗം വചനം ബുദ്ധിഞ്ച തായതി ഏകംസികവിസയതായ രക്ഖതീതി ഗോത്തം. യഥാ ഹി ബുദ്ധി ആരമ്മണഭൂതേന അത്ഥേന വിനാ ന വത്തതി, തഥാ അഭിധാനം അഭിധേയ്യഭൂതേന, തസ്മാ സോ ഗോത്തസങ്ഖാതോ അത്ഥോ താനി തായതി രക്ഖതീതി വുച്ചതി. കോ പന സോതി? അഞ്ഞകുലപരമ്പരാസാധാരണം തസ്സ കുലസ്സ ആദിപുരിസസമ്മുദിതം തംകുലപരിയാപന്നസാധാരണം സാമഞ്ഞരൂപം.

നക്ഖത്തന്തി വിസമഗതിയാ അഗന്ത്വാ അത്തനോ വീഥിയാവ ഗമനേന നക്ഖനം ഗമനം തായതി രക്ഖതീതി നക്ഖത്തം, തം പന അസ്സയുജാദിവസേന സത്തവീസതിവിധം ഹോതി. തഥാ ഹി അസ്സയുജോ ഭരണീ കത്തികാ രോഹണീ മിഗസിരോ അദ്ദാ പുനബ്ബസു ഫുസ്സോ അസ്സലിസോ മാഘോ പുബ്ബഫഗ്ഗുണീ ഉത്തരഫഗ്ഗുണീ ഹത്ഥോ ചിത്തം സ്വാതി വിസാഖാ അനുരാധാ ജേട്ഠാ മൂലം പുബ്ബാസള്ഹം ഉത്തരാസള്ഹം സാവണം ധനസിട്ഠാ സതഭിസത്തം പുബ്ബഭദ്ദപദം ഉത്തരഭദ്ദപദം രേവതീ ചാതി സത്തവീസതി നക്ഖത്താനി. താനി പന അത്തനോ ഗമനട്ഠാനം ഈസകമ്പി ന വിജഹന്തി കിഞ്ചി സീഘം കിഞ്ചി ദന്ധം, കദാചി സീഘം, കദാചി ദന്ധം, ഏത്തോ ഇതോ ചാതി ഏവം വിസമഗതിയാ അഗന്ത്വാ യന്തചക്കേ പടിപാടിയാ യോജിതാനി വിയ സമപ്പമാണഗതിയാ അത്തനോ വീഥിയാവ ഗച്ഛന്താനി മണ്ഡലാകാരേന സിനേരും പരിവത്തന്തി. ഏവം ഇമാനി നക്ഖനം ഗമനം തായന്തി രക്ഖന്തീതി നക്ഖത്താനീതി വുച്ചന്തി. പോരാണാ പന ഖരധാതുവസേന ‘‘നക്ഖരന്തി ന നസ്സന്തീതി നക്ഖത്താനീ’’തി ആവോചും, ‘‘നക്ഖത്തം ജോതി രിക്ഖം തം’’ ഇച്ചേതാനി നക്ഖത്തതാരകാനം നാമാനി. ‘‘ഉളു താരാ താരകാ’’തി ഇമാനി പന സബ്ബാസമ്പി താരകാനം സാധാരണനാമാനി. ഓസധീതി പന താരകാവിസേസസ്സ നാമം.

ചിതി സഞ്ഞാണേ. സഞ്ഞാണം ചിഹനം ലക്ഖണകരണം. ചേതതി. ചിഹനം കരോതീതി അത്ഥോ. ഈകാരന്തവസേന വുത്തത്താ അസ്മാ ധാതുതോ സകി സങ്കായന്തി ധാതുതോ വിയ നിഗ്ഗഹീതാഗമോ ന ഹോതി. ഏസ നയോ അഞ്ഞേസുപി ഈദിസേസു ഠാനേസു.

പത ഗതിയം. പതതി. പപതതി പപാതം, പപതേയ്യഹം. പാപത്തം നിരയം ഭുസം. അഹംസദ്ദേന യോജേതബ്ബം, പാപത്തം പപതിതോസ്മീതി അത്ഥോ. പാപത്ഥ നിരയം ഭുസം, സോകുമാരോതി യോജേതബ്ബം, പാപത്ഥ പപതിതോതി അത്ഥോ. പരോക്ഖാപദഞ്ഹിഏതം ദ്വയം. ‘‘പാവദം പാവദാ’’തിആദീസു വിയ ഉപസഗ്ഗപദസ്സ ദീഘഭാവോ, തതോ അംസദ്ദസ്സ ത്തംആദേസോ, അസദ്ദസ്സ ച ത്ഥാദേസോ ഭവതി. അചിന്തേയ്യോ ഹി പാളിനയോ.

അത സാതച്ചഗമനേ. സാതച്ചഗമനം നിരന്തരഗമനം. അതതി. യസ്മാ പന അതധാതു സാതച്ചഗമനത്ഥവാചികാ, തസ്മാ ഭവാഭവം ധാവന്തോ ജാതിജരാബ്യാധിമരണാദിഭേദം അനേകവിഹിതം സംസാരദുക്ഖം അതതി സതതം ഗച്ഛതി പാപുണാതി അധിഗച്ഛതീതി അത്താതിപി നിബ്ബചനമിച്ഛിതബ്ബം. അത്ഥന്തരവസേന പന ‘‘ആഹിതോ അഹംമാനോ ഏത്ഥാതി അത്താ, അത്തഭാവോ’’തി ച ‘‘സുഖദുക്ഖം അദതി അനുഭവതീതി അത്താ’’തി ച ‘‘അത്തമനോതി പീതിസോമനസ്സേന ഗഹിതമനോ’’തി ച അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, യത്ഥ യത്ഥ യഥാ യഥാ അത്ഥോ ലബ്ഭതി, തത്ഥ തത്ഥ തഥാ തഥാ അത്ഥസ്സ ഗഹേതബ്ബതോതി.

ചുത ആസേചനേ ഖരണേ ച. ചോതതി.

അതി ബന്ധനേ. അന്തതി. അന്തം. അന്തിയതിബന്ധിയതി അന്തഗുണേനാതി അന്തം. ഇധ അന്ത സദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരോ വുച്ചതേ ‘‘അന്തം അന്തഗുണം ഉദരിയ’’ന്തി ഏത്ഥ ദ്വത്തിംസാകാരന്തോഗധം കുണപന്തം അന്തം നാമ. ‘‘കായബന്ധനസ്സ അന്തോ ജീരതി. ഹരിതന്തം വാ’’തി ഏത്ഥ അന്തിമമരിയാദന്തോ അന്തോ നാമ. ‘‘അന്തമിദം ഭിക്ഖവേ ജീവികാന’’ന്തി ഏത്ഥ ലാമകന്തോ. ‘‘സക്കായോ ഏകോ അന്തോ’’തി ഏത്ഥ കോട്ഠാസന്തോ. ‘‘ഏസേവന്തോ ദുക്ഖസ്സ സപ്പച്ചയസങ്ഖയാ’’തി ഏത്ഥ കോടന്തോ. ഇച്ചേവം –

കുണപന്തം അന്തിമഞ്ച, മരിയാദോ ച ലാമകം;

കോട്ഠാസോ കോടി’മേ അത്ഥോ, അന്തസദ്ദേന ഭാസിതാ.

കിത നിവാസേ രോഗാപനയനേ ച. കേതതി. സാകേതം ന ഗരം, നികേതോ, നികേതം പാവിസി. ആമോദമാനോ ഗച്ഛതി സന്നികേതം. തികിച്ഛതി, ചികിച്ഛതി, ചികിച്ഛാ, ചികിച്ഛകോ. തത്ഥ സാകേതന്തി സായം ഗഹിതവസനട്ഠാനത്താ സാകേതം, യംസദ്ദലോപോ.

യത പതിയതനേ. പതിയതനം വായാമകരണം. യതതി. യതി, യതവാ, പയതനം, ആയതനം, ലോകായതം. ഏത്ഥ ആയതനന്തി ആയതനതോ ആയതനം, ചക്ഖുരൂപാദീനി. ഏതാനി ഹി തംദ്വാരാരമ്മണചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ സേന സേന അനുഭവനാദികിച്ചേന ആയതന്തി ഉട്ഠഹന്തി ഘടന്തി വായമന്തി ഏതേസൂതി ‘‘ആയതനാനീ’’തി വുച്ചന്തി. ഏത്ഥ പന നീതനുധാതൂനം വസേനപി ആയതനസദ്ദത്ഥോ വത്തബ്ബോ സിയാ, സോ ഉത്തരി ആവിഭവിസ്സതി.

