।।3.1.1।। ആഖ്യായികാ വിദ്യാസ്തുതയേ? പ്രിയായ പുത്രായ പിത്രോക്തേതി -- ഭൃഗുര്വൈ വാരുണിഃ. വൈ-ശബ്ദഃ പ്രസിദ്ധാനുസ്മാരകഃ? ഭൃഗുരിത്യേവം നാമാ പ്രസിദ്ധോ അനുസ്മാര്യതേ? വാരുണിഃ വരുണസ്യാപത്യം വാരുണിഃ വരുണം പിതരം ബ്രഹ്മ വിജിജ്ഞാസുഃ ഉപസസാര ഉപഗതവാന് -- അധീഹി ഭഗവോ ബ്രഹ്മ ഇത്യനേന മന്ത്രേണ. അധീഹി അധ്യാപയ കഥയ. സ ച പിതാ വിധിവദുപസന്നായ തസ്മൈ പുത്രായ ഏതത് വചനം പ്രോവാച -- അന്നം പ്രാണം ചക്ഷുഃ ശ്രോത്രമ് മനോ വാചമ് ഇതി. അന്നം ശരീരം തദഭ്യന്തരം ച പ്രാണമ് അത്താരമ് അനന്തരമുപലബ്ധിസാധനാനി ചക്ഷുഃ ശ്രോത്രം മനോ വാചമ് ഇത്യേതാനി ബ്രഹ്മോപലബ്ധൌ ദ്വാരാണ്യുക്തവാന്. ഉക്ത്വാ ച ദ്വാരഭൂതാന്യേതാന്യന്നാദീനി തം ഭൃഗും ഹോവാച ബ്രഹ്മണോ ലക്ഷണമ്. കിം തത് യതഃ യസ്മാത് വാ ഇമാനി ബ്രഹ്മാദീനി സ്തമ്ബപര്യന്താനി ഭൂതാനി ജായന്തേ? യേന ജാതാനി ജീവന്തി പ്രാണാന്ധാരയന്തി വര്ധന്തേ? വിനാശകാലേ ച യത്പ്രയന്തി യദ്ബ്രഹ്മ പ്രതിഗച്ഛന്തി? അഭിസംവിശന്തി താദാത്മ്യമേവ പ്രതിപദ്യന്തേ? ഉത്പത്തിസ്ഥിതിലയകാലേഷു യദാത്മതാം ന ജഹതി ഭൂതാനി? തദേതദ്ബ്രഹ്മണോ ലക്ഷണമ്? തദ്ബ്രഹ്മ വിജിജ്ഞാസസ്വ വിശേഷേണ ജ്ഞാതുമിച്ഛസ്വ; യദേവംലക്ഷണം ബ്രഹ്മ തദന്നാദിദ്വാരേണ പ്രതിപദ്യസ്വേത്യര്ഥഃ. ശ്രുത്യന്തരം ച -- 'പ്രാണസ്യ പ്രാണമുത ചക്ഷുഷശ്ചക്ഷുരുത ശ്രോത്രസ്യ ശ്രോത്രമന്നസ്യാന്നം മനസോ യേ മനോ വിദുസ്തേ നിചിക്യുര്ബ്രഹ്മ പുരാണമഗ്ര്യമ്' ഇതി ബ്രഹ്മോപലബ്ധൌ ദ്വാരാണ്യേതാനീതി ദര്ശയതി. സ ഭൃഗുഃ ബ്രഹ്മോപലബ്ധിദ്വാരാണി ബ്രഹ്മലക്ഷണം ച ശ്രുത്വാ പിതുഃ? തപോ ബ്രഹ്മോപലബ്ധിസാധനത്വേന അതപ്യത തപ്തവാന്. കുതഃ പുനരനുപദിഷ്ടസ്യൈവ തപസഃ സാധനത്വപ്രതിപത്തിര്ഭൃഗോഃ സാവശേഷോക്തേഃ. അന്നാദിബ്രഹ്മണഃ പ്രതിപത്തൌ ദ്വാരം ലക്ഷണം ച യതോ വാ ഇമാനി ഇത്യാദ്യുക്തവാന്. സാവശേഷം ഹി തത്? സാക്ഷാദ്ബ്രഹ്മണോനിര്ദേശാത്. അന്യഥാ ഹി സ്വരൂപേണൈവ ബ്രഹ്മ നിര്ദേഷ്ടവ്യം ജിജ്ഞാസവേ പുത്രായ ഇദമിത്ഥംരൂപം ബ്രഹ്മ ഇതി; ന ചൈവം നിരദിശത്; കിം തര്ഹി? സാവശേഷമേവോക്തവാന്. അതോവഗമ്യതേ നൂനം സാധനാന്തരമപ്യപേക്ഷതേ പിതാ ബ്രഹ്മവിജ്ഞാനം പ്രതീതി. തപോവിശേഷപ്രതിപത്തിസ്തു സര്വസാധകതമത്വാത്; സര്വേഷാം ഹി നിയതസാധ്യവിഷയാണാം സാധനാനാം തപ ഏവ സാധകതമം സാധനമിതി ഹി പ്രസിദ്ധം ലോകേ. തസ്മാത് പിത്രാ അനുപദിഷ്ടമപി ബ്രഹ്മവിജ്ഞാനസാധനത്വേന തപഃ പ്രതിപേദേ ഭൃഗുഃ. തച്ച തപോ ബാഹ്യാന്തഃകരണസമാധാനമ്? തദ്ദ്വാരകത്വാദ്ബ്രഹ്മപ്രതിപത്തേഃ?'മനസശ്ചേന്ദ്രിയാണാം ച ഹ്യൈകാഗ്ര്യം പരമം തപഃ. തജ്ജ്യായഃ സര്വധര്മേഭ്യഃ സ ധര്മഃ പര ഉച്യതേ' ഇതി സ്മൃതേഃ. സ ച തപസ്തപ്ത്വാ৷৷ഇതി പ്രഥമാനുവാകഭാഷ്യമ്৷৷