മുണ്ഡകോപനിഷത്തിന്റെ സാരം. പരാവിദ്യയും അപരാവിദ്യയും: ഉപനിഷത്ത് വിദ്യയെ രണ്ടായി തിരിക്കുന്നു. വേദങ്ങൾ, വ്യാകരണം, ജ്യോതിഷം, കർമ്മങ്ങൾ തുടങ്ങിയ ഭൗതിക കാര്യങ്ങളെക്കുറിച്ചുള്ള അറിവാണ് അപരാവിദ്യ. എന്നാൽ ബ്രഹ്മത്തെക്കുറിച്ചുള്ള പരമമായ ജ്ഞാനമാണ് പരാവിദ്യ. അപരാവിദ്യ മോക്ഷം നൽകുന്നില്ലെന്നും, പരാവിദ്യ മാത്രമാണ് മനുഷ്യനെ സംസാരദുഃഖത്തിൽനിന്ന് മോചിപ്പിക്കുന്നത് എന്നും ഇത് പഠിപ്പിക്കുന്നു. ബ്രഹ്മവും ആത്മാവും: രണ്ടാമത്തെ മുണ്ഡകത്തിൽ ബ്രഹ്മത്തെക്കുറിച്ചും ആത്മാവിനെക്കുറിച്ചും വിശദീകരിക്കുന്നു. ബ്രഹ്മം ഈ പ്രപഞ്ചത്തിന്റെ മുഴുവൻ സ്രഷ്ടാവും, സത്തയും, നിലനിൽപ്പും ആണ്. എല്ലാ ചരാചരങ്ങളിലും നിറഞ്ഞുനിൽക്കുന്ന ദിവ്യവും രൂപമില്ലാത്തതുമായ പരമപുരുഷനാണ് ബ്രഹ്മം. ആത്മാവ് ബ്രഹ്മത്തിൽനിന്ന് വേർപെട്ടതല്ല, മറിച്ച് അതിന്റെ ഒരു ഭാഗമാണ് എന്ന് ഉപനിഷത്ത് വിശദീകരിക്കുന്നു. ബ്രഹ്മജ്ഞാനം നേടാനുള്ള വഴി: ബ്രഹ്മജ്ഞാനം നേടാനുള്ള വഴി വ്യക്തമാക്കുന്നു. ഇതിന് യാഗങ്ങളും കർമ്മങ്ങളും അപര്യാപ്തമാണ്. മറിച്ച്, ധ്യാനം, തപസ്സ്, സത്യസന്ധത, അറിവിനായുള്ള അന്വേഷണം എന്നിവയിലൂടെ മാത്രമേ ബ്രഹ്മത്തെ അറിയാൻ കഴിയൂ. ബ്രഹ്മത്തെ അറിയുന്നവൻ ഭയം, ദുഃഖം, ആഗ്രഹം എന്നിവയിൽ നിന്ന് മോചിതനാകുന്നു. മോക്ഷം: മൂന്നാമത്തെ മുണ്ഡകത്തിൽ മോക്ഷാവസ്ഥയെക്കുറിച്ച് പറയുന്നു. ബ്രഹ്മജ്ഞാനം നേടുന്ന അവസ്ഥയിൽ മനുഷ്യൻ സ്വാതന്ത്ര്യം, ഭയമില്ലായ്മ, പൂർണ്ണമായ വിമോചനം, ആത്മനിർഭരത, ആനന്ദം എന്നിവ കൈവരിക്കുന്നു. സത്യമേവ ജയതേ: മുണ്ഡകോപനിഷത്തിലെ പ്രസിദ്ധമായ ഒരു വാക്യമാണ് 'സത്യമേവ ജയതേ' (സത്യം മാത്രം ജയിക്കുന്നു). ഇത് സത്യത്തിന്റെ മഹത്വത്തെ ഊന്നിപ്പറയുന്നു. രണ്ട് പക്ഷികൾ: മൂന്നാം മുണ്ഡകത്തിൽ, ഒരു മരത്തിൽ ഇരിക്കുന്ന രണ്ട് പക്ഷികളെക്കുറിച്ച് ഉപമ പറയുന്നു. അതിലൊന്ന് കർമ്മഫലങ്ങൾ അനുഭവിക്കുമ്പോൾ, മറ്റേ പക്ഷി ഒരു സാക്ഷിയെപ്പോലെ ഒന്നും ചെയ്യാതെ എല്ലാം നോക്കി നിൽക്കുന്നു. ഇത് ജീവാത്മാവിനെയും പരമാത്മാവിനെയും സൂചിപ്പിക്കുന്നു.