ആയതനസദ്ദോ നിവാസട്ഠാനേ ആകരേ സമോസരണട്ഠാനേ സഞ്ജാതിദേസേ കാരണേ ച. തഥാ ഹി ‘‘ലോകേ ഇസ്സരായതനം വാസുദേവായതന’’ന്തിആദീസു നിവാസട്ഠാനേ ആയതനസദ്ദോ വത്തതി. ‘‘സുവണ്ണായതനം രജതായതന’’ന്തിആദീസു ആകരേ. സാസനേ പന ‘‘മനോരമേ ആയതനേ, സേവന്തി നം വിഹങ്ഗമാ’’തിആദീസു സമോസരണട്ഠാനേ. ‘‘ദക്ഖിണാപഥോ ഗുന്നം ആയതന’’ന്തിആദീസു സഞ്ജാതിദേസേ. ‘‘തത്ര തത്രേവ സക്ഖിഭബ്ബതം പാപുണാതി സതി സതിആയതനേ’’തിആദീസു കാരണേ വത്തതീതിവേദിതബ്ബോ. സോ ച നാനാപവത്തിനിമിത്തവസേന ഗഹേതബ്ബോ.

നിവാസേ ആകാരേ ചേവ, ജാതിദേസേ ച കാരണേ;

സമോസരണട്ഠാനേ ച, ആയതനരവോ ഗതോ.

ലോകായതം നാമ ‘‘സബ്ബം ഉച്ഛിട്ഠം, സബ്ബം നുച്ഛിട്ഠം. സേതോ കാകോ, കാളോ ബകോ ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച കാരണേനാ’’തി ഏവമാദിനിരത്ഥകകാരണപടിസംയുത്തം തിത്ഥിയസത്ഥം, യം ലോകേ ‘‘വിതണ്ഡസത്ഥ’’ന്തി വുച്ചതി, യഞ്ച സന്ധായ ബോധിസത്തോ അസമധുരോ വിധുരപണ്ഡിതോ ‘‘ന സേവേ ലോകായതികം, നേതം പഞ്ഞായ വഡ്ഢന’’ന്തി ആഹ. ആയതിം ഹിതം തേന ലോകോ ന യതതി ന ഈഹതീതി ലോകായതം, കിന്തം? വിതണ്ഡസത്ഥം. തഞ്ഹി ഗന്ഥം നിസ്സായ സത്താ പുഞ്ഞക്രിയായ ചിത്തമ്പി ന ഉപ്പാദേന്തി. അഞ്ഞത്ഥാപി ഹി ഏവം വുത്തം ‘‘ലോകായതസിപ്പന്തി ‘കാകോ സേതോ, അട്ഠീനം സേതത്താ, ബലാകാ രത്താ, ലോഹിതസ്സ രത്തത്താ’തി ഏവമാദിനയപ്പവത്തം പരലോകനിബ്ബാനാനം പടിസേധകം വിതണ്ഡസത്ഥസിപ്പ’’ന്തി.

യുത ജുത ഭാസനേ. ഭാസനം ഉദീരണം. യോതതി. ജോതതി.

ജുതദിത്തിയം. ജോതതി, വിജ്ജോതതി. ജുതി, ജോതി. കാരിതേ ‘‘ജോതേതി, ജോതയിത്വാന സദ്ധമ്മ’’ന്തി പയോഗാ. ഏത്ഥ ച ജുതീതി ആലോകോ സിരി വാ. ജോതീതി പതാപോ. അഥ വാ ജോതീതി ചന്ദാദീനി. വുത്തമ്പി ചേത സിരിമാവിമാന വത്ഥുഅട്ഠകഥായം ‘‘ജോതീതി ചന്ദിമസൂരിയനക്ഖത്തതാരകാനം സാധാരണനാമ’’ന്തി. അഥ വാ ‘‘ജോതി ജോതിപരായണോ’’തി വചനതോ യോ കോചി ജോതതി ഖത്തിയകുലാദീസു ജാതത്താ ച രൂപസോഭായുത്തത്താ ച, സോ ‘‘ജോതീ’’തി വുച്ചതി.

സിത വണ്ണോ. സിതധാതു സേതവണ്ണേ വത്തതി. കിഞ്ചാപേത്ഥ വണ്ണസാമഞ്ഞം വുത്തം, തഥാപി ഇധ നീലപീതാദീസു സേതവണ്ണോയേവ ഗഹേതബ്ബോ പയോഗദസ്സനവസേന. സേതതി. സേതം വത്ഥം. വാച്ചലിങ്ഗത്താ പന സേതസദ്ദോ തിലിങ്ഗോ ഗഹേതബ്ബോ.

സേതം സിതം സുചി സുക്കം, പണ്ഡരം ധവലമ്പി ച;

അകണ്ഹം ഗോരമോദാതം, സേതനാമാനി ഹോന്തി ഹി.

വതു വത്തനേ. വത്തതി, പവത്തതി, സംവത്തതി, അനുവത്തതി, പരിവത്തതി. പവത്തം.

കിലോത അദ്ദഭാവേ. അദ്ദഭാവോ തിന്തഭാവോ. കിലോതതി, പകിലോതതി, തേമേതീതി അത്ഥോ. കാരിതേ പകിലോതേതി, പകിലോതയതി. ഉണ്ഹോദകസ്മിം പകിലോതയിത്വാ, തേമേത്വാതി അത്ഥോ.

വത യാചനേ. വതതി.

കിത ഞാണേ. കേതതി. കേതനം, കേതകോ, സങ്കേതോ.

കതി സുത്തജനനേ. സുത്തം കന്തതി.

കതി ഛേദനേ. മംസം കന്തതി, വികന്തതി, അയോകന്തോ. സല്ലകന്തോ മഹാവീരോ. മാ നോ അജ്ജ വികന്തിംസു, രഞ്ഞോ സൂദാ മഹാനസേ.

ചതീ ഹിംസാഗന്ധേസു. ഈകാരന്തത്താ ഇമസ്മാ നിഗ്ഗഹീതാഗമോ ന ഹോതി. ചതതി.

തകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ഥകാരന്തധാതു

ഥാ ഗതിനിവത്തിയം. ഥാതി. അവത്ഥാ, വവത്ഥാനം, വവത്ഥിതം, വനഥോ. ‘‘ഛേത്വാ വനം വനഥഞ്ചാ’’തി ഏത്ഥ ഹി മഹന്താ രുക്ഖാ വനം നാമ, ഖുദ്ദകാ പന തസ്മിം വനേ ഠിതത്താ വനഥോ നാമ വുച്ചന്തി.

ഥു ഥുതിയം. ഥവതി, അഭിത്ഥവതി. ഥവനാ, അഭിത്ഥവനാ, ഥുതി, അഭിത്ഥുതി.

യദി ഹി രൂപിനീ സിയാ, പഞ്ഞാ മേ വസുമതീ ന സമേയ്യ;

അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ, ഫലമേതം ഞാണഥവനായ.

തേഹി ഥുതിപ്പസത്ഥോ സോ, യേനിദം ഥവിതം ഞാണം, ബുദ്ധസേട്ഠോ ച ഥോമിതോ. തത്ര ഥവനാതി പസംസനാ. പസംസായ ഹി അനേകാനി നാമാനി.

ഥവനാ ച പസംസാ ച, സിലാഘാ വണ്ണനാ ഥുതി;

പനുതി ഥോമനാ വണ്ണോ, കത്ഥനാ ഗുണകിത്തനം;

ഥേ സദ്ദസങ്ഘാതേസു. ഥീയതി, പതിത്ഥീയതി. ഥീ. അത്രിമാ പാളിയോ – അഭിസജ്ജതി കുപ്പതി ബ്യാപജ്ജതി പതിത്ഥീയതി, കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരോതി. ഥിയോ നം പരിഭാസിംസൂതി. തത്ര ‘‘ഥീയതി പതിത്ഥീയതീ’’തിമാനി ഏകാരസ്സീയാദേസവസേന സമ്ഭൂതാനി. ഥീയതി സങ്ഘാതം ഗച്ഛതി ഗബ്ഭോ ഏതിസ്സാതി ഥീ. ആചരിയാ പന ഇത്ഥീസദ്ദസ്സേവ ഏവം നിബ്ബചനം വദന്തി, ന ഥീസദ്ദസ്സ.

