മാണ്ഡൂക്യോപനിഷത്ത് വേദാന്തദർശനത്തിലെ ഏറ്റവും പ്രധാനപ്പെട്ടതും അതേസമയം ഏറ്റവും ചെറിയതുമായ ഉപനിഷത്തുകളിൽ ഒന്നാണ്. അഥർവവേദത്തിന്റെ ഭാഗമായ ഇത്, ആകെ 12 മന്ത്രങ്ങളിലായി ഓംകാരത്തെയും ബോധാവസ്ഥകളെയും ആത്മാവിനെയും വിശദീകരിക്കുന്നു. പ്രധാന സാരം താഴെക്കൊടുക്കുന്നു: ഓംകാരവും ബ്രഹ്മവും: ഓം എന്ന പ്രണവം തന്നെയാണ് പരമമായ ബ്രഹ്മം എന്നും ആ ബ്രഹ്മം തന്നെയാണ് ആത്മാവ് എന്നും മാണ്ഡൂക്യോപനിഷത്ത് പഠിപ്പിക്കുന്നു. ബോധത്തിന്റെ നാല് അവസ്ഥകൾ: മനുഷ്യന്റെ ബോധത്തിന് നാല് അവസ്ഥകളുണ്ടെന്ന് ഉപനിഷത്ത് വിവരിക്കുന്നു. ജാഗ്രദവസ്ഥ (ഉണർന്നിരിക്കുന്ന അവസ്ഥ): ബാഹ്യലോകത്തെ പഞ്ചേന്ദ്രിയങ്ങളിലൂടെ അറിയുന്ന അവസ്ഥ. ഇതിനെ "വൈശ്വാനരൻ എന്ന് വിളിക്കുന്നു. സ്വപ്നാവസ്ഥ: സ്വപ്നങ്ങൾ കാണുന്ന അവസ്ഥ. ആന്തരിക ലോകത്തെ അനുഭവിക്കുന്ന ഈ അവസ്ഥയിൽ, ബാഹ്യവസ്തുക്കളുമായി ബന്ധമില്ല. സുഷുപ്തി (ഗാഢനിദ്ര): സ്വപ്നങ്ങളോ ആഗ്രഹങ്ങളോ ഇല്ലാത്ത, ഗാഢമായ ഉറക്കത്തിന്റെ അവസ്ഥ. ഈ അവസ്ഥയിൽ വ്യക്തി ബോധരഹിതനായി കാണപ്പെടുന്നു, എന്നാൽ അവബോധം പൂർണമായി ഇല്ലാതാകുന്നില്ല. തുരീയാവസ്ഥ: മേൽപ്പറഞ്ഞ മൂന്ന് അവസ്ഥകൾക്കപ്പുറമുള്ള നാലാമത്തെ അവസ്ഥയാണിത്. ഇത് പരമമായ യാഥാർത്ഥ്യവും ശുദ്ധബോധവുമാണ്. ഈ അവസ്ഥയിലാണ് ആത്മാവ് ബ്രഹ്മവുമായി ഒന്നാകുന്നത്. ഓംകാരവും നാല് അവസ്ഥകളും: ഓം എന്ന അക്ഷരത്തെ അ, ഉ, മ എന്നീ അക്ഷരങ്ങളായി വിഭജിച്ച് ഈ നാല് ബോധാവസ്ഥകളുമായി ഉപനിഷത്ത് ബന്ധിപ്പിക്കുന്നു. അ' എന്ന ശബ്ദം ജാഗ്രദവസ്ഥയെ സൂചിപ്പിക്കുന്നു. 'ഉ' എന്ന ശബ്ദം സ്വപ്നാവസ്ഥയെ പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നു. 'മ' എന്ന ശബ്ദം സുഷുപ്തിയെ കുറിക്കുന്നു. ശബ്ദങ്ങൾക്കപ്പുറമുള്ള ഓംകാരത്തിന്റെ നിശ്ശബ്ദതയാണ് തുരീയാവസ്ഥ. മോക്ഷം: മോക്ഷം നേടുന്നതിന് ഈ ഉപനിഷത്തിലെ ജ്ഞാനം മാത്രം മതിയെന്ന് മുക്തിക ഉപനിഷത്തിൽ പറയുന്നു. ചുരുക്കത്തിൽ, മാണ്ഡൂക്യോപനിഷത്ത് മനുഷ്യന്റെ ബോധാവസ്ഥകളെ വിശകലനം ചെയ്ത് ആത്മാവിന്റെ പരമമായ സ്വരൂപം ഓംകാരത്തിലൂടെ വെളിപ്പെടുത്തുകയും, അത് പരബ്രഹ്മത്തിൽനിന്ന് വ്യത്യസ്തമല്ലെന്ന് പഠിപ്പിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.