ഗബ്ഭോ ഥീയതി ഏതിസ്സാ, ഇതി ഥീ ഇതി നോ രുചി;

ഗബ്ഭോ ഥീയതി ഏതിസ്സാ, ഇതി ഇത്ഥീതി ആചരിയാ.

തേസം സുദുക്കരോവാദേ, ‘‘ഇത്ഥീ’’തി പദസമ്ഭവോ;

അയം വിനിച്ഛയോ പത്തോ, നിച്ഛയം ഭോ സുണാഥ മേ.

ഥീസദ്ദേന സമാനത്ഥോ, ഇത്ഥീസദ്ദോ യതോ തതോ;

ഥീസദ്ദേ ലബ്ഭമാനത്ഥം, ഇത്ഥീസദ്ദമ്ഹി രോപിയ.

അപ്പാനം ബഹുതാ ഞായേ, ഗഹിതേ സതി യുജ്ജതി;

തഥാ ഹി ‘‘ദ്വേ ദുവേ, തണ്ഹാ, തസിണാ’’തി നിദസ്സനം.

അഥ വാ പന ‘‘ഇത്ഥീ’’തി-ഇദം വണ്ണാഗമാദിതോ;

നിരുത്തിലക്ഖണേനാപി, സിജ്ഝതീതി പകാസയേ.

ഇച്ഛതീതി നരേ ഇത്ഥീ, ഇച്ഛാപേതീതി വാ പന;

ഇദം നിബ്ബചനഞ്ചാപി ഞേയ്യം നിബ്ബചനത്ഥിനാ.

അത്രിമാനി ഇത്ഥീനമഭിധാനാനി –

ഇത്ഥീ ഥീ വനിതാ നാരീ, അബലാ ഭീരു സുന്ദരീ;

കന്താ സീമനിനീ മാതു-ഗാമോ പിയാ ച കാമിനീ.

രമണീ പമദാ ദയിതാ, ലലനാ മഹിലാ’ങ്ഗനാ;

താസംയേവ ച നാമാനി, അവത്ഥാതോ ഇമാനിപി.

ഗോരീ ച ദാരികാ കഞ്ഞാ, കുമാരീ ച കുമാരികാ;

യുവതീ തരുണീ മാണ-വികാ ഥേരീ മഹല്ലികാ.

തഥാ ഹി അട്ഠവസ്സികാ ഗോരീതിപി ദാരികാതിപി വുച്ചതി. ദസവസ്സികാ കഞ്ഞാതി വുച്ചതി. അനിബ്ബിദ്ധാ വാ യോബ്ബനിത്ഥീ കഞ്ഞാതി വുച്ചതി. ദ്വാദസവസ്സികാ കുമാരീതിപി വുച്ചതി കുമാരികാതിപി. അഥോ ജരം അപ്പത്താ യുവതീതിപി തരുണീതിപി മാണവികാതിപി വുച്ചതി. ജരം പത്താ പന ഥേരീതിപി മഹല്ലികാതിപി വുച്ചതി. പുരിസേസുപി അയം നയോ യഥാരഹം വേദിതബ്ബോ.

കിഞ്ചാപേത്ഥ ഏവം നിയമോ വുത്തോ, തഥാപി കത്ഥചി അനിയമവസേനപി വോഹാരോ പവത്തതി. തഥാ ഹി ‘‘രാജാ കുമാരമാദായ, രാജപുത്തീ ച ദാരിക’’ന്തി ച ‘‘അച്ഛാ കണ്ഹാജിനം കഞ്ഞ’’ന്തി ച ഇമാസം ദ്വിന്നം പാളീനം വസേന യാ ഇത്ഥീ ദാരികാസദ്ദേന വത്തബ്ബാ, സാ കഞ്ഞാസദ്ദേനപി വത്തബ്ബാ ജാതാ. യാപി ച കഞ്ഞാസദ്ദേന വത്തബ്ബാ, സാപി ദാരികാസദ്ദേന വത്തബ്ബാ ജാതാ. തഥാ ‘‘രാജാ കുമാരമാദായ, രാജപുത്തീ ച ദാരിക’’ന്തി ച ‘‘കുമാരിയേ ഉപസേനിയേ, നിച്ചം നിഗളമണ്ഡിതേ’’തി ച ഇമാസം പന പാളീനം വസേന യാ ഇത്ഥീ ദാരികാസദേന വത്തബ്ബാ, സാ കുമാരികാസദ്ദേനപി വത്തബ്ബാ ജാതാ. യാ ച പന കുമാരീസദ്ദേന വത്തബ്ബാ, സാപി ദാരികാസദ്ദേന വത്തബ്ബാ ജാതാ. അപിചേത്ഥ ‘‘രാജകഞ്ഞാ രുചാ നാമാ’’തി ച ‘‘തതോ മദ്ദിമ്പി ന്ഹാപേസും, സിവികഞ്ഞാ സമാഗതാ’’തി ച ഇമാസം ദ്വിന്നം പാളീനം ദസ്സനതോ യാ അനിബ്ബിദ്ധാ വാ ഹോതു നിബ്ബിദ്ധാ വാ, യാവ ജരം ന പാപുണാതി, താവ സാ കഞ്ഞായേവ നാമാതിപി വേദിതബ്ബം.

കേചേത്ഥ വദേയ്യും – യം തുമ്ഹേഹി ‘‘അട്ഠവസ്സികാ ഗോരീതിപി ദാരികാതിപി വുച്ചതീ’’തി വുത്തം, ഏതസ്മിം പന വചനേ ‘‘യദാഹം ദാരകോ ഹോമി, ജാതിയാ അട്ഠവസ്സികോ’’തി വചനതോ അട്ഠവസ്സോ ദാരകോ ഹോതു, ‘‘തത്ഥദ്ദസകുമാരം സോ, രമമാനം സകേ പുരേ’’തി പാളിയം പന പുത്തദാരേഹി സംവദ്ധോ വേസ്സന്തരമഹാരാജാ കഥം ‘‘കുമാരോ’’തി വത്തും യുജ്ജിസ്സതി ദ്വാദസവസ്സാതിക്കന്തത്താ? യുജ്ജതേവ ഭഗവതോ ഇച്ഛാവസേന. ഭഗവാ ഹി ധമ്മിസ്സരത്താ വോഹാരകുസലതായ ച യം യം വേനേയ്യജനാനുരൂപം ദേസനം ദേസേതും ഇച്ഛതി, തം തം ദേസേതി ഏവ, തസ്മാ ഭഗവതാ തസ്സ മാതാപിതൂനം അത്ഥിതം സന്ധായ കുമാരപരിഹാരേന വദ്ധിതത്തഞ്ച ഏവം ദേസനാ കതാ. തഥാ ഹി ആയസ്മാ കുമാരകസ്സപോ കുമാരപരിഹാരേന വദ്ധിതത്താ മഹല്ലകോപി സമാനോ കുമാരകസ്സപോത്വേവ വോഹരിയതി. ‘‘ന വായം കുമാരകോ മത്തമഞ്ഞാസീ’’തി ഏത്ഥ പന സിരസ്മിം പലിതേസു ജാതേസുപി ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ തസ്മിം ഥേരേ അധിമത്തവിസ്സാസോ ഹുത്വാ കോമാരവാദേന ഓവദന്തോ കുമാരകോതി അവോചാതി ഗഹേതബ്ബം. ഉദാനട്ഠകഥായം പന ‘‘സത്താ ജാതദിവസതോ പട്ഠായ യാവ പഞ്ചദസവസ്സം, താവ കുമാരകാ, ബാലാതി ച വുച്ചന്തി, തതോ പരം വീസതിവസ്സാനി യുവാനോ’’തി വുത്തം.

മന്ഥ മത്ഥ വിലോളനേ. മന്ഥതി. മന്ഥഞ്ച മധുപിണ്ഡികഞ്ച ആദായ. അഭിമത്ഥതി ദുമ്മേധം വജിരംവമ്ഹമയം മണിം. സിനേരും മത്ഥം കത്വാ.

കുഥി പുഥി ലുഥി ഹിംസാസംകിലേസേസു. കുന്ഥതി. കുന്ഥോ, കുന്ഥകിപില്ലികം. ദിസ്വാന പതിതം സാമം, പുത്തകം പംസുകുന്ഥിതം. പുന്ഥതി. ലുന്ഥതി.

നാഥ യാചനോപതാപിസ്സരിയാസീസാസു. നാഥധാതു യാചനേ ഉപതാപേ ഇസ്സരിയേ ആസീസനേ ചാതി ചതൂസ്വത്ഥേസു വത്തതി. തേനാഹു പോരാണാ ‘‘നാഥതീതി നാഥോ, വേനേയ്യാനം ഹിതസുഖം ആസീസതി പത്ഥേതി, പരസന്താനഗതം വാ കിലേസബ്യസനം ഉപതാപേതി, ‘‘സാധു ഭിക്ഖവേ ഭിക്ഖു കാലേന കാലം അത്തസമ്പത്തിം പച്ചവേക്ഖേയ്യാ’തിആദിനാ തം തം ഹിതപടിപത്തിം യാചതീതി അത്ഥോ, പരമേന ചിത്തിസ്സരിയേന സമന്നാഗതോ സബ്ബസത്തേ വാ ഗുണേഹി ഈസതി അഭിഭവതീതി പരമിസ്സരോ ഭഗവാ ‘നാഥോ’തി വുച്ചതീതി നാഥതീതി നാഥോ’’തി. സദ്ദസത്ഥവിദൂ പന തേസു ചതൂസു അത്ഥേസു നാഥ നാധ ഇതി ധാതുദ്വയം പഠന്തി. അത്തനോഭാസത്താപന തസ്സ ‘‘നാഥതേ നാധതേ’’തി രൂപാനി ഭവന്തി.

ഏത്ഥ സിയാ ‘‘യദി യാചനത്ഥേന നാഥതീതി നാഥോ, ഏവം സന്തേ യോ കോചി യാചകോ ദലിദ്ദോ, സോ ഏവ നാഥോ സിയാ. യോ പന അയാചകോ സമിദ്ധോ, സോ ന നാഥതി ന യാചതീതി അനാഥോ സിയാ’’തി? ന, നാഥസദ്ദോ ഹി യാചനത്ഥാദീസു പവത്തമാനോ ലോകസങ്കേതവസേന ഉത്തമപുരിസേസു നിരൂള്ഹോ, ഭഗവാ ച ഉത്തമേസു സാതിസയം ഉത്തമോ, തേന തം തം ഹിതപടിപത്തിം യാചതീതി നാഥസദ്ദസ്സത്ഥോ വുത്തോ. അനാഥസദ്ദോ പന ഇത്തരജനേസു നിരൂള്ഹോ, സോ ച ഖോ ‘‘ന നാഥോതി അനാഥോ. നത്ഥി നാഥോ ഏതസ്സാതി വാ അനാഥോ’’തി ദബ്ബപടിസേധവസേന, ന പന ‘‘ന നാഥതി ന യാചതീതി അനാഥോ’’തി ധാതുഅത്ഥപടിസേധവസേന. യോ ഹി അഞ്ഞസ്സ സരണം ഗതി പതിട്ഠാ ഹോതി, സോ നാഥോ, യോ ച അഞ്ഞസ്സ സരണം ഗതി പതിട്ഠാ ന ഹോതി, നാപി അത്തനോ അഞ്ഞോ സരണം ഗതി പതിട്ഠാ ഹോതി, സോ അനാഥോതി വുച്ചതി സങ്കേതവസേന. തഥാ ഹി ‘‘സങ്കേതവചനം സച്ചം, ലോകസമ്മുതികാരണ’’ന്തി വുത്തം. ഇമസ്സ പനത്ഥസ്സ ആവിഭാവത്ഥം ഇമസ്മിം ഠാനേ ‘‘ലോകനാഥോ തുവം ഏകോ, സരണം സബ്ബപാണിന’’ന്തി ച ‘‘അനാഥാനം ഭവം നാഥോ’’തി ച –

‘‘ഏവാഹം ചിന്തയിത്വാന, നേകകോടിസതം ധനം;

നാഥാനാഥാനം ദത്വാന, ഹിമവന്തമുപാഗമി’’ന്തി ച

പാളിയോ നിദസ്സനാനി ഭവന്തി. യസ്മാ പന സാസനേ ച ലോകേ ച യാചകോ ‘‘നാഥോ’’തി ന വുച്ചതി, അയാചകോ ച ‘‘അനാഥോ’’തി. ലോകസ്സ പന സരണം ‘‘നാഥോ’’തി വുച്ചതി. യസ്സ സരണം ന വിജ്ജതി, സോ ‘‘അനാഥോ’’തി വുച്ചതി, തഥാ സമിദ്ധോ ‘‘നാഥോ’’തി വുച്ചതി, അസമിദ്ധോ ‘‘അനാഥോ’’തി. തസ്മാ പഞ്ഞവതാ സബ്ബേസു ഠാനേസു ധാതുഅത്ഥമത്തേന ലോകസമഞ്ഞം അനതിധാവിത്വാ യഥാനുരൂപം അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. അയഞ്ച നീതി സാധുകം മനസി കാതബ്ബാ.

വിഥു യാചനേ. വേഥതി.

സഥ സേഠില്ലേ. സഥതി. സഥലോ ഹി പരിബ്ബാജോ, ഭിയ്യോ ആകിരതേ രജം. സിഠിലോതിപി പാളി ദിസ്സതി. തദാ ഠികാരോ മുദ്ധജോ ഗഹേതബ്ബോ.

കഥി കോടില്ലേ. കന്ഥതി.

കത്ഥ സിലാഘായം. കത്ഥതി, വികത്ഥതി. കത്ഥനാ, വികത്ഥനാ. തത്ഥ കത്ഥതീതി പസംസതി. വികത്ഥതീതി വിരൂപം കത്ഥതി അഭൂതവത്ഥുദീപനതോ. ഏത്ഥ ച ‘‘ബഹുമ്പി സോ വികത്ഥേയ്യ, അഞ്ഞം ജനപദം ഗതോ’’തി ച ‘‘ഇധേകച്ചോ കത്ഥീ ഹോതി വികത്ഥീ, സോ കത്ഥതി ‘അഹമസ്മി സീലസമ്പന്നോതി വാ വത്തസമ്പന്നോതി വാ വികത്ഥതീ’തി’’ ച ആദയോ പയോഗാ.

ബ്യഥ ദുക്ഖഭയചലനേസു. ബ്യഥതി. ഭന്താ ബ്യഥിതമാനസാ. തതോ കുമാരാബ്യഥിതാ, സുത്വാ ലുദ്ദസ്സ ഭാസിതം. ഇത്ഥേതം ദ്വയം ചലഞ്ചേവ ബ്യഥഞ്ച.

സുഥ കുഥ കഥ ഹിംസായം. സോഥതി. കോഥതി. കഥതി.

പഥ ഗതിയം. പഥതി. പഥോ. പഥോതി മഗ്ഗോ. സോ ദുവിധോ മഹാജനേന പദസാ പടിപജ്ജിതബ്ബോ പകതിമഗ്ഗോ ച പണ്ഡിതേഹിനിബ്ബാനത്ഥികേഹി പടിപജ്ജിതബ്ബോ പടിപദാസങ്ഖാതോ അരിയമഗ്ഗോ ചാതി. തത്ഥ പകതിമഗ്ഗോ ഉപ്പന്നകിച്ചാകിച്ചേഹി ജനേഹി പഥിയതി ഗച്ഛിയതീതി പഥോ, പടിപദാ പന അമതമഹാപുരം ഗന്തുകാമേഹി കുലപുത്തേഹി സദ്ധാപാഥേയ്യം ഗഹേത്വാ പഥിയതി പടിപജ്ജിയതീതി പഥോ. അഥ വാ പാഥേതി കാരകം പുഗ്ഗലം ഗമേതി നിബ്ബാനം സമ്പാപേതീതി വാ പഥോ , പടിപദായേവ. മഗ്ഗാഭിധാനം ചുരാദിഗണേ മഗ്ഗധാതുകഥനട്ഠാനേ കഥേസ്സാമ.

കഥ നിപ്പാകേ. കഥതി.

മഥ വിലോഥനേ. മഥതി.

പോഥ പരിയായനഭാവേ. പോഥതി. പോഥകോ. പോഥേതീതി അയം ചുരാദിഗണേപി വത്തതി. തേന ‘‘സമന്താ അനുപരിയേയ്യും, നിപ്പോഥേന്താ ചതുദ്ദിസാ’’തി പയോഗോ ദിസ്സതി.

ഗോത്ഥ വംസേ. ഗോത്ഥതി. ഗോത്ഥുലോ, ഗോത്ഥു.

പുഥു വിത്ഥാരേ. പോഥതി. പുഥവീ.

ഥകാരന്തധാതുരൂപാനി.

ദകാരന്തധാതു

ദാ ദാനേ. ആപുബ്ബോ ഗഹണേ. സദ്ധോ ദാനം ദദാതി ദേതി, സീലം ആദദാതി ആദേതി. ഇമാനി സുദ്ധകത്തുപദാനി തദ്ദീപകത്താ. സദ്ധോ അസ്സദ്ധം ദാനം ദാപേതി, സീലം ആദപേതി, സമാദപേതി. യേ ധമ്മമേവാദപയന്തി സന്തോ. ഇമാനി കാരിതപദാനി ഹേതുകത്തുപദാനീതി ച വുച്ചന്തി തദ്ദീപകത്താ. സദ്ധേന ദാനം ദീയതി, സീലം ആദീയതി, സമാദീയതി, ഇമാനി കമ്മപദാനി തദ്ദീപകത്താ. അയഞ്ച ദാ ദാനേതി ധാതു സാസനാനുരൂപസുതിവസേന ദിവാദിഗണം പത്വാ സുപനക്രിയം വദന്തോ ‘‘ദായതി നിദ്ദായതി നിദ്ദാ’’തി സനാമപദാനി സുദ്ധകത്തുപദാനി ജനയതി. ദാനമവഖണ്ഡനഞ്ച വദന്തോ ‘‘ദിയതി ദാനം ദാത്ത’’ന്തി സനാമപദാനി സുദ്ധകത്തുപദാനി ജനയതി. സുദ്ധിംവദന്തോ ‘‘ദായതി വേദായതി വോദാന’’ന്തി സനാമപദാനി സുദ്ധകത്തുപദാനി ജനയതി, ഇമസ്മിം പന ഭൂവാദിഗണേ ദാനം വദന്തോ ആപുബ്ബവസേന ഗഹണഞ്ച വദന്തോ ‘‘ദദാതി ദേതി ആദദാതി ആദേതി ദാനം ആദാന’’ന്തി സനാമപദാനി സുദ്ധകത്തുപദാനി ജനയതി. തഥാ കുച്ഛിതഗമനം വദന്തോ ‘‘ദാതി സുദ്ദാതി സുദ്ദോ സുദ്ദീ’’തി സനാമപദാനി സുദ്ധകത്തുപദാനി ജനയതീതി അയം വിസേസോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവമഞ്ഞത്രാപി യഥാസമ്ഭവം വിസേസോ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബോ നയഞ്ഞൂഹി.

ഇദാനിസ്സ നാമപദാനി തുമന്താദീനി ബ്രൂമ. ‘‘ദാനം, ദേയ്യം, ദാതബ്ബം, ബ്രഹ്മദേയ്യം, ദിന്നം, ദായകോ, ദായികാ, ദക്ഖിണാ’’ ഇച്ചാദീനി, ‘‘ദാതും, പദാതും, ദാതവേ, പദാതവേ, ദത്വാ, ദത്വാന, ദദാതുന, ദദിത്വാ, ദദിത്വാന, ദദിയ, ദജ്ജാ, ദദിയാന, ആദാതും, ആദായ, ആദിയ’’ ഇച്ചാദീനി ച യോജേതബ്ബാനി.

തത്ഥ ദാനന്തി ദാതബ്ബം, ദദന്തി ഏതേനാതി അത്ഥേ ന ദേയ്യധമ്മോ ദാനചേതനാ ച വുച്ചതി. കസ്മാ പന തത്ഥ ദിന്നസദ്ദോയേവ കഥിയതി, ന ദത്തസദ്ദോതി? അകഥനേ കാരണമത്ഥി. ‘‘ദാനം ദിന്ന’’ന്തിആദീസു ഹി ദിന്നസദ്ദട്ഠാനേ ദത്തസദ്ദോ ന ദിസ്സതി, തസ്മാ ന കഥിയതി.

ഗുണഭൂതോ ദത്തസദ്ദോ, ന ദിട്ഠോ ജിനഭാസിതേ;

‘‘മനസാ ദാനം മയാ ദിന്നം’’, ഇതി ദിന്നപദം വിയ.

‘‘ദേവദത്തോ യഞ്ഞദത്തോ, ദത്തോ’’ ഇതി ച ആദികോ;

പണ്ണത്തിവചനേ ദിട്ഠോ, സമാസബ്യാസതോ പന.

തസ്മാ ‘‘ദേവദത്തോ’’തിആദീസു ‘‘ദേവേന ദിന്നോ’’തി സമാസം കത്വാ പണ്ണത്തിവചനത്താ ദിന്നസദ്ദസ്സ ദത്താദേസോ കാതബ്ബോ സാസനാനുരൂപേന. ഉപരി ഹി ‘‘ദിന്നസ്സ ദത്തോ ക്വചി പണ്ണത്തിയ’’ന്തി ലക്ഖണം പസ്സിസ്സഥ. അയമേവ ഹി സാസനേ നീതി അവിലങ്ഘനീയാ. ഇദം പനേത്ഥ വവത്ഥാനം –

സക്കടേ ദത്തസദ്ദോവ, ദിന്നസദ്ദോ ന ദിസ്സതി;

ബ്യാസമ്ഹി ദിന്നസദ്ദോവ, ദത്തസദ്ദോ ന പാളിയം.

‘‘മനസാ ദാനം മയാ ദിന്നം, ദാനം ദിന്നോ’’തിആദിസു;

‘‘ധമ്മദിന്നാ മഹാമായാ’’, ഇച്ചാദീസു ച പാളിസു.

ഇതി ബ്യാസസമാസാനം, വസാ ദ്വേധാ പവത്തതി;

ദിന്നസദ്ദോതി ദീപേയ്യ, ന സോ സക്കടഭാസിതേ.

ഗുണഭൂതോ ദത്തസദ്ദോ, അസമാസമ്ഹി കേവലോ;

ന ദിസ്സതി മുനിമതേ, ദിന്നസദ്ദോവ കേവലോ.

തേനേവ ദിന്നസദ്ദസ്സ, ദത്താദേസോ കതോ മയാ;

‘‘ദത്തം സിരപ്പദാന’’ന്തി, കവയോ പന അബ്രവും.

ഏദിസോ പാളിയം നത്ഥി, നയോ തസ്മാ ന സോ വരോ;

‘‘ദത്തോ’’തി ഭൂരിദത്തസ്സ, സഞ്ഞാ പണ്ണത്തിയം ഗതാ.

‘‘ബ്രഹ്മദത്തോ ബുദ്ധദത്തോ, ദത്തോ’’ ഇതി ഹി സാസനേ;

പണ്ണത്തിയം ദത്തസദ്ദോ, അസമാസസമാസികോ.

‘‘പരദത്തഭോജന’’ന്തി, ഏവമാദീസു പാളിസു;

സമാസേ ഗുണഭൂതോയം, ദത്തസദ്ദോ പതിട്ഠിതോ.

‘‘മനസാ ദാനം മയാ ദിന്നം, ദാനം ദിന്നോ’’തിആദിസു;

ഗുണഭൂതോ ദിന്നസദ്ദോ, അസമാസമ്ഹി ദിസ്സതി.

‘‘ദിന്നാദായീ ധമ്മദിന്നാ’’, ഇച്ചേവമാദീസു പന;

സമാസേ ഗുണപണ്ണത്തി-ഭാവേനേസ പദിസ്സതി.

കോചി പന സദ്ദസത്ഥവിദൂ ഗരു ഏവം സദ്ദരചനമകാസി –

‘‘യസ്സങ്കുരേഹി ജിമുതമ്ബുജലോദിതേഹി,

വാതേരിതേഹി പതിതേഹി സുണേഹി തേഹി.

ജേനന്തചീവരമസോഭഥ ബ്രഹ്മദത്തം,

വന്ദാമി തം ചലദലം വരബോധിരുക്ഖ’’ന്തി.

ഏത്ഥ ച ബ്രഹ്മദത്തന്തി ഇദം സക്കടഭാസാതോ നയം ഗഹേത്വാ വുത്തം, ന പാളിതോ. പാളിനയഞ്ഹിപത്വാ ‘‘ബ്രഹ്മദത്തിയ’’ന്തി വാ ‘‘ബ്രഹ്മദിന്ന’’ന്തി വാ ‘‘ദേവദത്തിയ’’ന്തി വാ ‘‘ദേവദിന്ന’’ന്തി വാ രൂപേന ഭവിതബ്ബം. തഥാ ഹി ‘‘ബോധിസത്തോ ച മദ്ദീ ച സമ്മോദമാനാ സക്കദത്തിയേ അസ്സമേ വസിംസൂ’’തി പാളിനയാനുരൂപോ അട്ഠകഥാപാഠോ ദിസ്സതി. തസ്മാ ഏത്ഥേവം വദാമ –

‘‘ദത്തസദ്ദസ്സ ഠാനമ്ഹി, ‘‘ദത്തിയ’’ന്തി രവോ ഗതോ;

ദേവദത്തിയപത്തോ ച, അസ്സമോ സക്കദത്തിയോ’’തി.

അയം നീതി സാധുകം മനസി കാതബ്ബാ. അത്ര പന പരിപുണ്ണാപരിപുണ്ണവസേന യഥാരഹം പദക്കമോ ഭവതി.

ദദാതി, ദദന്തി. ദദാസി, ദദാഥ. ദദാമി, ദദാമ. ദദാതു, ദദന്തു. ദദാഹി, ദദാഥ. ദദാമി, ദദാമ, ദദാമസേ. ദദേയ്യ, ദദേ, ദജ്ജാ. ദജ്ജാ സപ്പുരിസോ ദാനം. ദദേയ്യും, ദജ്ജും. പിതാ മാതാ ച തേ ദജ്ജും. ദദേയ്യാസി, ദജ്ജാസി, ദജ്ജേസി ഇച്ചപി. ദജ്ജാസി അഭയം മമ. മാതരം കേന ദോസേന, ദജ്ജാസി ദകരക്ഖിനോ. സീലവന്തേസു ദജ്ജേസി, ദാനം മദ്ദി യഥാരഹം. ദദേയ്യാഥ, ദജ്ജാഥ. ദദേയ്യാമി, ദജ്ജാമി, ദദേയ്യാമ, ദജ്ജാമ. ദദേഥ, ദദേരം. ദദേഥോ, ദദേയ്യാവ്ഹോ, ദജ്ജാവ്ഹോ. ദദേയ്യം, ദജ്ജം. നേവ ദജ്ജം മഹോസധം. ദദേയ്യാമ്ഹേ, ദജ്ജാമ്ഹേ. അയമസ്മാകം ഖന്തി. ഗരൂനം പന ഖന്തി അഞ്ഞഥാ ഭവതി. തഥാ ഹി –

ഗരൂ ‘‘ദജ്ജതി ദജ്ജന്തി’’, ഇതിആദിനയേന തു;

അട്ഠന്നമ്പി വിഭത്തീനം, വസേനാഹു പദക്കമം.

പാളിം ഉപപരിക്ഖിത്വാ, തഞ്ചേ യുജ്ജതി ഗണ്ഹഥ;

ന ഹി സബ്ബപ്പകാരേന, പാളിയോ പടിഭന്തി നോ.

തത്ഥ അസ്മാകം ഖന്തിയാ ‘‘ദജ്ജാ ദജ്ജ’’ന്തിആദീനി യ്യകാരസഹിതേയേവ സത്തമിയാ പദരൂപേ സിജ്ഝന്തി. ‘‘ദജ്ജാ സപ്പുരിസോ ദാന’’ന്തി ഏത്ഥ ഹി ‘‘ദജ്ജാ ഇദം ‘‘ദദേയ്യാ’’തി പദരൂപം പതിട്ഠപേത്വാ യ്യകാരേ പരേ സരലോപം കത്വാ തതോ തിണ്ണം ബ്യഞ്ജനാനം സംയോഗഞ്ച തീസുസഞ്ഞോഗബ്യഞ്ജനേസു ദ്വിന്നം സരൂപാനമേകസ്സ ലോപഞ്ച ദ്യകാരസഞ്ഞോഗസ്സ ച ജകാരദ്വയം കത്വാ തതോ ദീഘവസേനുച്ചാരിതബ്ബത്താ അനിമിത്തം ദീഘഭാവം കത്വാ നിപ്ഫജ്ജതി. ഏവം സാസനസ്സാനുരൂപോ വണ്ണസന്ധി ഭവതി. ദുവിധോ ഹി സന്ധി പദസന്ധി വണ്ണസന്ധീതി. തേസു യത്ഥ പദച്ഛേദോ ലബ്ഭതി, സോ പദസന്ധി. യഥാ? തത്രായം. യത്ഥ പന ന ലബ്ഭതി, സോ വണ്ണസന്ധി. യഥാ? അത്രജോ. യഥാ ച സുഗതോ, യഥാ ച പദ്ധാനി. ഏവം ദുവിധേസു സന്ധീസു ‘‘ദജ്ജാ’’തി അയം വണ്ണസന്ധി ഏവ.

അപരോപി രൂപനയോ ഭവതി ത്വാപച്ചയന്തവസേന –

‘‘അയം സോ ഇന്ദകോ യക്ഖോ, ദജ്ജാ ദാനം പരിത്തകം;

അതിരോചതി അമ്ഹേഹി, ചന്ദോ താരഗണേ യഥാ’’തി

ദസ്സനതോ. ഏത്ഥ ഹി ദജ്ജാതി ദത്വാതി അത്ഥോ. ഇദം പന ദത്വാസദ്ദേന സമാനത്ഥം ‘‘ദദിയ്യ’’ ഇതി പദരൂപം പതിട്ഠപേത്വാ യ്യകാരേ പരേ സരലോപം കത്വാ സഞ്ഞോഗേസു സരൂപലോപഞ്ച തതോ ദ്യകാരസഞ്ഞോഗസ്സ ജ്ജകാരദ്വയം ദീഘത്തഞ്ച കത്വാ നിപ്ഫജ്ജതി.

അഥാപരോപി രൂപനയോ ഭവതി കമ്മനി യപച്ചയവസേന. തഥാ ഹി ‘‘പേതാനം ദക്ഖിണം ദജ്ജാ’’തി ച ‘‘ദക്ഖിണാ ദജ്ജാ’’തി ച ദ്വേ പാഠാ ദിസ്സന്തി. തത്ഥ പച്ഛിമസ്സ ദജ്ജാതി ദാതബ്ബാതി അത്ഥോ കമ്മനി യപച്ചയവസേന. ഇധ പന ദാധാതുതോ യപച്ചയം കത്വാ ധാതുസ്സ ദ്വിത്തഞ്ച പുബ്ബസ്സ രസ്സത്തഞ്ച തതോ യകാരേ പരേസരലോപം സഞ്ഞോഗഭാവഞ്ച ജ്ജകാരദ്വയഞ്ച ഇത്ഥിലിങ്ഗത്താ ആപച്ചയാദിഞ്ച കത്വാ ‘‘ദജ്ജാ’’തി നിപ്ഫജ്ജതി. ഏവം ‘‘ദജ്ജാ ദദേയ്യാ’’തി ച ‘‘ദജ്ജാ ദദിയ്യ ദത്വാ’’തി ച ‘‘ദജ്ജാ ദാതബ്ബാ’’തി ച ഏതാനി പച്ചേകം പരിയായവചനാനി ഭവന്തി. ‘‘ദജ്ജും. ദജ്ജാസി, ദജ്ജാഥ. ദജ്ജാമി, ദജ്ജാമ. ദജ്ജാവ്ഹോ, ദജ്ജ’’ന്തി ഏതാനിപി ‘‘ദദേയ്യും ദദേയ്യാസീ’’തിആദിനാ പദരൂപാനി പതിട്ഠപേത്വാ യ്യകാരേ പരേ സരലോപം സഞ്ഞോഗേസു സരൂപലോപം ദ്യകാരസമഞ്ഞോഗസ്സ ജ്ജകാരദ്വയഞ്ച കത്വാ നിപ്ഫജ്ജന്തി. ഏതേസു ദജ്ജാസീതി യം രൂപം തസ്സാവയവസ്സ ആകാരസ്സ ഏകാരം കത്വാ അപരമ്പി ‘‘ദജ്ജേസീ’’തി രൂപം ഭവതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഏസ നയോ അഞ്ഞത്രാപി യഥാസമ്ഭവം യോജേതബ്ബോ.

അചിന്തേയ്യാനുഭാവസ്സ ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പാളിനയോ അചിന്തേയ്യോയേവ ഹോതി, ഗമ്ഭീരോ ദുക്ഖോഗാള്ഹോ, ന യേന കേനചി ലക്ഖണേന സാധേതബ്ബോ, യഥാതന്തി വിരചിതേഹേവ ലക്ഖണേഹി സാധേതബ്ബോ. തഥാ ഹി ‘‘ഖത്തിയാ തിത്ഥിയാ ചേതിയാനീ’’തിആദീസു യകാരേ പരേ സരലോപോ ഭവതി, തേന ‘‘അഥേത്ഥേകസതം ഖത്യാ. ഏവമ്പി തിത്ഥ്യാ പുഥുസോ വദന്തി. ആരാമരുക്ഖചേത്യാനീ’’തി പയോഗാ ദിസ്സന്തി. തഥാ ‘‘സാകച്ഛതി തച്ഛ’’ന്തി ഏത്ഥാപി ‘‘സഹ കഥയതീ’’തിവാ ‘‘സംകഥയതീ’’തി വാ ‘‘തഥ്യ’’ന്തി ച പദരൂപം പതിട്ഠപേത്വാ സഹസദ്ദസ്സ ഹകാരലോപം, സംസദ്ദേ ച നിഗ്ഗഹീതലോപം കത്വാ സകാരഗതസ്സ സരസ്സ ദീഘം കത്വാ യകാരേ പരേ സരലോപം കത്വാ തതോ ഥ്യകാരസഞ്ഞോഗസ്സ ച്ഛയുഗം കത്വാ വിസഭാഗസഞ്ഞോഗേ ഏകോ ഏകസ്സ സഭാഗത്തമാപജ്ജതി. തേന ‘‘സാകച്ഛതി തച്ഛ’’ന്തി രൂപാനി സിജ്ഝന്തി. തഥാ ഹി ‘‘അഞ്ഞമഞ്ഞം സാകച്ഛിംസു. കാലേന ധമ്മസാകച്ഛാ. ഭൂതം തച്ഛം. യഥാതഥിയം വിദിത്വാപി ധമ്മം, സമ്മാ സോ ലോകേ പരിബ്ബജേയ്യാ’’തി സവികപാനി പയോഗാനി ദിസ്സന്തി. ‘‘നജ്ജാ’’തിആദീസുപി ‘‘നദിയാ’’തിആദീനി പദരൂപാനി പതിട്ഠപേത്വാ വണ്ണസന്ധിവസേന യകാരേ പരേ ലോപവിധി ലബ്ഭതിയേവ. വിവിധോ ഹി സാസനാനുകൂലോ രൂപനിപ്ഫാദനുപായോ, ഉപരി ച ഏതേസം സാധനത്ഥം ‘‘സരലോപോ യമനരാദീസൂ’’തിആദീനി ലക്ഖണാനി ഭവിസ്സന്തി. തത്ഥ –

‘‘ദജ്ജാ ദജ്ജു’’ന്തിആദീനി, സത്തമീനം വസേന മേ;

വുത്താനി യോഗിരാജസ്സ, സാസനത്ഥം മഹേസിനോ.

അത്രിദം വത്തബ്ബം, കിഞ്ചാപി അട്ഠകഥാചരിയേഹി ‘‘മാതരം തേന ദോസേന, ദജ്ജാഹം ദകരക്ഖിനോ’’തി ഏത്ഥ ദജ്ജന്തി പദസ്സ ‘‘ദമ്മീ’’തി വത്തമാനാവസേന വിവരണം കതം, തഥാപി സത്തമീപയോഗോയേവ. ആചരിയാ ഹി ‘‘സത്തമീപയോഗോ അയ’’ന്തി ജാനന്താപി ‘‘കദാചി അഞ്ഞേ പരികപ്പത്ഥമ്പി ഗണ്ഹേയ്യു’’ന്തി ആസങ്കായ ഏവം വിവരണമകംസു. തഥാ കിഞ്ചാപി തേഹി ‘‘അനാപരാധകമ്മന്തം, ന ദജ്ജം ദകരക്ഖിനോ’’തി ഏത്ഥ ന ദജ്ജന്തി പദസ്സ ‘‘നാഹം ദകരക്ഖസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ഭവിസ്സന്തീവസേന വിവരണം കതം, തഥാപി സത്തമീപയോഗോയേവ, അനാഗതം പന പടിച്ച വത്തബ്ബത്ഥത്താ ഏവം വിവരണം കതം. ‘‘നേവ ദജ്ജം മഹോസധ’’ന്തി ഏത്ഥ പന ‘‘ന ത്വേവ ദദേയ്യ’’ന്തി സത്തമീപയോഗവസേനേവ വിവരണം കതന്തി. ഏവം ദജ്ജംപദസ്സ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

ഇദാനി പരോക്ഖാദിവസേന പദക്കമോ കഥിയതി. ‘‘ദദ, ദദൂ. ദദൂ’’തി ച ഇദം ‘‘നാരദോ ഇതി നാമേന, കസ്സപോ ഇതി മം വിദൂ’’തിആദീസു വിദൂസദ്ദേന സമം. ദദേ, ദദിത്ഥ, ദദം, ദദിമ്ഹ. ദദിത്ഥ, ദദിരേ. ദദിത്ഥോ, ദദിവ്ഹോ.

ഏത്ഥ ച ദദിത്ഥോതി ഇദം ‘‘സഞ്ജഗ്ഘിത്ഥോ മയാ സഹ. മാ കിസിത്ഥോ മയാ വിനാ. മാ നം കലലേ അക്കമിത്ഥോ’’തിആദീസു ‘‘സഞ്ജഗ്ഘിത്ഥോ’’തിആദീഹി സമം. ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ ലബ്ഭമാനവസേന സദിസതാ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബാ. ദദം, ദദിമ്ഹേ. പരോക്ഖാസഹിഭരൂപാനി.

അദദാ, അദദൂ. അദദേ, അദദത്ഥ. അദദം, അദദമ്ഹ. അദദത്ഥ, അദദത്ഥും. അദദസേ, അദദവ്ഹം. അദദിം അദദമ്ഹസേ. ഇതി അനകാരപുബ്ബമ്പി രൂപം ഗഹേതബ്ബം ‘‘യേസം നോ ന ദദമ്ഹസേ’’തി ദസ്സനതോ. ഹിയ്യത്തനീസഹിതരൂപാനി.

അദദി, അദദും, അദദിംസു. അദദോ, അദദിത്ഥ. അദദിം, അദദിമ്ഹാ. അദദാ, അദദൂ. അദദസേ, അദദിവ്ഹം. അദദം, അദദിമ്ഹേ. അജ്ജതനീസഹിതരൂപാനി.

‘‘ദദിസ്സതി, ദദിസ്സന്തി’’ ഇച്ചാദി സബ്ബം നേയ്യം. ഭവിസ്സന്തീസഹിതരൂപാനി.

‘‘അദദിസാ, ദദിസ്സാ, അദദിസ്സംസു, ദദിസ്സംസു’’ ഇച്ചാദി ച സബ്ബം നേയ്യം. കാലാതിപത്തിസഹിതരൂപാനി.

അപരാനിപി വത്തമാനാദിസഹിതരൂപാനി ഭവന്തി. ദേതി, ദേന്തി. ദേസി, ദേഥ. ദേമി, ദമ്മി, ദേമ, ദമ്മ. ദേതു, ദേന്തു. ദേഹി, ദേഥ. ദേമി, ദമ്മി, ദേമ, ദമ്മ. അത്തനോപദാനി അപ്പസിദ്ധാനി. സത്തമീനയോ ച പരോക്ഖാനയോ ച അപ്പസിദ്ധോ. ഹിയുത്തനീനയോ പന അജ്ജതനീനയോ ച കോചി കോചി പസിദ്ധോ പാളിയം ആഗതത്താ, സക്കാ ച ‘‘അദാ, അദൂ, അദോ, അദ’’ന്തിആദിനാ യോജേതും. തഥാ ഹി നയോ ദിസ്സതി. അദാ ദാനം പുരിന്ദദോ. വരഞ്ചേമേ അദോ സക്ക. ബ്രാഹ്മണാനം അദം ഗജം. അദാസിമേ. അദംസു തേ മമോകാസം. അദാസിം ബ്രാഹ്മണേ തദാതി. ‘‘ദസ്സതി, ദസ്സന്തി’’ ഇച്ചാദി സബ്ബം നേയ്യം. ‘‘അദസ്സാ, ദസ്സാ, അദസ്സംസു, ദസ്സംസു, ദസ്സിംസു’’ ഇച്ചാദി ച സബ്ബം നേയ്യം.

തഥാ ആദദാതി, ആദദന്തി. ആദദാസി, ആദദാഥ. ആദദാമി, ആദദാമ. കച്ചായനമതേ ‘‘ആദത്തേ’’തി അത്തനോപദം വുത്തം. ഏവം ‘‘ആദദാതു, ആദദേയ്യ’’ ഇച്ചാദി സബ്ബം നേയ്യം. ആദേതു ആദേയ്യ ഇച്ചാദി യഥാരഹം യോജേതബ്ബം. ഏവമേവ ച ‘‘ദാപേതി, ആദാപേതീ’’തിആദീനിപി യഥാരഹം യോജേതബ്ബാനി.

തീതി മന്ദോ. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ ‘‘പുനപ്പുനം ഗബ്ഭമുപേതി മന്ദോ’’തി. ബാലദാരകോ പന മന്ദതി യുത്തായുത്തമജാനന്തോ ഉത്താനസേയ്യംപരിവത്തനസേയ്യം വാ സുപതീതി മന്ദോ. തഥാ ഹി –

‘‘നോനീതസുഖുമാലം മം, ജാതപല്ലവകോമലം;

മന്ദം ഉത്താനസയനം, പിസാചഭയതജ്ജിതാ.

പാദമൂലേ മഹേസിസ്സ, സായേസും ദീനമാനസാ;

ഇദം ദദാമ തേ നാഥ, സരണം ഹോഹി നായകാ’’തി

വുത്തം, ഇതി ഉത്താനസയനതോ പട്ഠായ യാവ മന്ദദസകം, താവ ‘‘മന്ദോ’’തി ‘‘ദാരകോ’’തി ദട്ഠബ്ബോ. അപ്പത്ഥവാചകോപി പന മന്ദസദ്ദോ ഹോതി, സോ പാടിപദികത്താ ഇധ നാധിപ്പേതോ, അഥ വാ മന്ദതി അപ്പഭാവേന ഗച്ഛതി പവത്തതീതി നിപ്ഫന്നപാടിപദികവസേനപി ഗഹേതബ്ബോ.

;

പാവകേപി ച സോ ദിട്ഠോ, ജാതസദ്ദപുരേചരോ;

പച്ഛാനുഗേ ജാതസദ്ദേ, സതി തുട്ഠജനേപി ച;

‘‘വേദഗൂ സബ്ബധമ്മേ’’തി ഏത്ഥാപി വിദിതേസു ച.

വിദൂതി പണ്ഡിതമനുസ്സോ. സോ ഹി യഥാസഭാവതോ കമ്മഞ്ച ഫലഞ്ച കുസലാദിഭേദേ ച ധമ്മേ വിദതീതി ‘‘വിദൂ’’തി വുച്ചതി.

രുദ അസ്സുവിമോചനേ, സകമ്മികവസേനിമിസ്സാ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. രോദതി, രുദതി ഇച്ചപി. രുണ്ണം. രുദിതം. രോദനം. രോദന്തോ. രോദമാനോ. രോദന്തീ. രോദമാനാ. രുദമുഖാ. രുദം. രുദന്തോ.

തത്ഥ രോദതീതി കിം രോദതി? മതം പുത്തം വാ ഭാതരം വാ രോദതി. തത്രായം പാളി ‘‘നാഹം ഭന്തേ ഏതം രോദാമി, യം മം ഭന്തേ ഭഗവാ ഏവമാഹ’’. അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ – ‘‘യം മം ഭന്തേ ഭഗവാ ഏവമാഹ, അഹം ഏതം ഭഗവതോ ബ്യാകരണം ന പരോദാമി ന പരിദേവാമി ന അനുത്ഥുനാമീ’തി ഏവം സകമ്മികവസേനത്ഥോ വേദിതബ്ബോ, ന അസ്സുമുഞ്ചനമത്തേന.

‘മതം വാ അമ്മ രോദന്തി, യോ വാ ജീവം ന ദിസ്സതി;

ജീവന്തം അമ്മ പസ്സന്തി, കസ്മാ മം അമ്മ രോദസീ’തി

അയഞ്ചേത്ഥ പയോഗോ’’തി ഇദമട്ഠകഥാവചനം. ഇദം പന ടീകാവചനം – ‘‘യഥാ സകമ്മകാ ധാതുസദ്ദാ അത്ഥവിസേസവസേന അകമ്മകാ ഹോന്തി ‘വിബുദ്ധോ പുരിസോ വിബുദ്ധോ കമലസണ്ഡോ’തി, ഏവം അത്ഥവിസേസവസേന അകമ്മകാപി സകമ്മകാ ഹോന്തീതി ദസ്സേതും ‘ന പരിദേവാമി ന അനുത്ഥുനാമീ’തി ആഹ. അനുത്ഥുനസദ്ദോ സകമ്മകവസേന പയുജ്ജതി ‘പുരാണാനി അനുത്ഥുന’ന്തിആദീസു. അയഞ്ചേത്ഥ പയോഗോതി ഇമിനാ ഗാഥായ അനുത്ഥുനനം രുദനം അധിപ്പേതന്തി ദസ്സേതീ’’തി.

ഇത്ഥിലിങ്ഗം, ദബ്ബന്തി നപുംസകലിങ്ഗന്തി ദട്ഠബ്ബം.

മുബ്ബി ബന്ധനേ. മുബ്ബതി.

കുബ്ബി ഉഗ്ഗമേ. കുബ്ബതി.

പുബ്ബ പബ്ബ സബ്ബ പൂരണേ. പുബ്ബതി. പബ്ബതി. സബ്ബതി. ഏത്ത സിയാ ‘‘നനു ഭോ പുബ്ബസബ്ബസദ്ദാ സബ്ബനാമാനി, കസ്മാ പനേതേ ധാതുചിന്തായം ഗഹിതാ’’തി? വുച്ചതേ – സബ്ബനാമേസു ച തുമന്താദിവിരഹിതേസു ച നിപാതേസു ഉപസഗ്ഗേസു ച ധാതുചിന്താ നാമ നത്ഥി, ഇമാനി പന സബ്ബനാമാനി ന ഹോന്തി. കേവലം സുതിസാമഞ്ഞേന സബ്ബനാമാനി വിയ ഉപട്ഠഹന്തി, തേന തേ തബ്ഭാവമുത്തത്താ ധാതുചിന്തായം പുബ്ബാചരിയേഹി ഗഹിതാ ‘‘പുബ്ബതി സബ്ബതീ’’തി പയോഗദസ്സനതോതി. യദി ഏവം കസ്മാ ബുദ്ധവചനേ ഏതാനി രൂപാനി ന സന്തീതി? അനാഗമനഭാവേന ന സന്തി, ന അവിജ്ജമാനഭാവേന. കിഞ്ചാപി ബുദ്ധവചനേസു ഏതാനി രൂപാനി ന സന്തി, തഥാപി പോരാണേഹി അനുമതാ പുരാണഭാസാതി ഗഹേതബ്ബാനി, യഥാ ‘‘നാഥതീതി നാഥോ’’തി ഏത്ഥ ‘‘നാഥതീ’’തി രൂപം ബുദ്ധവചനേ അവിജ്ജമാനമ്പി ഗഹേതബ്ബം ഹോതി, ഏവം ഇമാനിപി. തസ്മാ വോഹാരേസു വിഞ്ഞൂനം കോസല്ലത്ഥായ സാസനേ അവിജ്ജമാനാപി സാസനാനുരൂപാ ലോകികപ്പയോഗാ ഗഹേതബ്ബാതി ‘‘പുബ്ബതി സബ്ബതീ’’തി രൂപാനി ഗഹിതാനി. ഏസ നയോ അഞ്ഞേസുപി ഠാനേസു വേദിതബ്ബോ.

ചമ്ബ അദനേ. ചമ്ബതി.

കബ്ബ ഖബ്ബ ഗബ്ബ ദബ്ബേ. ദബ്ബോ അഹങ്കാരോ. കബ്ബതി. ഖബ്ബതി. ഗബ്ബതി.

അബി ദബി സദ്ദേ. അമ്ബതി. അമ്ബാ, അമ്ബു. ദമ്ബതി.

ലബി അവസംസനേ. അവസംസനം അവലമ്ബനം. ലമ്ബതി, വിലമ്ബതി, ബ്യാലമ്ബതി. നീചേ ചോ’ലമ്ബതേ സൂരിയോ. ആലമ്ബതി . ആലമ്ബനം, തദാലമ്ബനം, തദാലമ്ബണം, തദാലമ്ബം വാ. ലാബു. അലാബു വാ, അകാരോ ഹി തബ്ഭാവേ.